سناءالله خراباتیخراباتی، سناءاللّه (ثناءاللّه)، شاعر و عارف و نویسنده سده سیزدهم کشمیری می‌باشد. ۱ - زندگینامهنام اصلی او «سُنه‌شاه» و تخلصش «خراباتی» است، اما حدود ۵۷ نام و لقب دیگر برای او ذکر شده که ظاهرآ به‌سبب تفاوت احوال و شیوه زندگی او در میان مردم بوده است. [۱]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، صچهارده ـ هفده، راولپندی ۱۳۵۱ش.
وی در ۱۲۲۴ در روستای طَنْگاه در بخش بلندمیر، نزدیک سِرینَگَرِ کشمیر، به دنیا آمد. [۲]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، صسیزده، راولپندی ۱۳۵۱ش.
نسب خراباتی به سیدعبدالرحمان بلبل‌شاهِ کشمیری [۳]
عارف‌علی میر، تاریخ جلال‌پورجستان، گجرات ۲۰۰۲.
می‌رسد و گویا وی به این نسب تمایلی نداشته است. [۴]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۲۴، راولپندی ۱۳۵۱ش.
آن‌گونه که از آثار وی برمی‌آید در هیچ مکتب و مدرسه‌ای درس نخوانده بود و آموخته‌هایش را یا نزد نخستین مربی معنوی خود، جدّ مادری‌اش، شاه عبدالغفور، یا در اثر گذشت روزگار و همنشینی با بزرگان علم و ادب و طریقت فراگرفته بود. در برخی نوشته‌هایش نیز ادعا کرده که دانش ادبی و شعری خود را از غیب دریافته است. [۵]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، صچهل‌وهفت، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۶]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۳۳، لاهور ۱۹۷۰.
او همچنین مدعی بود که زبانهای فارسی ، ترکی ، عربی ، اردو ، پنجابی و کشمیری را می‌داند و با انواع علوم و فنون و هنرها نظیر نجوم ، هندسه ، هیئت ، قیافه‌شناسی ، خواب‌گزاری ، شعر ، اخلاق ، طلسمات ، کیمیا ، طب ، فقه ، تجوید ، انساب ، رجال ، اخبار ، صرف و نحو ، معانی و بیان ، فقه‌اللغة ، خوشنویسی ، نقاشی و تجارت آشنایی کامل دارد. [۷]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۴۸، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۸]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، لاهور ۱۹۷۰.
۲ - دربارخواجه سناءاللّه در جوانی پیوسته در سیر و سفر بود و تقریبآ تمام شبه‌قاره را سیاحت کرد. در کودکی از روستای خود به جَمّونِ کشمیر رفت و در آن‌جا مورد توجه خاص مهاراجا گُلابْ سینگ قرار گرفت. [۹]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، صچهارده، راولپندی ۱۳۵۱ش.
قلعه‌داری قریشی، [۱۰]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۲۶، لاهور ۱۹۷۰.
به استناد گفته خراباتی و بدون ذکر مأخذ، سال ورود خراباتی را به دربار مهاراجا ۱۲۳۵ آورده که نادرست می‌نماید، زیرا در ۱۲۳۵ خراباتی یازده ساله بوده و بعید است که در آن سن این همه علوم و فنون را آموخته باشد و مسئولیت نظارت بر اموال دربار را به او سپرده باشند. افزون بر آن، آغاز حکومت مهاراجا در کشمیر سال ۱۲۶۲ بوده و خراباتی گفته است که تا چهل سال نزد مهاراجا با عیش و عشرت گذرانیده، [۱۱]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۲۶، لاهور ۱۹۷۰.
در حالی که مدت فرمانروایی مهاراجا در کشمیر دوازده سال بیش نبوده، لذا ممکن است خراباتی در چهل سالگی (۱۲۶۴) به دربار پیوسته باشد. خراباتی در پی اتهام اختلاس اموال مهاراجا بازداشت شد و تا مدتی در قلعه هَری پَرْبَت زندانی بود، سپس در ۱۲۷۲ آزاد شد و در همان سال کتاب تحفة‌الزمان را در شکایت از روزگار نگاشت. [۱۲]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۲۸، لاهور ۱۹۷۰.
در این کتاب خراباتی مدعی شده که دوازده سال در انزوا بوده و پس از آن در حین سیر و سفر تجربه‌های زیادی اندوخته است. [۱۳]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۵، راولپندی ۱۳۵۱ش.
در این صورت، حضورِ خراباتی در دربار مهاراجا در سالهای مذکور بیش‌تر محل تردید است، زیرا او در فاصله سالهای ۱۲۶۰ تا ۱۲۷۲ در انزوا بوده است.۳ - مذهب و طریقتخراباتی حنفی مذهب و پیرو طریقت قادری بود و در کلیه آثارش به مدح شیخ‌عبدالقادرِ گیلانی (متوفی ۵۶۱) پرداخته است و خود نیز سلسله طریقتی دارد که آن را سلسله فضلی یا سلسله خراباتی نامیده است. [۱۴]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۲۸، راولپندی ۱۳۵۱ش.
از پیران و مشایخ او، شاه‌صادق قلندر و شاه عبدالغفور بوده‌اند، هرچند که خراباتی را از مخالفان سرسخت « مریدی و مرادی » باید به‌شمار آورد. [۱۵]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۳۲-۳۰، راولپندی ۱۳۵۱ش.
خراباتی در سفرهایش بزرگان و عارفانی را دیده است، نظیر حاجی‌محمد قلندر در جمّون، شاه طیب در کشمیر، سید وهاب در کلکته ، شاه‌قلندر در کابل و غلام‌الدین خراسانی و پیر خراباتی در پنجاب . [۱۶]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۱۸ـ۲۴، لاهور ۱۹۷۰.
۴ - وفاتخراباتی از راه رفوگری و بعدها تجارت پشم زندگی می‌کرد و شاید به اقتضای همین پیشه بود که تا سیالکوت، لاهور ، جالندَر، کلکته، کابل و ترکستان هم رفت. [۱۷]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۱۹، لاهور ۱۹۷۰.
[۱۸]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، لاهور ۱۹۷۰.
برخی با استناد به جهان‌نامه، که در موجودیت و نیز صحت انتساب آن به خراباتی تردید زیادی هست، گفته‌اند که خراباتی در سفر به ایران با یکی از دختران ناصرالدین‌شاه قاجار مشاعره و مناظره داشته است. [۱۹]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج۱، ص۳۱، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
[۲۰]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۲۸۶، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
وی در اواخر عمر به قصبه جلالپورْجَتان، در بخش گجرات پاکستان، نقل مکان کرد و در ۱۷ ذیقعده ۱۲۹۷ در همان‌جا درگذشت و در گورستان جاده کَلاچَور دفن شد. وزارت اوقاف و امور مذهبی پاکستان با مشارکت مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام‌آباد ، در ۲۰ آبان ۱۳۵۵/ ۱۱ نوامبر ۱۹۷۶ ساختنِ بقعه‌ای را بر خاک او آغاز کرد که ناتمام ماند. [۲۱]
عارف‌علی میر، تاریخ جلال‌پورجستان، ج۱، ص۴۵۰ـ۴۵۲، گجرات ۲۰۰۲.
[۲۲]
منیراحمد سلیچ، خفتگان خاک گجرات، ج۱، ص۸۹ـ ۹۰، پنجاب ۱۴۱۷.
[[]] خراباتی ظاهرآ سه‌بار ازدواج کرد و از چهار فرزند او تنها محمدشاه باقی‌ماند که هنگام فوت پدر دوازده ساله بود وپس از پدر به مقامات عالی عرفانی رسید، آن‌گونه که درجلالپورِ گجرات به «پادشاه بی‌تاج» معروف شد. [۲۳]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۲۴، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۵ - آثارخراباتی نویسنده و سراینده پرکاری بود و آثاری نظیر سُبَحات آفتابی و خلاصة‌الاسرار را در یک روز سروده بود. [۲۴]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۹۶، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۲۵]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۷۰، راولپندی ۱۳۵۱ش.
تعداد آثارش را بیش از صد عنوان تخمین زده‌اند، [۲۶]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۱۸، راولپندی ۱۳۵۱ش.
اما آنچه به دست ما رسیده ۵۲ عنوان است که آن‌ها را در فاصله سالهای ۱۲۴۵ تا ۱۲۹۳ نگاشته است. از این میان، پنجاه عنوان به فارسی (۴۴ اثر به شعر ) و دو عنوان به کشمیری است. [۲۷]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۱۸ـ ۲۲، راولپندی ۱۳۵۱ش.
قلعه‌داری قریشی در ۱۳۴۹ش/۱۹۷۰ به ۳۶ اثر وی دست یافت و به کمک آن‌ها توانست زندگینامه و کتابنامه او را بنویسد. دو سال بعد، با تلاش تسبیحی ، تعداد آثار کشف شده‌اش به ۵۲ عنوان رسید و تسبیحی فهرست جامعی از آثار وی تهیه کرد. آثار پیدا شده او، که همه نسخه خطی است، تا چند سال پیش در اختیار نوه دختری‌اش، سیدریاض حسین شاه‌خراباتی، در لاهور بود که ظاهرآ اینک در کتابخانه گنج‌بخش نگهداری می‌شود. [۲۸]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۱۲، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۶ - آثار فارسیمهمترین آثار فارسی خراباتی عبارت‌اند از : ۱) تذکرة‌الواصلین، به نظم ، که در ۱۲۷۸ یا ۱۲۷۹ سروده شده و موضوع آن شرح‌حال و آثار و عقاید پیشوایان طریقه قادریه، قلندریه و دیگر اولیا و پیران شاعر است. این اثر در سه دفتر سامان یافته است، دفتر اول به نام قادری، دفتر دوم به نام قلندری در بیان طریقه قلندری و شرح زندگانی شاه دولایی گجراتی و دفتر سوم به نام غفوری و صادقی که احوال بسیاری از مشایخ صوفیه و شاعران خطه کشمیر در آن آمده است. [۲۹]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۱۲ـ۱۷، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۲) تفسیر سنا، به نظم شاملِ تفسیر سوره فاتحه و بخشی از قرآن کریم، که در آن تفسیر حسینی (نوشته حسین واعظ کاشفی) را از نثر به نظم درآورده است و با استفاده از تفاسیر کهنی که نام آن‌ها را ذکر کرده، آیات را تفسیر کردهاست. [۳۰]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۲۹ـ۳۲، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۳۱]
احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، ج۱، ص۷۷، لاهور ۱۹۷۰.
۳) جنت‌الاسرار، به نظم، که شرح مثنوی گلشن راز محمود شبستری است. [۳۲]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۳۷ـ۴۳، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۴) حق‌الاسلام یا حقیقت اسلام، در شرح و تفسیر آیات قرآن و احادیث و کلمات پیشوایان اسلام و سخنان مشایخ کِبار در برتری اسلام . [۳۳]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۵۵ـ۵۸، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۵) حقیقة‌الاولیاء، به نظم، در اقوال و رفتار مشایخ و بزرگان دین. [۳۴]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۶) خلاصة‌التوحید موحدین، در شرح و تحلیل عقاید عرفانی و توحیدی مسلمانان و هندوان . [۳۵]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۷۱ـ۷۵، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۷) کلیات دیوان سنا یا دیوان فضلی، که هم به زبان کشمیری و هم به زبان فارسی است و برخی از اشعار آن به سبک اشعار حافظ شیرازی سروده شده‌است. [۳۶]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۸۰ـ۸۲، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۳۷]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۸۷ـ۹۵، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۸) دلیل‌الصادقین، در شرح احوال پیران و مرشدان خراباتی و کرسی‌نامه‌های قادریه و کبرویه و چشتیه و نقشبندیه و شرح‌حال مؤلف. [۳۸]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۸۳ـ۸۷، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۹) مثنوی تاریخیِ مهاراج‌نامه، به پیروی از شاهنامه ، در تاریخ راجاهای کشمیر، از قدیم‌ترین روزگار تا مهاراجا رَنْدْهیرْ سینگ، فرزند مهاراجا گلاب سینگ [۳۹]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۹، راولپندی ۱۳۵۱ش.
برای اطلاع از آثار دیگر وی. [۴۰]
محمدحسین تسبیحی، ج۱، ص۱۳۳ـ ۱۵۳، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، راولپندی ۱۳۵۱ش.
[۴۱]
محمدحسین تسبیحی، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۲، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، راولپندی ۱۳۵۱ش.
۷ - سبک نگارشخراباتی در بیش‌تر آثار منظوم خود از بزرگان تقلید کرده و به نظیره‌گویی پرداخته است، چنان‌که بحرالانوار را در جواب مخزن‌الاسرار نظامی و مجمع‌البرکات را به تقلید از بوستان سعدی سروده است. شعر او خالی از اشتباهات عروضی و دستوری نیست و نثر او، به خصوص در بیان مسائل عرفانی و دینی، بسیار مبهم و مغلق است. [۴۲]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۲۹۲، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
از میان آثار او تنها مثنوی خلاصة‌الاسرار، به تصحیح محمدحسین تسبیحی و با ترجمه اردوی احمدحسین قلعه‌داری‌قریشی، همراه با دیوان تحفة‌القادریِ خراباتی، به اهتمام احمدحسین قلعه‌داری‌قریشی ، یکجا در ۱۳۹۲ (۱۳۵۱ش) / ۱۹۷۲ در لاهور به چاپ رسیده است.۸ - فهرست منابع(۱) محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، راولپندی ۱۳۵۱ش. (۲) منیراحمد سلیچ، خفتگان خاک گجرات، پنجاب ۱۴۱۷. (۳) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰. (۴) احمدحسین قلعه‌داری قریشی، پیرخرابات، لاهور ۱۹۷۰. (۵) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش. (۶) عارف‌علی میر، تاریخ جلال‌پورجستان، گجرات ۲۰۰۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سناءالله خراباتی»، شماره ۶۹۵۵. |