عدولعدول، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای قرار دادن حرف سلب به عنوان جزئی از اجزای قضیه است. ۱ - توضیح اصطلاحادوات و حروف سلب در اصل برای سلب نسبت و رابطه وضع شده است؛ به بیان دیگر، حروف سلب وقتی در قضایا به‌کار می‌رود معنا و موضوعٌ له اصلی آن این است که برای سلب نسبت و رابطه بین موضوع و محمول به‌کار رود، اما گاهی حرف سلب در معنا و موضوعٌ له اصلی خود استعمال نمی‌شود و از وظیفه و کارکرد اصلی خود عدول می‌کند و جزئی از اجزای قضیه می‌شود. به این خروج از کارکرد اولیه، «عدول» گفته می‌شود. به قضیه‌ای که حرف سلب، جزئی از اجزای آن شده است، «قضیه معدوله» می‌گویند و به این عمل (قرار دادن حرف سلب به عنوان جزئی از اجزای قضیه) «عدول قضایا» گفته می‌شود. [۳]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۹۷-۹۹.
[۴]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۶۳.
۲ - تفاوت قضیه معدوله و سالبهمیان قضیه معدوله و سالبه در دلالت فرقی نیست، جز اینکه معدوله، مشتمل بر حکم ایجابی و سالبه، مشتمل بر حکم سلبی است. در مواردی که تشخیص این دو مشتبه است اگر حرف سلب بر رابطه وارد شده است، قضیه سالبه خواهد بود؛ مثل: «زیدٌ لیس هو ببصیرٍ» و اگر رابطه بر حرف سلب وارد شده است، قضیه معدوله خواهد بود؛ مثل: «زیدٌ هو لیس ببصیرٍ» و اما در قضیه دو جزئی (که ادات رابطه موجود نیست) اگر حرف سلب، میان موضوع و محمول واقع شود برای تشخیص معدوله از سالبه، می‌توان به کاربرد لغوی و یا قراین دیگر رجوع کرد؛ مثلاً در زبان عربی «لیس» بیشتر در سالبه به‌کار می‌رود و «غیر» و «لا» در معدوله و در زبان فارسی، «نیست» در سالبه و «نه»، «نا» و «بی» در معدوله رایج است، البته در زبان فارسی، قضیه دو جزئی به ندرت استعمال می‌شود. [۵]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۵۴.
۳ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عدول»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲. |