خلافت آدممفسران در این‌که مقصود از خلیفه و جانشین در آیات چیست، اختلاف نظر دارند. ۱ - اقوال مفسران درباره خلیفه در آیاتدر گفت و گوی خدا با ملائکه آمده است: «إِنِّی جاعِلٌ فِی‌الأَرضِ خَلیفَةً». مفسّران در این‌که مقصود از این خلیفه چه کسی، و جانشین کیست، و‌نیز در ملاک آن، بر یک نظر نیستند. به گفته ابن‌عباس ، ساکنان نخست زمین، جنّیانی اهل فساد و خون‌ریز بودند و خداوند آدم را جایگزین آنان کرد. برخی آدم را جانشین فرشتگان در زمین می‌دانند. به نظر حسن بصری ، مقصود از خلیفه، فرزندان آدم است که جانشین پدر، و‌نسلی پس از نسلی جانشین یک‌دیگر می‌شوند. گروهی نیز معتقدند که آدم، جانشین انسان‌های پیش از خود است که بر روی زمین می‌زیسته و نسل‌شان منقرض شده است. [۵]
رشید رضا، المنار، ج۱، ص۲۵۸.
آن‌چه اکثر قریب به اتّفاق مفسّران پذیرفته‌اند، این است که در این آیه، سخن از جانشینی انسان (آدم و اولاد او) از خداوند است. علاّمه طباطبایی فرزندان آدم را با وی در این خلافت شریک دانسته و در تأیید این نظریّه، به آیات ۶۹ اعراف، ۱۴ یونس و ۶۲ نمل استناد کرده است. جمعی برآنند که مقام جانشینی خدا، با کفر ، گناه و... سازگار نیست و آن را مختص به آدم، انبیا و جانشینان پیامبران دانسته‌اند. [۱۲]
روان جاوید، ج۱، ص۵۳.
به گفته زمخشری ، آلوسی و بیضاوی ، مقصود از جانشینی آدم، این است که او و همه پیامبران، جانشین خدا در زمینند [۱۴]
بیضاوی، تفسیر، ج۱، ص۸۱، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۶.
[۱۵]
آلوسی، روح‌المعانی، ج۱، ص۳۵۱.
علاّمه طباطبایی می‌گوید: خلافت در این آیه به معنای جانشینی خدا است. ملاصدرا در توجیه شایستگی آدم برای خلافت خدا می‌گوید: برخی دلیل آن را پذیرش تکلیف از جانب آدم یا فرمان‌بری وی (با وجود موانعی چون شهوت و غضب ) و یا جامعیّت او بر صفات فرشتگان و حیوان ذکر کرده‌اند؛ ولی محکم‌ترین رأی این است که چون جامع همه مظاهر اسمائیه است، به خلافت رسید. [۱۷]
ملا صدرا، تفسیر، ج۲، ص۳۰۰.
۲ - فهرست منابع(۱) قرآن کریم. (۲) طبری، جامع‌البیان. (۳) شیخ طوسی، التبیان. (۴) رشید رضا، المنار. (۵) علامه طباطبایی، المیزان. (۶) زمخشری، الکشاف. (۷) آلوسی، روح‌المعانی. (۸) بیضاوی، تفسیر، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۶. (۹) ملا صدرا، تفسیر. (۱۰) روان جاوید. ۳ - پانویس
۴ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم جلد اول، برگرفته از مقاله «خلافت آدم». |