خطاطی در هنر اسلامیدر این مقاله به بررسی خطاطی در هنرهای اسلامی دیگر می‌پردازیم. فهرست مندرجات۲ - خطاطی در معماری ۲.۱ - نمونه‌هایی از معماری اسلامی ۲.۲ - خط کوفی در معماری ۲.۳ - خط ثلث در معماری ۲.۴ - تفاوت خط در معماری بلاد ۳ - معماری در سفالگری ۳.۱ - استفاده تزیینی خط در سفالگری ۳.۲ - قدیم‌ترین خط بر سفال ۴ - معماری در فلزکاری ۴.۱ - تنوع در فلزکاری ۴.۲ - قدیم‌ترین اشیای فلزی ۴.۳ - نمونه‌های خط ثلث بر اشیای فلزی ۴.۴ - کاربرد مهم خط در فلزکاری ۵ - معماری در بافندگی ۵.۱ - تداوم بافت خطاطی بر پارچه ۵.۲ - بنای خط کوفی بر پارچه‌ها ۵.۳ - شهرت قلم‌کار قلمی ۵.۴ - قلم‌کار قلمی بین مسلمین ۵.۵ - انواع نقش خط در قالی و زیلو ۵.۶ - سنت خط در نقوش قالی ۶ - معماری در شیشه‌گری ۶.۱ - خطاطی بر انواع شیشه‌ها ۷ - معماری در دیگر هنرها ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - حکایت خوشنویسیاستفاده از خوشنویسی در دیگر هنرهای اسلامی بسیار رایج بوده است. خط عنصری تزیینی با جلوه بصری ویژه و حامل مفهومی است که از خلاقیت هنرمند حکایت دارد. همچنین، در غیاب نقوش انسانی و حیوانی که استفاده از آن به استناد متون فقهی با ممانعت و کراهت همراه است، کاربرد تزیینی خطاطی اهمیتی بیش از پیش یافته است. زیباشناختی خطوط، به گفته برخی موجب شده است که بر سطح و گرداگرد هر شیء نفیس در هنر اسلامی خطوطی ترسیم شود. [۱]
آیدین آغداشلو، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوشنویسی ایرانی از گذشته تا امروز، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۸۵ش.
[۲]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۲۵.
بدین ترتیب، نمونه‌های بی‌شمار و متنوعی از کاربرد خطاطی در آثار هنری به دست آمده است. این مقاله به کاربرد خوشنویسی در هنرهای اسلامی با ذکر نمونه‌های نفیسی از آن می‌پردازد. ۲ - خطاطی در معماریاستفاده از خط بر دیوارهای بناها در تمدن‌های باستانی و پیش‌ااسلامی نیز معمول بوده و خطوط ایجادشده بر بناهای ایرانی در دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی گواه این مطلب است. [۳]
عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، ج۱، ص۷۱، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۴]
عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، ج۱، ص۷۳، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
حتی نمونه‌هایی از خطوط پیش از اسلام از جمله خط پهلوی بر بناهای دوره اسلامی نیز مشاهده می‌شود. [۵]
Robert Hillenbrand, "The Islamic architecture of Persia", in The arts of Persia, ibid، ج۱، ص۸۴.
استفاده از خط در تزیین بنا و سایر آثار، تمام جهان اسلام از کاشغر در چین (شرق) تا سرقسطه در اسپانیا (غرب) را دربرمی‌گیرد. [۶]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۱۰.
[۷]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۲۶.
۲.۱ - نمونه‌هایی از معماری اسلامیدر قدیم‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی، بیش از همه خط کوفی بَنّایی یا مِعقَلی به کار رفته (خط بنّایی) و انواع ساده و تزیینی آن، به شکل نواری بر سر و بدنه دیوارهای مساجد و مقبره‌ها و اطراف درهای ورودی و محراب‌ها، گاه به مساحت چند مترمربع، اجرا شده است (کتیبه). قدیم‌ترین نمونه‌های استفاده از این خط عبارت‌اند از: کتیبه‌های مسجد جامع نائین (بناشده در ۲۸۸) به خط کوفی مُزهّر، [۸]
عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، ج۱، ص۷۳، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
کتیبه مسجدجامع سوسه تونس از سده سوم و از دوره اغلبیان در مغرب جهان اسلام، نوشته‌های اطراف طاق‌نماهای جامع الازهر در قاهره از سده چهارم، [۹]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۱۲۸ـ ۱۲۹.
[۱۰]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۱۴۰.
کتیبه مسجدجامع برسیان در اصفهان از دوره سلجوقی (قرن پنجم و ششم)، کتیبه‌های آجری برج سلطان مسعود در غزنه با تاریخ ۵۰۸، [۱۱]
عباس زمانی، «خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی»، ج۱، ص۲۱۷، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
و کتیبه‌های گچی مدرسه خرگرد. [۱۲]
عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، ج۱، ص۷۵، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
۲.۲ - خط کوفی در معماریبا این‌که سیر کاربرد خط کوفی در معماری به سوی پیچیدگی و تزیین آن با انواع نقوش گیاهی (کوفی مزهر و مورق یا گلدار و برگدار) و معشّق (گرده‌دار) پیش رفته است، مواردی از کاربرد کتیبه‌های کوفی ساده در سده‌های بعدتر را نیز می‌توان برشمرد، از جمله خط بنّایی ساده کتیبه ایوان جنوبی مسجدجامع گناباد به تاریخ ۶۰۹. [۱۳]
محمد معمارزاده، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، ج۱، ص۲۸۲، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۴]
عباس زمانی، «خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی»، ج۱، ص۱۹۶، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
نمونه‌های پرشمار استفاده از خط کوفی در بناها نشان می‌دهد که این خط به روش‌های گوناگون اجرا شده است، مثلا با آجرکاری در برج رادکان از سده پنجم، گچ‌بری در مدرسه حیدریه قزوین از سده ششم، کاشی‌کاری در کتیبه‌های متنوع مسجد [ امام]] (که درگذشته مسجدشاه نامیده می‌شد) در اصفهان و مناره مسجد نگار در بردسیر کرمان از سده هفتم، [۱۵]
تصویر۱۶، Robert Hillenbrand, "The Islamic architecture of Persia", in The arts of Persia, ibid، ج۱، ص۹۲.
[۱۶]
تصویر۳۴، Robert Hillenbrand, "The Islamic architecture of Persia", in The arts of Persia, ibid، ج۱، ص۱۰۳.
کاشی‌کاری روی آجر در منار جام در افغانستان از اواخر سده ششم، [۱۷]
Sheila S Blair and Jonathan M Bloom، ج۱، ص۳۳۷.
منبت‌کاری روی چوب در مدرسه طلاکاری سمرقند از سده نهم [۱۸]
Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۹۴.
و حجاری در سردر مسجدالاقمر در قاهره از سده ششم. [۱۹]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۱۵۲.
انحنا و چرخش قلم در خط کوفی، آن را خطی مطلوب برای اجرا در معماری کرده است زیرا عمدتآ آجر و کاشی‌های چهارگوش عناصر اجرای کارند. ۲.۳ - خط ثلث در معماریخط ثلث، بهویژه ثلث جلی نیز از رایج‌ترین خطوط در معماری و کتیبه‌نگاری است. [۲۰]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۲۲ـ۲۳.
کشیدگی الف‌ها و لام‌ها در این خط، آن را برای نمایش بر دیوارها و ایجاد چشم‌اندازی زیبا مناسب می‌کند. نمونه‌های آن عبارت‌اند از: کتیبه‌های سنگی آرامگاه احمدشاه ولی و خانقاه نعمت‌اللهی در بیدر از سده نهم، [۲۱]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۶۹.
سردر مسجد وزیرخان در پنجاب از قرن یازدهم. [۲۲]
Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷، ج۱، ص۴۰۷.
کتیبه امام‌زاده حسین رضا در ورامین به تاریخ ۸۴۱ [۲۳]
Bernard O'Kane, "The Imamzada Husain Rida at Varamin", Iran, XVI (۱۹۷۸) , repr in Bernard O'Kane, Studies in Persian art and architecture, Cairo ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۷۵.
[۲۴]
.ص۱۷۸، تصویرIVb Bernard O'Kane, "The Imamzada Husain Rida at Varamin", Iran, XVI (۱۹۷۸) , repr in Bernard O'Kane, Studies in Persian art and architecture, Cairo ۱۹۹۵
و کتیبه پرکار گچ‌بری محراب شبستان زمستانی مسجدجامع اصفهان معروف به محراب الجایتو در۷۱۰. [۲۵]
تصویر۹، Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۳۰۸.
در این کتیبه، خطوط کوفی و ثلث در شبکه‌ای از نقوش اسلیمی اجرا شده است. [۲۶]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۱۰.
در قصر طوپقاپی از دوره عثمانی در استانبول، بیشتر کتیبه‌ها به خط ثلث با رنگ طلایی بر زمینه مشکی و سبز است و نمونه‌های نستعلیق نیز در تزیین بنا به کار رفته است.۲.۴ - تفاوت خط در معماری بلاددر منتهاالیه شرقی جهان اسلام، خطوط به کار رفته در بناها و معماری متفاوت است. در مسجد باخوجه در کاشغر، روی کاشی‌های سپید اطراف ورودی با خط نستعلیقی که شاید شیوه‌ای چینی باشد، اشعاری به فارسی نقش شده است. [۲۷]
Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam,ج۱، ص۱۳۹. Paris ۱۹۹۷،
نمونه دیگر، کاشی‌نوشته‌های آرامگاه‌های شادی مُلک و تومان آغا، همسران تیمور، در سمرقند است. بر پیش‌طاق این بناها و روی زمینه نقوش اسلیمی آبی‌رنگ، در کنار سایر خطوط به صورت برجسته، گونه‌ای خط شبیه به تعلیق به رنگ سفید کار شده است، [۲۸]
Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷، ج۱، ص۳۷۸ـ۳۷۹.
[۲۹]
، ج۱، ص۳۸۲. Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷
اگرچه به کارگیری تعلیق در معماری بسیار نادر است. گاه نیز چند نوع خط در تزیین بنا استفاده شده و بدین‌سان شیوه‌های مرکّب پدید آمده است. نمونه بارز آن قطعه‌ای مرکّب از ثلث اندلسی و کوفی تزیینی بر دیوارهای قصر الحمراء غرناطه است [۳۰]
Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy,ص ۱۰۲ـ۱۰۳. London ۱۹۷۸
گرایش به پیچیده‌نویسی در انواع خطوط در بناها ممکن است ناشی از تمایل به پدید آمدن نوعی رازوری درکناپذیر برای بیننده باشد تا وجهی اسرارآمیز و قدرتی مابعدالطبیعی به این نوشته‌ها بدهد. [۳۱]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۳۸.
خواندن این خطوط بهویژه در کتیبه‌های کوفی که به روش متعاکس و متداخل نوشته می‌شدند یا به صورت چهارگوش از مرکز به اضلاع یا برعکس طراحی می‌شدند، دشوار است. [۳۲]
حبیب الله فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱، اصفهان ۱۳۵۰ش.
[۳۳]
حبیب الله فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۸۲، اصفهان ۱۳۵۰ش.
باقیماندن رقم کاتبان در بسیاری از این نوشته‌ها، آنها را به موارد کمنظیری بدل کرده که در آن هنرمند و پدید آورنده اثر شناخته شده است. [۳۴]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۵]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۲۳، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۶]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۸۰ش.
۳ - معماری در سفالگریدر حالی که اجرای انواع خطوط در معماری به شیوه کاشی‌کاری را می‌توان در حوزه کاربرد خطاطی در سفالگری نیز ارزیابی کرد [۳۷]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf, "Syro-Egyptian glass, pottery and wooden vessels", in Gilded and enamelled glass from the Middle East,ص ۲۱۶ ed Rachel Ward, London: British Museum Press, ۱۹۹۸.
[۳۸]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf, "Syro-Egyptian glass, pottery and wooden vessels", in Gilded and enamelled glass from the Middle East,ص۲۱۸ ed Rachel Ward, London: British Museum Press, ۱۹۹۸.
[۳۹]
John Carswell, Iznik pottery,ص ۱۱۳، تصویر۹۰ London ۲۰۰۶.
[۴۰]
Oleg Grabar, "The mosque", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۴۷.
استفاده از انواع خط در سفالگری بسیار گسترده‌تر از کاشی‌های بناهاست، که اغلب بر کناره کاشی‌های ستاره‌ای‌شکل دیده می‌شود [۴۱]
Arthur Upham Pope, "The ceramic art in Islamic times: the history", A Survey of Persian art, ibid, vol۴، ج۱، ص۱۵۷۶.
[۴۲]
Arthur Upham Pope, "The ceramic art in Islamic times: the history", A Survey of Persian art, ibid, vol۴، ج۱، ص۱۵۷۹.
و در تزیین انواع ظروف و اشیای سفالی از سده‌های نخست اسلامی نیز معمول بوده است. در سفالگری همانند معماری، خط کوفی بیش از خطوط دیگر رواج داشته و بر سطوح دیواره بیرونی و داخلی، حاشیه، لبه و کف ظروف استفاده شده و بیشتر شامل احادیث و روایاتی از پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و حضرت علی علیه‌السلام، امثال و حکم و اشعار فارسی است. جان‌مایه این خطاطی‌ها دعا برای بهره‌مندی از مواهب دنیوی و رزق و روزی، آرزوی خیر و برکت، دعوت به آزادمنشی، بردباری و سپاس و دوری‌گزینی از آزمندی است. [۴۳]
ابوتراب احمدپناه، «زیباییشناسی نقوش سفال نیشابور»، ج۱، ص۱۴، هنرنامه، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۸۰).
[۴۴]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۰، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۴۵]
S Flury, "Calligraphy: ornamental Kufic inscriptions on pottery", in A Survey of Persian art, ibid, vol۴، ج۱، ص۱۷۴۳ـ ۱۷۶۹.
۳.۱ - استفاده تزیینی خط در سفالگریبا این همه، کاربرد خط در سفالگری بیشتر جنبه تزیینی داشته و ملاحظات زیبایی‌شناختی در آن بیشتر مورد توجه بوده است، چنانکه انواع تفنن‌ها و ذوق‌آزمایی‌ها همراه با محدودیت سطحی که خط بر آن اجرا می‌شده و نیز تنوع شکل ظروف و اشیا، موجب پیدایی اشکال زیبا و بدیع گرچه گاه ناخوانا و دشوارخوان شده است. [۴۶]
ابوتراب احمدپناه، «زیباییشناسی نقوش سفال نیشابور»، ج۱، ص۱۱ـ ۱۳، هنرنامه، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۸۰).
تفنن در خط کوفی ظروف سفالی با افزودن اشکال ظریف گیاهی و هندسی بر حروف و نیز از طریق به کارگیری قلم‌های نازک و ضخیم و کرسی‌بندی‌های متنوع و مناسب با پیچش و چرخش ظروف پدید می‌آمده است [۴۷]
محمدیوسف کیانی، پیشینه سفال و سفالگری در ایران، ج۱، ص۱۴۵، تهران ۱۳۸۰ش.
[۴۸]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East،ص ۸۸ـ۸۹ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
این نوع خط کوفی چنان خاص و منحصر به فرد شد که خط ویژهای معروف به خط بشقابی را پدید آورد. [۴۹]
عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، ج۱، ص۷۶، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
این خط به صورت نوارهایی بر بدنه یا به شکل فشرده در کف ظروف نوشته می‌شد [۵۰]
Arthur Lane, Early Islamic pottery: Mesopotamia,ص ۱۵۶، تصاویر۲/۵ و ۳/۵، Egypt and Persia, London: Faber and Faber, (۱۹۴۷).
Oliver Watson [۵۱]
تصویر۲/۶، Abd el-Ra'uf Ali Yousuf, "Syro-Egyptian glass, pottery and wooden vessels", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ed Rachel Ward, London: British Museum Press, ۱۹۹۸، ج۱، ص۱۵۷.
[۵۲]
Sheila S Blair and Jonathan، ج۱، ص۱۲۱. M Bloom
افزون بر این، با توجه به تنوع رنگ در لعاب‌های سفالینه‌ها، خطاطی در سفالگری به رنگهای مختلفی همچون سبز، زرد، سفید، آبی و مشکی اجرا می‌گردید که موجب تشخص آن از خطاطی بر فلز و چوب می‌شد [۵۳]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، ص ۱۲ in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۵۴]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"،ص ۳۸ in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
۳.۲ - قدیم‌ترین خط بر سفالاز قدیم‌ترین نمونه‌های خطاطی بر اشیای سفالی در دوره اسلامی، ظروف سفالی نیشابور از سده سوم و چهارم است. [۵۵]
ابوتراب احمدپناه، «زیباییشناسی نقوش سفال نیشابور»، ج۱، ص۱۰، هنرنامه، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۸۰).
خطوط نسخ و ثلث نیز بر سفالینه‌ها دیده می‌شود، مانند قندیل سفالین ساخت ازنیق در ترکیه متعلق به ۹۵۶، موجود در موزه بریتانیا که دارای خط ثلث در لبه، زیرگردنی و حاشیه نزدیک به ته ظرف است [۵۶]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"،ص ۷۳ in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۵۷]
John Carswell، Iznik pottery،ص ۳۵، تصویر۱۶، London ۲۰۰۶
سنّت خوشنویسی بر ظروف و اشیای سفالی تا به امروز نیز ادامه دارد و در میان آثار هنرمندان سفال‌گر معاصر نمونه‌هایی از آن یافت می‌شود. [۵۸]
سفال معاصر ایران: گزیده آثار پنجمین نمایشگاه سفالگران معاصر ایران، تهران ـ اردیبهشت ۱۳۷۵، ج۱، ص۹۸، زیرنظر محمد صحفی، تهران: انجمن هنرهای تجسمی ایران، ۱۳۷۵ش.
[۵۹]
سفال معاصر ایران: گزیده آثار پنجمین نمایشگاه سفالگران معاصر ایران، تهران ـ اردیبهشت ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، زیرنظر محمد صحفی، تهران: انجمن هنرهای تجسمی ایران، ۱۳۷۵ش.
[۶۰]
سفال معاصر ایران: گزیده آثار پنجمین نمایشگاه سفالگران معاصر ایران، تهران ـ اردیبهشت ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۲۰، زیرنظر محمد صحفی، تهران: انجمن هنرهای تجسمی ایران، ۱۳۷۵ش.
در برخی موارد، وجود نام و رقم خطاط بر سفالینه، مشهور‌ترین هنرمندان این حوزه را معرفی می‌کند. [۶۱]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۵، تهران ۱۳۸۰ش.
[۶۲]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۸۴۹، تهران ۱۳۸۰ش.
[۶۳]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۸۸۳ـ۸۸۴، تهران ۱۳۸۰ش.
[۶۴]
عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، ج۱، ص۹۲۵، تهران ۱۳۸۰ش.
۴ - معماری در فلزکاریخطاطی یکی از ارکان اصلی تزیینات فلزکاری است، [۶۵]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۸۶ش.
که ضمن داشتن ویژگی‌های مشترک با خطاطی در سفالگری از قبیل فشردگی حروف برای جا گرفتن در سطح کوچک، پیچیدن کرسی خط بر گرد ظرف، استفاده از کتیبه‌های نواری روی بدنه، کاربرد بیشتر خط کوفی و سپس نسخ و ثلث و در مواردی نستعلیق، تفاوت‌هایی به سبب جنس متفاوت سفال و فلز دارد.از جمله این تفاوت‌ها محدودیت رنگ در مقایسه با سفالینه‌هاست، چرا که کتیبه‌ها بیشتر با مفتول‌های طلا و نقره یا کنده‌کاری بر مس و برنج و مفرغ و طلا اجرا می‌شوند و رنگهای خطوط صرفآ رنگهای این فلزات است. [۶۶]
James Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia, ed R W Ferrier، ص۱۷۸، New Haven: Yale University Press, ۱۹۸۹
[۶۷]
James Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia ص۱۸۵، ed R W Ferrier, New Haven: Yale University Press, ۱۹۸۹
[۶۸]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص۱۳۱، ed Rachel Ward London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۶۹]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص۱۶۰ـ۱۶۱) ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
۴.۱ - تنوع در فلزکاریدر فلزکاری، حروف، بهویژه حروف کشیده عمودی، متنوع‌تر است و اشکال گیاهی، هندسی و چهره‌های انسانی نیز در انتهای الف‌ها و لام‌ها دیده می‌شود. [۷۰]
b، Ralph Harari, "Metalwork after the early Islamic period", in A survey of Persian art, ibid, vol، تصویر۶، ج۱، ص۲۵۲۱.
خطاطی بر اشیای فلزی بر خلاف اشیای سفالی، چوبی، چرمی و پارچه‌ای گاه کاربردی نیز بوده است، مانند انواع سکه‌ها، مهرها، نشان‌ها و آلات و ادوات علمی نظیر اسطرلاب. دوام فلز در مقایسه با زوال‌پذیری مواد دیگر موجب شده است نمونه‌های بیشتر و متنوع‌تری از اشیای فلزیِ دربردارنده خطوط، از قبیل خنجر، تبرزین، سینی، شمعدان، طاس، انبر، انفیهدان، بشقاب، کشکول، جام چهل‌کلید، منقل، جعبه، قلمدان و کلید به دست بیاید [۷۱]
تصویر ۲۸ و ۳۰، T Abdullayev, D Fakhretdinova, and AKhakimov, A song in metal: folk art of Uzbekistan, Tashkent ۱۹۸۶، ج۱، ص۶۲ـ۶۳.
[۷۲]
تصویر۷۶، T Abdullayev, D Fakhretdinova, and AKhakimov, A song in metal: folk art of Uzbekistan, Tashkent ۱۹۸۶، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵.
[۷۳]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، در در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۷۴]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۶، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۷۵]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۹۰، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۷۶]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۳، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۷۷]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۵، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۷۸]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص۹۱ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۷۹]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص۹۳ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۸۰]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص۱۲۲ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۸۱]
Markus Hattstein،ج۱، ص۱۲. Islam: world religion and cultural power، in Islam art and architecture، ibid
خطاطی بر تن‌پوش‌های عمدتآ جنگی فلزی نیز رواج داشته است و نمونه‌هایی از خط نسخ طلاکوب بر نوعی زره به نام چهار آیینه، بازوبند و انواع سلاح‌ها وجود دارد. [۸۲]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۲۱۵، تهران ۱۳۸۶ش.
[۸۳]
محمدتقی احسانی، ج۱، ص۲۲۰، تصویر۱۴۳، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران ۱۳۸۶ش.
[۸۴]
محمدتقی احسانی، ج۱، ص۲۲۵، تصویر۱۴۶، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران ۱۳۸۶ش.
محتوای این نوشته‌ها بیشتر نوعی تعویذ بودهاست. [۸۵]
James Allan and Brian Gilmour, Persian steel: the Tanavoli collection, Oxford ۲۰۰۰، ج۱، ص۷۶ـ۷۸.
۴.۲ - قدیم‌ترین اشیای فلزیاز قدیم‌ترین اشیای فلزی دربردارنده سطور خوشنویسی، بدون در نظر گرفتن سکه‌ها، این نمونه‌هاست: تنگی زرین با حکاکی نام ابومنصور بختیار، از شاه‌زادگان آلبویه (قرن چهارم و پنجم)؛ مشربیه‌ای زرین با حکاکی نام کسانی از خاندان بویه [۸۶]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۳۵، تهران ۱۳۸۶ش.
سینی نقرهای مستطیل‌شکل دارای خط کوفی مورق متعلق به قرن چهارم در موزه ارمیتاژ [۸۷]
بزیل ویلیام رابینسون، «بررسی نقاشی ایرانی: ۱۳۱۴ـ۷۵۰ه ق/ ۱۸۹۶ـ۱۳۵۰م»، ج۱، ص۶۲، تصویر۲۶، ترجمه کرامت‌اللّه افسر، در هنر و جامعه در جهان ایرانی، به‌کوشش شهریار عدل، تهران: توس، ۱۳۷۹ش.
جامی زرین با حکاکی نام ابوشجاع اینجوتکین در موزه بریتانیا [۸۸]
James Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia, ed R W Ferrier, ص۱۷۲، تصویر ۳ New Haven: Yale University Press, ۱۹۸۹
بشقاب نقره سفارششده از سوی البارسلان در ۴۵۹ همراه با کتیبه و با پیچ ظریفِ انتهای حروف به دور آن [۸۹]
عباس زمانی، «خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی»، ج۱، ص۲۰۹، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۹۰]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۹، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش.
[۹۱]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۱۴۸، تصویر۳۶، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش.
و ظرفی برنجی از ۵۵۹ در هرات، موجود در موزه ارمیتاژ، کار شده با نقره و سه ردیف کتیبه بر بدنه آن [۹۲]
James Allan and Brian Gilmour, Persian steel: the Tanavoli collection, Oxford ۲۰۰۰، ج۱، ص۱۷۵، تصویر ۸ و ۹.
[۹۳]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۴۰ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
خط همه این اشیا کوفی است.۴.۳ - نمونه‌های خط ثلث بر اشیای فلزیکاسه نقرهای از اواخر قرن ششم، اشیای مفرغی ساخت خراسان مانند گلاب‌دان و سپر، [۹۴]
اسدالله سورن ملکیان شیروانی، «نوشتاری درباره جامعه‌شناسی هنر اسلامی: نقره آلات و ملوک الطوایفی در ایران سده‌های میانه»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۸، ترجمه ژاله کهنمویی پور، در هنر و جامعه در جهان ایرانی، به‌كوشش شهريار عدل، تهران: توس، ۱۳۷۹ش.
شمعدان‌های برنجی از اوایل قرن هشتم که بر روی آنها با نقره و طلا خط ثلث نقش شده است [۹۵]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۷۱ـ۷۲ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
نمونه اجرای خط در مقیاس بزرگ در فلزکاری، خطوط ثلث و کوفی سنگاب بزرگ مفرغیِ گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه ارمیتاژ نگاه‌داری می‌شود. [۹۶]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۵۹، تهران ۱۳۸۶ش.
[۹۷]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۶۱، تصویر۱۰۵، تهران ۱۳۸۶ش.
محتوای نوشته‌های اشیای فلزی، جز سکه‌ها و ادوات علمی، بیشتر دعا برای مالک اثر، آیات قرآنی، القاب سلطان، امضا و نام هنرمند سازنده ظرف یا خطاط، یا عباراتی مناسب کاربرد ظرف است. [۹۸]
پرویز ورجاوند، «سیری در هنر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی»، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۴ (فروردین ۱۳۵۱).
[۹۹]
پرویز ورجاوند، «سیری در هنر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی»، ج۱، ص۱۹، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۴ (فروردین ۱۳۵۱).
از دوره صفوی به بعد، نوشتن اشعار فارسی، بهویژه ابیاتی از حافظ بر انواع جام‌ها به خط نستعلیق رایج گردید [۱۰۰]
«شعر و جام: معرفی چند اثر هنری از موزه هنرهای تزئینی»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، ص ۱۶۴، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۰۱]
«شعر و جام: معرفی چند اثر هنری از موزه هنرهای تزئینی»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، ص ۱۶۸، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۰۲]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۰۳]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۱۵۹، تهران ۱۳۸۶ش.
از نمونه‌های خوشنویسی بر فلز در این دوره، الواح زرینی است که به دستور شاه طهماسب و شاه عباس برای صندوق مرقد و ضریح امام رضا علیه‌السلام در مشهد ساخته شد. خط این کتیبه‌ها که مشتمل بر آیاتی از قرآن و اشعاری در ستایش آن مکان است، به‌ثلث و نستعلیق و کار علی رضا عباسی است. [۱۰۴]
محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۲۰۲، تهران ۱۳۸۶ش.
نوشته‌های اشیای فلزی علاوه بر تزیین، اطلاعاتی از تاریخ فنّاوری فلزکاری به دست می‌دهد.۴.۴ - کاربرد مهم خط در فلزکاریاز جمله کاربردهای مهم خطاطی در فلزکاری، نوشتن بر روی ابزارهای علمی بوده است، مانند انواع اسطرلاب، کره‌های جغرافیایی و ساعت‌های آفتابی. نوشته‌های این اشیا محتوایی کاملا متفاوت با نوشته‌های روی ظروف داشته‌اند و مشتمل بر نامه‌ای منطقةالبروج، مکان‌ها، اعداد و عبارات و جملاتی مرتبط با مطالب علمی بوده‌اند. نمونه این اشیا کره مسی ساخت ۶۸۴ است که در موزه لوور نگاه‌داری می‌شود و با خط کوفی اسامی مکان‌ها بر آن نگاشته شده است، [۱۰۵]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۹۵، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۰۶]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۹۶، تصویر۷۳، تهران ۱۳۸۶ش.
یا کره‌ای برنجی از سال ۱۰۷۴ ساخت محمدصالح تتاوی. [۱۰۷]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۶ـ۸۷، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش.
همچنین، اسطرلابی ساخته شده در ۷۰۴ در اندلس. [۱۰۸]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۲ـ۸۳، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش.
خطاطی بر روی سکه‌ها، به عنوان اسناد تاریخی، مورد توجه مورخان و از منابع نگارش تاریخ بوده است (سکه). در خطاطی بر سکه‌ها، جا دادن نام و لقب حکمران، تاریخ و محل ضرب سکه و گاه جمله‌ای دعایی در سطحی کوچک و عمدتآ مدور امری محوری بوده است. این عبارات به صورت حاشیه و گاه حاشیه‌هایی موازی بر گرداگرد، و به صورت مدور یا چهارگوش در مرکز سکه درج می‌شدند. در نخستین سکه‌های اسلامی، خط کوفی و خطوط پیش از اسلام، نظیر پهلوی، به کار رفته است. [۱۰۹]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۴۱، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۱۰]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۴۴، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۱۱]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۴۷، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۱۲]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۶۳، تهران ۱۳۸۶ش.
تا دوره سلجوقی، خط روی سکه‌ها کوفی بوده است [۱۱۳]
James Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia, ص ۵۷۵ ed R W Ferrier, New Haven: Yale University Press, ۱۹۸۹.
ولی از دوره خوارزمشاهیان، خط نسخ بر روی سکه‌ها به کار می‌رفت. [۱۱۴]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۲۷۵، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۱۵]
H Mitchell-Brown, "Coins", ص۱۹۷ـ۱۹۹ in ibid.
خطاطی بر انواع سکه تا دوره کنونی نیز تداوم داشته است. ۵ - معماری در بافندگیخوشنویسی بر پارچه و فرش تداوم و پیشینه‌ای طولانی داشته و بیشتر مشتمل بر عبارات دعایی، اشعار و نام و نشان بافنده و سفارش‌دهنده بوده است. [۱۱۶]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۱۷]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۱۴۳.
قدیم‌ترین پارچه‌های به دست آمده از دوره اسلامی دربردارنده خطوط کوفی‌اند. [۱۱۸]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۴۳.
[۱۱۹]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۵۸ـ۵۹.
[۱۲۰]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۶۲.
[۱۲۱]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۲۲]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۳۵۴، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۲۳]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids، ج۱، ص۱۴۳. in Islam art and architecture, ibid
[۱۲۴]
Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۱۵۷.
پارچه‌های نفیس و گران‌بهای طراز که برای حکم‌رانان در تمامی دوره‌های اسلامی بافته می‌شدند، خط و کتیبه داشتند که با مفتول‌ها و رشته‌های زرین و سیمین ظریف در حاشیه آنها بافته می‌شدند (پارچه/ پارچهبافی؛ طراز). خط طراز عمدتآ کوفی بود که به صورت حاشیه بر لبه عمودی قواره پارچه بافته می‌شد. از نمونه‌های این پارچه، طراز بافت بیشابور در ۲۹۸ و پارچه طرازی موجود در موزه واشنگتن متعلق به سال ۳۲۰ است. [۱۲۵]
تصویر۷، J allgrove McDowell, "Textiles", in The Arts of Persia, ibid، ج۱، ص۱۵۵.
[۱۲۶]
Sheila S Blair and Jonathan M Bloom، ج۱، ص۱۱۹.
پارچه‌ای ابریشمی از سده چهارم، بافت خراسان با نقش دو فیل روبه‌روی هم که به خط کوفی بر حاشیه آن عبارت «عز و اقبال دائم ابی‌منصور بختکین» نوشته شده است، نیز از این نوع است. [۱۲۷]
Phyllis Ackerman, "Textiles of the Islamic periods: history", in A Survey of Persian Art, ed Arthur Upham Pope, vol۵, Tehran: Soroush, ۱۹۷۷، ج۱، ص۲۰۰۲.
[۱۲۸]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۴۶ـ۴۷.
[۱۲۹]
Sheila S Blair and Jonathan M Bloom، ج۱، ص۱۲۰.
۵.۱ - تداوم بافت خطاطی بر پارچهسنّت بافت خطوط خوشنویسی بر پارچه در دوره‌های بعد نیز تداوم یافت. در دوره صفوی غیاث‌الدین نقش‌بند، زربفت مشجری، با یک رباعی از خودش در حاشیه آن، برای شاه‌عباس بافت. [۱۳۰]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، تهران ۱۳۸۰ش.
طرازی نیز به نام دوازده امام شیعیان از سده دهم باقی‌مانده است که در موزه صنایع اسلامی برلین نگاه‌داری می‌شود. [۱۳۱]
تصویر۱۲، Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹.
گاه در متن پارچه، بهویژه پارچه‌های مصور، خطوطی در حاشیه قاب تصاویر بافته می‌شد. نمونه آن پارچه ابریشم دوروی بافت ری در سده چهارم است که بر حاشیه قاب تصویر، قسمتی از دعای بعد از نماز جعفر طیار به خط کوفی بافته شده است. این پارچه با توجه به محتوای آن، احتمالا کفن یا روپوش صندوقِ قبر است. [۱۳۲]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، تهران ۱۳۸۰ش.
پارچه دیگری بافت ری نقش عقاب‌هایی دارد که بر بال‌های آنها به خط کوفی عبارت «مَن کَبُرت هِمَّتُه کَثُرت قیمَتُه» و بر قاب تصاویر جمله «مَن طابَ اصلُه زَکی فِعْلُه» به صورت معکوس بافته شده است. [۱۳۳]
تصویر۱۲، J allgrove McDowell, "Textiles", in The Arts of Persia, ibid، ج۱، ص۱۵۷.
[۱۳۴]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۳۶۱، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۳۵]
Phyllis Ackerman, "Textiles of the Islamic periods: history", in A Survey of Persian Art, ed Arthur Upham Pope, vol۵, Tehran: Soroush, ۱۹۷۷، ج۱، ص۲۰۱۳.
[۱۳۶]
Phyllis Ackerman, "Textiles of the Islamic periods: history", in A Survey of Persian Art, ed Arthur Upham Pope, vol۵, Tehran: Soroush, ۱۹۷۷، ج۱، ص۲۰۲۷.
۵.۲ - بنای خط کوفی بر پارچههاهمانند دیگر هنرها، در پارچهبافی نیز ابتدا خط کوفی و سپس نسخ و ثلث کار می‌شده و هم‌زمان با ابداع خطوط جدید، این گونه‌های تازه بر پارچه‌ها نیز به‌کار می‌رفته‌اند، مثلا خط نستعلیق در روزگار صفویان در پارچه دارایی زربفت یافته شده که به صورت روپوش صندوق قبر استفاده می‌شده، با نقش‌های ترنج‌های متقاطع که درون ترنج‌ها آیه‌های اول تا سوم سوره نصر به خط نستعلیق نوشته شده است [۱۳۷]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۵۲ـ۵۴، تهران ۱۳۸۰ش.
یا پارچه ابریشم زربفتی از قرن یازدهم (دوره صفوی) با قاب‌های مابین تصاویر که در آنها اشعار فارسی به نستعلیق بافته شده است. [۱۳۸]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۱۸.
البته استفاده از خطوط قدیم‌تر از نستعلیق بر پارچه‌های این دوره همچنان تداوم داشته است. برای مثال، پارچه دارایی زربفت کار غیاث‌الدین نقش‌بند که دعای صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث جلی بر آن بافته شده و بر بالای طرح محرابی آن، درون ترنجی کلمه «اللّه» به کوفی معقلی نقش شده است. [۱۳۹]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، تهران ۱۳۸۰ش.
۵.۳ - شهرت قلم‌کار قلمیدر نوعی از پارچه‌ها خطاطی نه از طریق بافت، بلکه با روش زدن قالب‌های چوبی بر پارچه اجرا می‌شده است. این پارچه‌ها به قلم‌کار قلمی شهرت یافته‌اند که بر آنها نیز آیات قرآن، دعا و احادیث به خط‌های کوفی، نسخ، ثلث و غبار نگاشته می‌شدند و از برخی قلم‌کارهای قلمی پیراهن‌هایی دوخته می‌شد که بر آنها آیةالکرسی یا نادعلی نقش شده بود و برای دفع بیماری‌ها و بلایا بر تن می‌کردند. [۱۴۰]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۸۰ش.
نمونه‌هایی از انواع قلم‌کارهای قلمی از دوره صفوی و بعدتر در دست است. [۱۴۱]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۴۲]
زهره روحفر، نگاهی بر پارچهبافی دوران اسلامی، ج۱، ص۶۳، تهران ۱۳۸۰ش.
بر انواع رودوزی‌ها، پوشاک‌های مختلف مانند تاجِ انواع پرده، سوزنی با قلاب‌دوزی و سلسله‌دوزی، کلماتی نقش می‌شد. [۱۴۳]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۲، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۴۴]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۵، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۴۵]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۸۸، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۴۶]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۲۱، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۴۷]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۹.
خوشنویسی بر پارچه امروزه نیز رواج دارد و نمونه برجسته آن، خوشنویسی پرکار بر پرده کعبه است [۱۴۸]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۸۶ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۱۴۹]
Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷، ج۱، ص۱۲۴.
[۱۵۰]
Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۹.
۵.۴ - قلم‌کار قلمی بین مسلمینهنرمندان نوگرای مسلمان نیز از این شیوه استفاده کرده‌اند، از جمله نیما بهنود، طراح لباس ایرانی، که از انواع خطوط به ویژه نستعلیق در تزیین لباس استفاده می‌کند. عصام سعید و وسمه چرباچی عراقی نیز با استفاده از رنگهای گوناگون خطوط کوفی مربعی را بر پارچه نقش می‌کنند و احمد مصطفی مصری خط نسخ ـ محقَّق را در پارچهبافی به کار می‌برد. [۱۵۱]
محمد معمارزاده، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، ج۱، ص۲۸۶، تهران ۱۳۸۶ش.
خوشنویسی بر پارچه‌های سنّتی مالایایی (باتیک)، با نوشتن اسماءاللّه و کلمات و عباراتی به زبان جاوی و خط عربی نیز رواج دارد [۱۵۲]
فاطمه بنت علی، «'باتیک، ج۱، ص۳۷۸ـ۳۷۹، مالزیایی و اندونزیایی، از جنبه اسلامی آن»، در راز و رمز هنر دینی: مقالات ارائه شده در اولین کنفرانس بینالمللی هنر دینی، تنظیم و ویرایش مهدی فیروزان، تهران: سروش، ۱۳۸۰ش.
[۱۵۳]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۹۶، تصویر ۳۳ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
۵.۵ - انواع نقش خط در قالی و زیلودر انواع بافته‌های گستردنی مانند زیلو و قالی نیز نقش انداختن خطوط رواج داشته است و این سنّت تا آن‌جا گسترده بوده که درباره گام نهادن بر فرش کتیبه‌دار از فقیهان استفتا می‌شده است. [۱۵۴]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۲۶.
در انواع زیلو، بافت خطوط در حاشیه و متن رایج بوده [۱۵۵]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، تهران ۱۳۸۶ش.
و دربردارنده باورهای دینی، ذکر کارهای نیک و عام‌المنفعه، ثبت نام بافنده و واقف و تاریخ بافت زیلوست که بیشتر بر زیلوهای وقفی مساجد دیده می‌شود. [۱۵۶]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۴۰، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۵۷]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۵۸]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۴۱ـ۶۰، تهران ۱۳۸۶ش.
کتیبه زیلو در عرض، طول یا در هر چهار ضلع آن بافته می‌شود و گاه نیز در دو عرض و یکی از دو طول قرار می‌گیرد که این ترتیب در زیلوهای بلند مساجد دیده می‌شود. گاه خط در وسط و به جای نقش متن کار می‌شود که خاص زیلوهای کوچک فواصل ستون‌هاست. نوع خط به کار رفته نیز گونه‌ای نسخ با شباهت‌هایی به ثلث است. به هر حال، نوعی قرابت میان این خطوط و عناصر تزیینی دیوارها و سقف دیده می‌شود. [۱۵۹]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، تهران ۱۳۸۶ش.
از نمونه‌های زیلوهای نفیس، قطعه موجود در موزه ارمیتاژ [۱۶۰]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۶۶ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
و پرده زیلویی در مسجد جامع یزد است. [۱۶۱]
Parviz Tanavoli, Persian flatweaves: a survery of flatwoven floor covers and hangings and royal masnads، tr Amin Neshati, Woodbridge, Engl۲۰۰۲، ج۱، ص۲۶۳.
[۱۶۲]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۴۰، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۶۳]
جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، ج۱، ص۵۴، تهران ۱۳۸۶ش.
۵.۶ - سنت خط در نقوش قالیدر بافت قالی نیز سنّت کاربرد خط در نقوش پیشینه‌ای طولانی دارد، چنانکه یکی از نقش‌های حاشیه‌ای در فرش‌ها، کتیبه‌ای است که ترکیب کلی آن اشکال هندسی شش‌ضلعی و قاب‌هایی با خطوط منحنی است و درون قاب‌ها عباراتی به فارسی یا مضامین قرآنی بافته می‌شود. در قاب کتیبه‌ای فرش‌ها، نام بافنده و سفارش‌دهنده، طراح و تاریخ بافت نیز درج می‌شود. حاشیه کتیبه‌ای در اغلب مراکز قالی‌بافی در ایران تولید می‌شود، اما عمده‌ترین مراکز بافت آن کاشان، کرمان، تهران، مشهد، اصفهان و قم است. [۱۶۴]
ابوالفضل وکیلی، شناخت طرحها و نقشه‌های قالی ایران و جهان، ج۱، ص۱۶۴، تهران ۱۳۸۲ش.
از نمونه‌های قالی‌های دارای خطوط خوشنویسی، قالی ابریشمی بافت تبریز از سده دهم محفوظ در موزه ایران باستان، [۱۶۵]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
قالی احتمالا بافت کاشان، از پشم و ابریشم و زربفت، در مجموعه هنر اسلامی ناصر خلیلی [۱۶۶]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۲۲۰ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
و قالیچه سجاده معروف فلچر از دوره صفوی با خط ثلث جلی در قاب و حاشیه است. [۱۶۷]
تصویر۳۵، محمد معمارزاده، ج۱، ص۳۴۶، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۶۸]
تصویر۲۱، Volkmar Gantzhorn, Oriental carpets: their iconology and iconography from earliest times to the ۱۸th, century, Koln ۱۹۹۸، ج۱، ص۳۳.
گاه نیز نقوشی در حاشیه فرش بافته می‌شد که شبیه خط کوفی بود. [۱۶۹]
Volkmar Gantzhorn, Oriental carpets: their iconology and iconography from earliest times to the ۱۸th, century, Koln ۱۹۹۸، ج۱، ص۸۸ـ۸۹.
[۱۷۰]
Volkmar Gantzhorn, Oriental carpets: their iconology and iconography from earliest times to the ۱۸th, century, Koln ۱۹۹۸، ج۱، ص۹۳.
۶ - معماری در شیشهگریخطاطی بر اشیای شیشه‌ای در مقیاسی محدودتر از فلزکاری و سفالگری صورت می‌گرفته است. به علت شکنندگی و آسیب‌پذیری شیشه، نمونه‌های اشیای شیشه‌ای خطاطی شده کمتر برجا مانده است. عمده اشیای شیشه‌ای خط‌دار، تنگ، جام و بهویژه انواع چراغ و قندیل است. در شیشه‌گری نیز، محتوای نوشته با کاربرد شیء هماهنگی دارد. مثلا بر روی قندیلی از سده هشتم از مصر، موجود در مجموعه هنر اسلامی ناصر خلیلی، نام سلطان برقوق و آیه نور حک شده است [۱۷۲]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۷۴ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
چراغ‌های مساجد که نام اهداکننده را نیز بر خود دارند، سراج منیر خوانده می‌شدند، که اشاره به وصف پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در آیه چهل و ششم سوره احزاب است. [۱۷۳]
Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹، ج۱، ص۲۶.
[۱۷۴]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۶۰۶ـ۶۰۷، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۷۵]
تصویر ۵/۹، Rachel Ward, "Glass and brass: parallels and puzzles", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid، ج۱، ص۱۶۳.
[۱۷۶]
Stefano Carboni, Glass from Islamic lands, London ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۶۰ـ۳۶۱.
از نمونه‌های خطاطی بر ظروف شیشه‌ای، جامی طلایی و شیشه‌ای به شکل شاخ است همراه با مجسمه یکی از قدیسان مسیحی، از سده هشتم، ساخت سوریه که در موزه ارمیتاژ نگاه‌داری می‌شود و احتمالا هدیه‌ای برای حاکمی مسیحی بوده است [۱۷۷]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ص ۲۰۱، تصویر۱۶۷ ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
۶.۱ - خطاطی بر انواع شیشههاخطاطی علاوه بر اشیای قابل حمل شیشه‌ای و بلوری، گاه بر شیشه‌های پنجره‌های برخی بناهای تاریخی نیز اجرا می‌شده است. برای نمونه عبارت «محمد رسول اللّه» بر شیشه‌های رنگین و منقوش مسجد سلیمانیه، بنا شده در سده دهم در استانبول، است. [۱۷۸]
Onder Kucukerman, Turk cam sanayii ve sisecam, Istanbul ۱۹۹۸، ج۱، ص۶۵.
روش خطاطی بر شیشه به صورت تراش سطح آن، [۱۷۹]
هلن علی اکبرزاده کردمهینی، شیشه: مجموعه مرز بازرگان، ج۱، ص۱۱۷، تهران ۱۳۷۳ش.
گاه به صورت طلاکاری [۱۸۰]
Martine S Newby, "The Cavour vase and gilt and enamelled Mamluk coloured glass", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid، ج۱، ص۳۵ و تصویر ۲۴/۱۰.
[۱۸۱]
Anna Contadini, "Poetry on enamelled glass: the palmer cup in the British Museum", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid، ج۱، ص۵۶ و تصویر ۵/۱۳.
[۱۸۲]
تصویر۷/۱۴، Anna Contadini, "Poetry on enamelled glass: the palmer cup in the British Museum", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid، ج۱، ص۱۸۱.
و گاه به روش مُهرزنی بوده است، مانند سَنجه شیشه‌ای موجود در موزه آبگینه با کتیبه کوفی روی آن‌که در روابط تجاری برای مبادله به‌کار می‌رفته است. [۱۸۳]
فرزانه قائینی، موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، ج۱، ص۹۴، تهران ۱۳۸۳ش.
۷ - معماری در دیگر هنرهاخوشنویسی بر اشیای چوبی، چرمی، لاکی، استخوانی، صدفی، عاجی و غیره نیز معمول بوده است. خطاطی بر چوب بر اشیایی نظیر منبر، گهواره، رحل، صندوق قرآن، ساز، قاشق افشره‌خوری، شانه و انواع درهای چوبی دیده می‌شود که بیشتر کوفی است. [۱۸۴]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۹۷، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۸۵]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۱۲، در همان.
[۱۸۶]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۸، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۸۷]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۷، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۸۸]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۶۶، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش.
[۱۸۹]
علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، ج۱، ص۳۷۴ـ ۳۷۵، تهران ۱۳۸۶ش.
از اشیای چرمی حاوی عبارات خوشنویسی، انواع جلد کتاب، فانوسقه و دبّه باروت است که بیشتر آنها از سده‌های دوازدهم و سیزدهم برجای مانده‌اند. [۱۹۰]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۱۲، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۹۱]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۱۶، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۹۲]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۳۵، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
بدنه اشیای ظریف و گران‌بهای عاجی نیز گاه در کنار انبوه تزیینات، خطاطی می‌شد. جعبه‌های نفیسی از اوایل سده چهارم به‌جا مانده است که در اندلس ساخته شده‌اند و بر لبه آنها نوشته‌هایی به کوفی مورق به چشم می‌خورد [۱۹۳]
تصویر۲، Avinoam Shalem, "From royal caskets to relic containers two ivory caskets from Burgos and Madrid", Muqarnas, vol ۱۲ (۱۹۹۵)، ج۱، ص۲۶.
[۱۹۴]
تصویر۴، Avinoam Shalem, "From royal caskets to relic containers two ivory caskets from Burgos and Madrid", Muqarnas, vol ۱۲ (۱۹۹۵)، ج۱، ص۲۸.
[۱۹۵]
تصویر۷، Avinoam Shalem, "From royal caskets to relic containers two ivory caskets from Burgos and Madrid", Muqarnas, vol ۱۲ (۱۹۹۵)، ج۱، ص۳۱.
[۱۹۶]
Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy,ص ۴۶. London ۱۹۷۸
در سده‌های دوازدهم و سیزدهم، رواج خوشنویسی به ویژه نستعلیق‌نویسی بر اشیایی از جنس خمیر کاغذ (پاپیه ماشه) مشاهده می‌شود. اغلب این اشیا ظریف و کوچکاند، مانند جلدهای کتاب، قاب آیینه، جعبه، قلمدان، و زیرپایی حنابندان [۱۹۷]
Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy,ص ۱۱۰. London ۱۹۷۸
[۱۹۸]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۴، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
[۱۹۹]
یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۱۹، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
نگین‌های کوچک انگشتری‌ها نیز نمونه‌ای مناسب برای کاربرد خوشنویسی در حکاکی و جواهرسازی به شمار می‌روند «حکاکی، مُهر، خاتم». شاید مهم‌ترین عرصه خوشنویسی در حجاری، خطاطی بر سنگ قبور باشد که امروز نیز ادامه دارد [۲۰۰]
Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy,ص ۴۶-۴۷، تصویر ۲۰. London ۱۹۷۸
[۲۰۱]
Abd el-Ra'uf Ali Yousuf، "Syro-Egyptian glass، pottery and wooden vessels"،ص ۲۰۹، تصویر۱۸۰، in Gilded and enamelled glass from the Middle East، ed Rachel Ward، London: British Museum Press، ۱۹۹۸
[۲۰۲]
تصویر سنگ قبر به خط کوفی، Elke Niewohner, "The Ottoman Empire: Islamic calligraphy", in Islam art and architecture, ibid، ج۱، ص۵۷۴.
۸ - فهرست منابع(۱) آیدین آغداشلو، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوشنویسی ایرانی از گذشته تا امروز، تهران ۱۳۸۵ش. (۲) محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران ۱۳۸۶ش. (۳) ابوتراب احمدپناه، «زیباییشناسی نقوش سفال نیشابور»، هنرنامه، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۸۰). (۴) علی ایمانی، سیر خط کوفی در ایران، تهران ۱۳۸۶ش. (۵) عیسی بهنام، «هنر تزئین به وسیله خط»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش. (۶) یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، «اشعار و اشیاء»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش. (۷) بزیل ویلیام رابینسون، «بررسی نقاشی ایرانی: ۱۳۱۴ـ۷۵۰ه ق/ ۱۸۹۶ـ۱۳۵۰م»، ترجمه کرامت اللّه افسر، در هنر و جامعه در جهان ایرانی، به‌کوشش شهریار عدل، تهران: توس، ۱۳۷۹ش. (۸) زهره روحفر، نگاهی بر پارچه بافی دوران اسلامی، تهران ۱۳۸۰ش. (۹) زکی محمد حسن، فنون الاسلام، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۰) عباس زمانی، «خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش. (۱۱) عباس سرمدی، دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام: از مانی تا معاصرین کمالالملک، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۲) سفال معاصر ایران: گزیده آثار پنجمین نمایشگاه سفالگران معاصر ایران، تهران ـ اردیبهشت ۱۳۷۵، زیرنظر محمد صحفی، تهران: انجمن هنرهای تجسمی ایران، ۱۳۷۵ش. (۱۳) «شعر و جام: معرفی چند اثر هنری از موزه هنرهای تزئینی»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش. (۱۴) هلن علی اکبرزاده کردمهینی، شیشه: مجموعه مرز بازرگان، تهران ۱۳۷۳ش. (۱۵) جواد علیمحمدی اردکانی، پژوهشی در زیلوی یزد، تهران ۱۳۸۶ش. (۱۶) فاطمه بنت علی، «'باتیک، مالزیایی و اندونزیایی، از جنبه اسلامی آن»، در راز و رمز هنر دینی: مقالات ارائه شده در اولین کنفرانس بینالمللی هنر دینی، تنظیم و ویرایش مهدی فیروزان، تهران: سروش، ۱۳۸۰ش. (۱۷) حبیب الله فضائلی، اطلس خط، اصفهان ۱۳۵۰ش. (۱۸) فرزانه قائینی، موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، تهران ۱۳۸۳ش. (۱۹) ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ش. (۲۰) محمدیوسف کیانی، پیشینه سفال و سفالگری در ایران، تهران ۱۳۸۰ش. (۲۱) محمد معمارزاده، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران ۱۳۸۶ش. (۲۲) اسدالله سورن ملکیان شیروانی، «نوشتاری درباره جامعه‌شناسی هنر اسلامی: نقره آلات و ملوک الطوایفی در ایران سده‌های میانه»، ترجمه ژاله کهنمویی‌پور، در هنر و جامعه در جهان ایرانی، به‌کوشش شهریار عدل، تهران: توس، ۱۳۷۹ش. (۲۳) پرویز ورجاوند، «سیری در هنر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۴ (فروردین ۱۳۵۱). (۲۴) ابوالفضل وکیلی، شناخت طرحها و نقشه‌های قالی ایران و جهان، تهران ۱۳۸۲ش. (۲۵) Abd el-Ra'uf Ali Yousuf, "Syro-Egyptian glass, pottery and wooden vessels", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ed Rachel Ward, London: British Museum Press, ۱۹۹۸. (۲۶) T Abdullayev, D Fakhretdinova, and AKhakimov, A song in metal: folk art of Uzbekistan, Tashkent ۱۹۸۶. (۲۷) Phyllis Ackerman, "Textiles of the Islamic periods: history", in A Survey of Persian Art, ed Arthur Upham Pope, vol۵, Tehran: Soroush, ۱۹۷۷. (۲۸) James Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia, ed R W Ferrier, New Haven: Yale University Press, ۱۹۸۹. (۲۹) James Allan and Brian Gilmour, Persian steel: the Tanavoli collection, Oxford ۲۰۰۰. (۳۰) Patricia L Baker, Islamic textiles, London ۱۹۹۵. (۳۱) Sheila S Blair and Jonathan M Bloom. (۳۲) "Early empires of the East: Ghaznavids and Ghurids", in Islam art and architecture, ed Markus Hattstein and Peter Delius, Konigswinter: Konemann, ۲۰۰۴a. (۳۳) idem, "Iraq, Iran, and Egypt: the Abbasids", in ibid, ۲۰۰۴b. (۳۴) Stefano Carboni, Glass from Islamic lands, London ۲۰۰۱. (۳۵) John Carswell, Iznik pottery, London ۲۰۰۶. (۳۶) Anna Contadini, "Poetry on enamelled glass: the palmer cup in the British Museum", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid. (۳۷) S Flury, "Calligraphy: ornamental Kufic inscriptions on pottery", in A Survey of Persian art, ibid, vol۴. (۳۸) Volkmar Gantzhorn, Oriental carpets: their iconology and iconography from earliest times to the ۱۸th, century, Koln ۱۹۹۸. (۳۹) Oleg Grabar, "The mosque", in Islam art and architecture, ibid. (۴۰) Ralph Harari, "Metalwork after the early Islamic period", in A survey of Persian art, ibid, vol۶. (۴۱) Markus Hattstein, "Islam: world religion and cultural power", in Islam art and architecture, ibid. (۴۲) Robert Hillenbrand, "The Islamic architecture of Persia", in The arts of Persia, ibid. (۴۳) Yves Korbendau, L'architecture sacree de l'Islam, Paris ۱۹۹۷. (۴۴) Onder Kucukerman, Turk cam sanayii ve sisecam, Istanbul ۱۹۹۸. (۴۵) Arthur Lane, Early Islamic pottery: Mesopotamia, Egypt and Persia, London: Faber and Faber, (۱۹۴۷). (۴۶) Sibylle Mazot, "Tunisia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids", in Islam art and architecture, ibid. (۴۷) J allgrove McDowell, "Textiles", in The Arts of Persia, ibid. (۴۸) H Mitchell-Brown, "Coins", in ibid. (۴۹) Martine S Newby, "The Cavour vase and gilt and enamelled Mamluk coloured glass", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid. (۵۰) Elke Niewohner, "The Ottoman Empire: Islamic calligraphy", in Islam art and architecture, ibid. (۵۱) Bernard O'Kane, "The Imamzada Husain Rida at Varamin", Iran, XVI (۱۹۷۸) , repr in Bernard O'Kane, Studies in Persian art and architecture, Cairo ۱۹۹۵. (۵۲) Mikhail Borisovich Piotrovsky, Earthly beauty, heavenly art: art of Islam, ed John Vrieze, Amsterdam ۲۰۰۰. (۵۳) Arthur Upham Pope, "The ceramic art in Islamic times: the history", A Survey of Persian art, ibid, vol۴. (۵۴) Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy, London ۱۹۷۸. (۵۵) Annemarie Schimmel, "The art of calligraphy", in The Arts of Persia, ibid, ۱۹۸۹. (۵۶) idem, Calligraphy and Islamic culture, New York ۱۹۸۴. (۵۷) Avinoam Shalem, "From royal caskets to relic containers two ivory caskets from Burgos and Madrid", Muqarnas, vol ۱۲ (۱۹۹۵). (۵۸) Ahmet Simsirgil, Topkapi Sarayi, Istanbul ۲۰۰۵. (۵۹) Parviz Tanavoli, Persian flatweaves: a survery of flatwoven floor covers and hangings and royal masnads، tr Amin Neshati, Woodbridge, Engl۲۰۰۲. (۶۰) Rachel Ward, "Glass and brass: parallels and puzzles", in Gilded and enamelled glass from the Middle East, ibid. (۶۱) Oliver Watson, "Pottery and glass: lustre and enamel", in ibid. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطاطی در هنر اسلامی»، شماره۷۱۲۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|