زید بن حسن بن علیزید بن حسن بن علی ، بزرگترین فرزند امام حسن مجتبی علیه‌السلام و متولی صدقات حضرت علی علیه‌السلام بود. وی در منازعات سیاسی، جانب احتیاط و تقیه را نگه می‌داشت. زید هیچگاه ادعای امامت نداشت و کسی از شیعه به امامت وی معتقد نیست. علمای رجالی اهل سنت زید را توثیق کرده و علمای رجالی شیعه وی را از اصحاب امام سجاد علیه‌السلام دانسته‌اند. او شخصی جلیل القدر، کریم الطبع، عزیز النفس و کثیر البر معرفی شده است، زید در سن ۹۰ سالگی در گذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. فهرست مندرجات۲ - تولد ۳ - حضور در واقعه عاشورا ۴ - ویژگی‌ها ۵ - متولی صدقات پیامبر ۵.۱ - عزل از تولیت ۵.۲ - ابقای دوباره ۵.۳ - اختلاف با دیگر علویان بر سر تولیت صدقات ۶ - مذهب ۷ - زید و نقل حدیث ۷.۱ - مشایخ ۷.۲ - شاگردان ۷.۳ - توثیق ۸ - وفات ۸.۱ - تشییع جنازه ۸.۲ - در رثای زید ۹ - همسر و فرزندان ۹.۱ - برجسته‌ترین افراد از نسل زید ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱۲ - کتابنامه ۱ - پدر و مادرکنیه زید، ابوالحسن [۱]
قهبانی، عنایت الله علی، مجمع الرجال، ص۷۸.
یا ابوالحسن [۴]
قهبانی، عنایت الله علی، مجمع الرجال، ص۳۴۰، ح۷.
بوده و وی فرزند ارشد امام حسن مجتبی علیه‌السلام است، مادرش ام بشیر بنت ابی مسعود البدری بوده است. [۷]
یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۵۹.
ام بشیر علاوه بر زید دختری به نام ام الحسن از امام حسن مجتبی داشته که خواهر تنی زید محسوب می‌شود. شیخ صدوق و شیخ مفید خواهر دیگری نیز به نام ام الحسین برای زید نام می‌برند. [۱۰]
صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج۲، ص۳۰۵.
۲ - تولدتاریخ تولد زید مبهم است و هیچ‌یک از مورخان و علمای رجال اشاره‌ای به آن نداشته‌اند ولی با توجه به اینکه وفات وی را در سال ۱۲۰ق دانسته‌اند، و یاد آور شده‌اند که هنگام وفات ۱۰۰ یا ۹۵ سال داشته است، می‌توان گفت وی در سال۲۰ الی ۲۵ق متولد شده است. ۳ - حضور در واقعه عاشورابعضی از مورخان از حضور زید در واقعه عاشورا سخنی به میان نیاورده و حتی گزارشی است که عدم حضور وی در کربلا را نقل می‌کند، [۱۴]
ابن عنبه، جمال الدین، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص۸۹.
و عده‌ای به همین جهت وی را مورد طعن قرار داده، [۱۵]
عزیزی، حسین، راویان مشترک،ج۱، ص۳۵۲.
ولی سید بن طاوس [۱۶]
ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۱۹۱.
و ابوالفرج اصفهانی که قدیمی‌ترین منبع درباره شهدای آل ابی طالب است، زید را جز اسرای کربلا دانسته‌اند. [۱۷]
ابوالفرج اصفهانی، علی بن محمد، مقاتل الطالبین، ص۱۴۱۹.
۴ - ویژگیهاشیخ مفید در مورد ویژگی‌های زید بن حسن می‌گوید: «او مردی والاقدر و بزرگوار و خوش نفس و پرخیر بود، و شاعران او را ستایش بسیار کرده، و مردمان از جاهای دور و نزدیک بخاطر بهره گیری از او بسویش رهسپار بودند». اربلی وی را او مردی بود جلیل القدر کریم الطبع عزیز النفس کثیر البر معرفی کرده است. در بعضی از منابع آمده زید بن حسن ـ عليه‌السلام ـ وقتی به «سوق الظهر» می‌آمد و در آنجا توقف می‌کرد. مردم را در اطرافش جمع می‌شدند و به او نگاه می‌کردند و از هیکل درشت او در شگفت می‌شدند و به یکدیگر می‌گفتند: این پسر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله است. [۲۱]
شریف قریشی، یاقر، زندگانی حسن بن علی علیهماالسلام، ج۲، ص۵۷۲.
۵ - متولی صدقات پیامبربیشتر مروخان می‌گویند: زید بن حسن ـ عليه‌السلام ـ امور مربوط به صدقات رسول اللّه ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ را بر عهده داشت. شیخ مفید در این باره می‌نویسد: زید بن حسن، امور مربوط به صدقات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ا بر عهده داشت. [۲۵]
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۶.
۵.۱ - عزل از تولیتهنگامی که سلیمان بن عبدالملک به حکومت رسید به عاملش در مدینه چنین نوشت: «هرگاه این نامه به دست تو رسید، زید را از تولیت صدقات رسول خدا عزل کن و آن را به یکی از خویشاوندانش واگذار و او را در این امر یاری کن ». عامل سلیمان فرمان او را اجرا کرد. ۵.۲ - ابقای دوبارهزید از مقام تولیت صدقات معزول شد تا هنگامیکه عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، نامه‌ای بدین مضمون برای عامل مدینه نوشت: زید بن حسن عليه‌السلام، (شخصیت) شریف بنی هاشم و مسن‌ترین آنان است؛ وقتی که این نامه به دست تو رسید، صدقات پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ را به او بازگردان و در این کار او را یاری کن. [۲۸]
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۶.
۵.۳ - اختلاف با دیگر علویان بر سر تولیت صدقاتدر برخی از منابع آمده که حضرت علی علیه‌السلام مقرّر داشته بود که باید تولیت صدقات او در دست اهل فضل و کمال از فرزندان او باشد. راوی گوید: تولیت صدقات آن حضرت در زمان ولید بن عبدالملک به زید بن حسن ـ عليه‌السلام ـ رسید. در این هنگام بین او و ابوهاشم عبداللّه بن محمد حنفیه بر سر تصدّی امور صدقات اختلاف پیدا شد. ابوهاشم به زید گفت: تو می‌دانی که ما در حَسَب و نَسَب با هم فرقی نداریم. تنها فضیلت تو بر من، این است که تو از فرزندان فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها هستی و من از این شرف بهره‌ای ندارم. ولی این صدقات از آنِ فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها نیست؛ بلکه به امیر مؤمنان علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام تعلق دارد. علاوه بر این، حضرت علی ـ عليه‌السلام ـ شرط کرده است که باید تولیت این صدقات در دست فاضل‌ترین و داناترین فرزندان او باشد و من از شما فقیه‌تر و داناتر هستم. هنگامی که این اختلاف پیش آمد، زید روانه دمشق شد و خلیفه اموی را از ماجرا آگاه کرد و ولید بن نفع زید بن حسن ـ عليه‌السلام ـ حکم کرد. [۲۹]
عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۷۵
۶ - مذهبشیخ مفید درباره وی می‌گوید: زید بن حسن بدون آنکه ادعای امامتی بکند از دنیا برفت، و هیچ یک از گروه شیعه و نه دیگران چنین ادعائی درباره او نکردند، از آن سوی در طول عمر زید بن حسن سه گروه از شیعه زندگی می‌کردند، امامیه، کیسانیه و زیدیه. قطعا زید بن حسن نمی‌تواند جز کیسانیه باشد چون بیشتر کیسانیه پیروان ابوهاشم بن محمد بن حنفیه بودند [۳۱]
تمیمی بغدادی، عبدالقاهر بن الطاهر، الفرق بین الفرق و بیان فرقه الناجیه منهم، صص۲۸-۲۷.
ولی رابطه زید با ابوهاشم بن محمد بن حنفیه خوب نبود تا جاییکه وفتی ابوهاشم مدعی تولیت صدقات شد، زید از او شکایت کرد. [۳۲]
عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۷۵.
زید بن حسن جزء زیدیه هم نمی‌تواند باشد، چون اگر زیدیه باشد یا باید امام زیدیه باشد و یا پیرو.با توجه به اینکه یکی از شرایط امامت در زیدیه ادعای امامت است و حال آنکه زید هیچگاه ادعای امامت نکرده است، نمی‌تواند امام زیدیه باشد و از آنجا که پیروان فرقه زیدیه تقیه را حرام می‌دانستند و تاریخ زندگی زید نشان از تقیه با بنی امیه را دارد نمی‌توان وی را پیرو فرقه زیدیه دانست. شیخ مفید نیز قائل به تقیه زید در مقابل بنی امیه است که این فقط با مذهب امامیه سازگاری دارد. در بعضی از منابع به صراحت از امامی بودن وی سخن به میان آمده است. ۷ - زید و نقل حدیث۷.۱ - مشایخ• امام حسن مجتبی علیه‌السلام • جابر بن عبدالله انصاری •عبدالله عباس ۷.۲ - شاگردان• حسن فرزندش • عبدالرحمن بن ابی الموال، •عبداللّه بن عمرو بن خدّاش • عبدالملک بن زکریا انصاری • ابومعشر • یزید بن عیاض بن جعدبه. ۷.۳ - توثیقشیخ طوسی وی را از اصحاب امام سجاد علیه‌السلام دانسته [۳۸]
حسینی تفرشی، سید مصطفی، نقدالرجال، ج۲، ص۲۸۲.
و ابن حبّان، وی را در زمره ثقات آورده و روایت او را قبول کرده است. ابن حجر در کتاب تهذیب التهذیب آورده: زید، فردی هاشمی، مدنی، جلیل القدر و بزرگوار بود. در ذم وی روایتی در بحار به نقل از خرائج رواندی آمده که وی را متهم به نقش داشتن در شهادت امام باقر علیه‌السلام می‌کند و نزد خلیفه، امام را متهم با سحر می‌نماید، ولی آیه الله خویی این روایت را به دلیل مرسل بودن و اشکال محتوایی نمی‌پذیرد. ۸ - وفاتدر اینکه زید در چه تاریخی وفات کرده اختلاف است. شیخ مفید گفته است که وی در سن نود سالگی وفات یافت و علاّمه مجلسی نیز این عقیده را پسندیده است. سید محسن امین وفات وی را در سال ۱۲۰ ق در سن نود یا صد و یا نودوپنج سالگی می‌داند. حاجز در ۶ میلی مدینه است. وی در سرزمینی میان مکه و مدینه به نام «حاجز» نزدیک «ثغره »، که محلی در حجاز است، وفات یافت. ۸.۱ - تشییع جنازهدر تشییع جنازه زید، برادر زاده هایش حسن بن حسن و ابراهیم بن حسن زیر تابوت را گرفته بودند و عبدالله بن حسن المثنی معروف به عبدالله محض پیشاپیش جنازه پیاده حرکت کرد، و به احترام وی دیگران نیز از مرکبها پیاده شدند، تا جنازه را وارد منزل کردند و در آنجا غسل دادند. سپس آن را به قبرستان بقیع بردند و همان جا به خاک سپردند. [۵۳]
عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۸۴
۸.۲ - در رثای زیدمرگ وی بر بسیاری از مردمان حجاز گران آمد؛ زیرا او تنها حامی محرومان و مظلومان بود. از این رو، شعرا در وفاتش مرثیه‌ها سرودند؛ از جمله قدامة بن موسی الجحمی شعر زیبایی در رثای وی سرود. [۵۶]
حدائق الوردیة، ص۱۰۷.
۹ - همسر و فرزندانپس از شهادت حضرت عباس علیه‌السلام همسر ایشان لبابه بنت عبیدالله بن عباس با زید بن حسن ازدواج کرد، [۵۸]
سر السلسلة العلویة، ص۲۸.
وی دو پسر به نام محمد و حسن و یک دختر به نام نفیسه داشت، ولی نسلش فقط از حسن بن زید ماند، [۵۹]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
از محمد بن زید نسلی باقی نماند، اما همانطور که گفته شد حسن بن زید دارای فرزند شد و نسلش در معادلات اجتماعی زمان عباسیان نقش‌های زیادی ایفا کرده، از جمله خود حسن بن زید از طرف منصور والی مدینه شد. بعضی برای زید فرزندی به نام یحیی نیز نام برده و گفته‌اند در مصر مدفون است. ۹.۱ - برجسته‌ترین افراد از نسل زیدحسن بن زید بن حسن والی مدینه از طرف منصور دوانقی [۶۳]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
سیده نفیسه بنت حسن بن زید [۶۵]
زرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم، ج۸، ص۴۴.
عبدالعظیم حسنی محمد بن حسن بن محمد بن الحسن بن محمد بن ابراهیم بن حسن بن- زید بن حسن بن علی. او در ایام معتمد در مدینه قیام کرد. [۷۰]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن الحسن بن زید که در طبرستان قیام کرد و برادرش محمد. [۷۱]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
[۷۲]
قمی، محمد بن حسن، ترجمه عبدالملک قمی، تاریخ قم، ص۲۱۱.
حسن بن قاسم بن علی بن- عبد الرحمان بن القاسم بن محمد البطحانی بن القاسم بن حسن بن زید معروف به داعی صغیر که در سال ۳۱۷ کشته شد. [۷۳]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
قاسم بن علی بن اسماعیل یکی از سرداران حسن بن زید. [۷۴]
ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، العبر تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۶۱.
۱۰ - پانویس۱۱ - منبعویکی شیعه ۱۲ - کتابنامه•ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۴. •ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چ اول، ۱۳۶۳ش. •ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰. •ابن عنبه، جمال الدین، احمدبن علی الحسینی، عمده الطالب، فی انساب آل ابی طالب، دارالمکتبه الحیاه، بیروت. •اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط- القدیمة) تاریخ وفات مؤلف: ۶۹۲ق، بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱ ق، چاپ اول. •اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق احمدصقر، دار احیاء الکتب العربیه، قاهره، ۱۳۶۸ق. •امین، سید محسین، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۲۰. •بخاری، اسماعیل بن ابراهیم الجعفی، تاریخ الکبیر، دارالفکر، بیروت. •بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (م ۲۷۹)، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶. •تمیمی بغدادی، عبدالقاهر بن الطاهر، الفرق بین الفرق و بیان فرقه الناجیه منهم، دار الجیل، بیروت. •حسینی تفرشی، سید مصطفی، نقدالرجال، موسسه ال البیت لاحیاءالتراث، قم، ۱۴۱۸ق. •راوندی، قطب الدین، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قم، ۱۴۰۹ ق، چاپ اول. • الزرکلی، خیر الدین (م ۱۳۹۶)، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ط الثامنة، ۱۹۸۹. •سید بن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، الهوف، تحقیق فارس تبریزیان، دارالاسوه للطباعه والنشر، ۱۴۱۴ق. •شیخ صدوق، الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، تهران، ۱۳۶۲ ش، چاپ اول. •شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، قم، ۱۳۷۳ ش، چاپ سوم. •شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق. •عاملی شیخ حر، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ ق. •عمری نسابه، علی بن محمد بن علی بن علی بن محمد علوی، المجدی فی النساب الطالبین، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق. •عزیزی، حسین، رستگارپرویز، بیات، یوسف، راویان مشترک، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، پژوهشکده تایخ نوسیره اهل بیت، بوستان کتاب، ۱۳۸۰. •قرشی، باقر شریف، حیاه الامام الحسن، ۲ج، قم، دارالکتب العلمیه. •قهبانی، عنایت الله علی، مجمع الرجال، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ایران، ۱۳۸۴ق. •قمی، محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی (در ۸۰۵)، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش. •مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، اسلامیه، تهران. •یاقوت حموی شهاب الدین ابو عبد الله (م ۶۲۶)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ط الثانیة، ۱۹۹۵.چاپ اول. • یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب واضح الکاتب العباسی (م بعد ۲۹۲)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا. رده‌های این صفحه : اسیران کربلا | اصحاب امام حسین | اصحاب امام سجاد | امام‌زادگان از نسل امام حسن | رجال | شهدای کربلا | فرزندان امام حسن
|