حسن بن محمد صاغانیصاغانی، حسن بن محمد، صاغانی، حسن بن محمد، کنیه اش ابوالفضائل و لقّبش رضی الدین، لغوی و محدّث قرن ششم و هفتم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - نسب ۳ - اقامت در غزنه ۴ - سماع حدیث در مکه ۵ - سکونت در عدن ۶ - القاب و اساتید ۷ - کسب مقام علمی در مدینه ۸ - اقامت طولانی در هند ۹ - سمت‌ها و فعالیت‌های علمی ۱۰ - مذهب فقهی ۱۱ - مقام علمی ۱۲ - فضایل و ویژگی‌ها ۱۳ - درگذشت ۱۴ - آثار ۱۴.۱ - التکملة والذیل والصلة ۱۴.۲ - ما‌بنته العرب علی فَعال ۱۴.۳ - نَقعَة الصَدْیان ۱۴.۴ - الشوارد ۱۴.۵ - عرب العُباب الزاخر ۱۴.۶ - المُرتجل ۱۴.۷ - آثار حدیثی ۱۴.۸ - تفویف النسج فی شرح النهج ۱۴.۹ - تألیفات در زمینه احادیث جعلی ۱۴.۱۰ - آثار رجالی ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - معرفیوی در صفر ۵۷۷ در شهر لوهور ( لاهور ) هند به دنیا آمد. [۱]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
[۳]
عبدالحی حسینی، ج۱، ص۹۱،(که نوشته وی در ۵۵۷ به دنیا آمده است) الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ نزهةالخواطر و بهجةالمسامع و النواظر، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
از این رو، با اختلاف در کتابت، لُهَوری یا لَوهوری خوانده شده است. [۵]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۶]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۴، ص۳۰۶، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲ - نسبگفتهاند که نَسَب وی به عمر بن خطاب می‌رسد. [۷]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۸]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
صاغانی [۱۰]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، ص۱، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
خود نیز به این مطلب اشاره کرده و خود را «العُمَری» معرفی کرده است. انتساب او به تیرۀ عَدیّ از قبیله قریش [۱۱]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۲]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
به واسطه نسبت جدّ اعلایش، عمر، با این طایفه است.به گفته ابن‌ابی‌الوفاء، [۱۳]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
صاغانی انتساب تبار وی به آن منطقه است. صاغانی را، به اختلاف، منسوب به منطقه صاغان روستایی در مرو [۱۴]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الأنساب، ج۳، ص۵۰۸، اختصارات.
[۱۵]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۳، ص۳۶۲، اختصارات.
و صَغانیان (معرّب چغانیان) در ماوراء النهر نزدیکی تِرمذ [۱۶]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الأنساب، ج۳، ص۵۴۲، اختصارات.
[۱۷]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۳، ص۳۹۳، اختصارات.
دانستهاند. اما چون او را صغانی [۱۹]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
و صاغانی [۲۰]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
خوانده‌اند، به احتمال بیش‌تر تبار وی از منطقه صغانیان بوده، چرا که به گفته سمعانی [۲۲]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الأنساب، ج۳، ص۵۴۲، اختصارات.
و یاقوت حموی [۲۳]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۳، ص۳۹۳، اختصارات.
وجه انتساب به منطقه صغانیان به دو صورت مذکوربوده است. یاقوت حموی و صفدی [۲۵]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۲، ص۲۴۰، اختصارات.
نیز صاغان را از مناطق ماوراء النهر دانستهاند. صاغانی در آثارش [۲۶]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، ص۱، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۷]
حسن بن محمد صاغانی، ما‌بنته العربُ علی فَعال، ج۱، ص۳، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
[۲۸]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۳، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
خود را صغانی معرفی کرده است.۳ - اقامت در غزنهاز کودکی و نوجوانی صاغانی اطلاع چندانی در دست نیست، جز آن‌که پیش از مرگ پدرش در ۵۹۰ به همراه او به غزنه رفت [۲۹]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۶،المُرتجل فی شرح القلادة السَمطیّة فی توشیح الدُرَیدیّة، چاپ احمد خان، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۳۰]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۸، ما‌بنته العربُ علی فَعال، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
و در آنجا نشو و نما کرد. [۳۲]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۲، ص۲۴۱، اختصارات.
[۳۳]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
وی [۳۴]
حسن بن محمد صاغانی، ذیل «بیض»، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
مطلبی را که از پدرش در دهه هشتاد سدۀ ششم در غزنه شنیده گزارش کرده است که نشان می‌دهد او در دهه نخست زندگی‌اش، در این شهر بوده است. ظاهراً وی قرآن و مقدمات علم حدیث و فقه را در همین شهر فرا گرفت و در ۵۹۵ غزنه را به قصد بغداد ترک کرد. [۳۵]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۶، المُرتجل فی شرح القلادة السَمطیّة فی توشیح الدُرَیدیّة، چاپ احمد خان، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۳۶]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۸، ما‌بنته العربُ علی فَعال، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
۴ - سماع حدیث در مکهصاغانی پس از اقامت در عراق ، به حج رفت و در ۶۱۰ وارد عدن یمن شد. ظاهراً در اثنای حج در مکه از عالمانی چون ابوالفتوح نصر‌بن ابی الفرج حُصری (متوفی ۶۱۹) سماع حدیث کرده است. [۳۸]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
وی در ۶۰۹ کتاب معالم السنن خطابی را بر حصری قرائت کرد. [۳۹]
حسن بن محمد صاغانی، الشوارد أو ما تفرد به بعض أهل اللغة، ج۱، مقدمه محقق، ص۱۷، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۰]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ذیل «بضع»، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵ - سکونت در عدناو در عدن در مسجد ابن بصری، یکی از تاجران آنجا، ساکن شد و به تدریس پرداخت. عده ای از فضلا از او بهره بردند و از جمله کتاب معالم السنن خطابی را نزد او خواندند. وی شاگردانش را تشویق می‌کرد تا کتاب غریب الحدیث ابوعبید قاسم بن سَلاّم را به ذهن بسپارند و برای حفظ آن هزار دینار جایزه تعیین کرد. [۴۳]
عبدالله طیب بن عبدالله ابو مخرمه، تاریخ ثغر عدن، ج۲، ص۵۴، لیدن ۱۹۳۶.
۶ - القاب و اساتیدوی سپس در ۶۱۳ به مکه رفت و به خود «الملتجئ إلی حرم‌الله» لقب داد. [۴۴]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
صاغانی در مقدمه آثارش [۴۵]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، ص۱، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۴۶]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۳، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
[۴۷]
حسن بن محمد صاغانی، ما‌بنته العربُ علی فَعال، ج۱، ص۳، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
خود را با همین لقب نیز معرفی کرده است. به نظرمی رسد که کتبی [۴۸]
محمد بن شاکر کتبی، عیون‌التواریخ، ج۲۰، ص۶۶، چاپ فیصل سامر و نبیلة عبدالمنعم داود، بغداد ۱۹۸۰.
نیز از همین رو، وی را با لقب جارالله خوانده است.به گفته خود صاغانی، [۴۹]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «ربض»، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
او در رجب سال ۶۱۳ در مکه قباله کعبه را بر استادش، ابوالفتوح حُصری، قرائت کرد. [۵۰]
برای فهرستی از استادان او رجوع کنید به، حسن بن محمد صاغانی، ج۱، مقدمه محقق، ص۱۷۱ـ۱۸، الشوارد أو ما تفرد به بعض أهل اللغة، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷ - کسب مقام علمی در مدینهبه گفته صاغانی، [۵۱]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «صفح»، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
او تا ۶۱۴ در مکه بوده است. وی در صفر ۶۱۵ به بغداد رفت. [۵۲]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۵۳]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
به گفته خود او، [۵۴]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ذیل «قرط»، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
این سفر نخستین ورودش به این شهر بوده است. او در این زمان به عنوان عالم دینی مطرح بود، به طوری که مردم نزدش می‌آمدند و از او بهرۀ علمی می‌بردند. قاضی شهاب الدین محمد بن احمد زنجانی او را تحسین کرده و به وی مقام علمی داده است. [۵۵]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۵۶]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
۸ - اقامت طولانی در هندخلیفه عباسی، الناصر لدین‌الله ، او را در ۶۱۷ به سفارت نزد ایلتتمش، پادشاه هندوستان، روانه کرد. [۵۷]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
او در شهر کوئِل اقامت کرد و نیابت مشرف را عهده دار شد [۵۹]
عبدالحی حسینی، ج۱، ص۹۹،الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ نزهةالخواطر و بهجةالمسامع و النواظر، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
. وی مدتی طولانی در هند ماند و در ۶۲۴، در عهد خلافت مستنصر بالله عباسی، بازگشت. [۶۰]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
سپس در شعبان همان سال بار دیگر، به عنوان فرستادۀ خلیفه، به هند رفت و در ۶۳۷ به بغداد بازگشت. [۶۲]
شمس‌الدین محمد‌بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۳، ص۲۸۳، اختصارات.
[۶۳]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
در منابع دربارۀ زندگانی علمی او در هند به همین بسنده شده که در آنجا از عالمانی چون خَلَف بن محمد کَردَری و محمد بن حسن مَرغینانی سماع حدیث کرده است. [۶۴]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
[۶۵]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۶۶]
شمس‌الدین محمد‌بن احمد ذهبی، ج۲۳، ص۲۸۳، (که عالمان نامبرده را استادان یمنی صاغانی دانسته است) سیر اعلام النبلاء، اختصارات.
۹ - سمت‌ها و فعالیت‌های علمیپس از بازگشت از هند، وی شیخ رباط مَرزُبانیه شد و تا پایان دوران مستنصر در ۶۴۰ در این سمت باقی ماند. [۶۷]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
صاغانی سپس متوجه شد که شرط ادامه کار در آنجا آن است که شیخ و استاد، شافعی باشد و چون شافعی نبود، کناره گرفت و مدرّس مدرسه تُتُشیّه شد. [۶۸]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
به گفته رمزی بعلبکی، [۶۹]
د.اسلام، ذیل مدخل.
مستعصم عباسی او را وارد این مدرسه کرد و صاغانی در این دوران دو کتاب خود، مشارق‌الأنوار و العُباب‌الزاخر، را نوشت. در این مدت، وی پیوسته به خانه وزیر مؤیدالدین ابوطالب محمد بن احمد، معروف به ابن‌عَلقَمی، می رفت و به آموزش فرزند او، عزالدین محمد، می‌پرداخت. عزالدین محمد بسیاری از دیوانهای عرب و دو اثر صاغانی، شرح الأخبار المولویة و الآثار المرضیة و النکت الأدبیة، را نزد وی قرائت کرد. [۷۰]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۱، ص۳۲۴ـ۳۲۵، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۷۱]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
۱۰ - مذهب فقهیمذهب فقهی صاغانی حنفی بوده است، از این رو برخی طبقات‌نگاران حنفی [۷۲]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۷۳]
زین‌الدین قاسم بن قطلوبغا، تاج التراجم، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمد خیر رمضان یوسف، دمشق بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
شرح حال او را در کتابهای خود آوردهاند. توصیف وی به فقیه، [۷۵]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۲، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
نشان دهندۀ جایگاه او در فقه حنفی بوده است. سه کتاب الفرائض، مناسک الحج و الأحکام جزو تألیفات فقهی وی معرفی شده اند.۱۱ - مقام علمیعالمان بسیاری از جهان اسلام، از جمله از عراق و یمن و هند و سند، از صاغانی بهرۀ علمی برده اند. [۷۶]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۱۳، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
او شاگردان متعددی داشته است که معروفترین آنان عبارت بوده‌اند از: پسرش علاءالدین ابوالبرکات محمد، [۷۷]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۲، ص۳۵۲ـ۳۵۳، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
حافظ شرف الدین عبدالمؤمن بن خَلف دمیاطی (متوفی ۷۰۵)، یاقوت حموی [۷۹]
یاقوت حموی، معجم‌الأدباء، ج۳، ص۱۰۱۵، چاپ احسان عباس، بیروت۱۹۹۳.
و ابوالفضل عبدالرزاق بن احمد شیبانی معروف به ابن‌فوطی (متوفی ۷۲۳ [۸۰]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۳، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
). از شماری عالمان شیعی نیز در میان شاگردان صاغانی یاد شده است، مانند محمد بن حسن بن طاووس حلی (متوفی ۶۵۶) و جمال الدین احمد بن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳). [۸۱]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۱۸، الشوارد أو ما تفرد به بعض أهل اللغة، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲]
برای فهرستی از شاگردان صاغانی رجوع کنید به، حسن بن محمد صاغانی، ج۱، مقدمه محقق، ص۲۱ـ۲۵، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
به گفته خوانساری، [۸۳]
محمدباقر موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۳، ص۹۵، اختصارات.
صاغانی روایت همه مسموعات و تألیفات خود را به جمال الدین احمد بن موسی بن طاووس و فرزندش عبدالکریم (متوفی ۶۹۳) اجازه داده بود و به خط شهید اول دیده شده که علامه حلی از او به اجازه ، روایت کرده است. اما مدرس تبریزی، [۸۴]
مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۴۰۷ـ۴۰۸، اختصارات.
با توجه به تاریخ درگذشت صاغانی و ولادت علامه حلی در ۶۴۸، با این گزارش مخالفت کرده است.۱۲ - فضایل و ویژگیهاصاغانی در عصر خود شهرت بسیاری داشت و ذکر فضایلش در همه جا شایع بود. [۸۶]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
او شیخ زمان و نفر اول در علم لغت و فن ادب عصر خود بود. [۸۸]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، ج۱، ص۳۰۶، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷.
در سرودن شعر نیز خوش ذوق بود و اشعاری از او برجای مانده است (دربارۀ برخی اشعار وی به این منابع رجوع کنید [۹۰]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، مقدمه محقق، ص۲۶ـ۲۸، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
).۱۳ - درگذشتصاغانی در سال ۶۵۰ درگذشت. روز و ماه درگذشت او را، به اختلاف، شب ۱۹ شعبان ، [۹۱]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
۱۹ شعبان، [۹۳]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۶ شعبان [۹۴]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۹۵]
ملک‌الاشرف غسانی، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک، ج۱ـ۲، ص۵۹۰، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
و در ماه رمضان [۹۶]
تقی‌الدین محمد بن احمد حسنی فاسی مکی، العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین، ج۳، ص۴۰۸، چاپ محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
ذکر کرده اند. بنا بربیشتر منابع، وی در بغداد درگذشت. ابتدا در خانه خود در محله طاهری، منسوب به طاهر بن حسین بن مصعب بن زریق، دفن شد و سپس بنا بر وصیّتش جسد او را به مکه منتقل کردند و در کنار مدفن فضیل بن عیاض به خاک سپردند [۹۷]
احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
[۹۹]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۱۰۰]
عبدالحی حسینی، ج۱، ص۹۹، (که وفات او را در لاهور گزارش کرده، هرچند در جای دیگر، ج۱، ص۹۲، گزارش مشهور را بیان کرده است.) الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ نزهةالخواطر و بهجةالمسامع و النواظر، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۰۱]
عبدالحی حسینی، الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ نزهةالخواطر و بهجةالمسامع و النواظر، ج۱، ص۹۲، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
گزارش مشهور را نقل کرده است).۱۴ - آثارصاغانی در لغت، ادبیات، فقه، حدیث و رجال حدود پنجاه اثر داشته است. [۱۰۲]
برای فهرستی از آثار وی رجوع کنید به، حسن بن محمد صاغانی، ج۱، مقدمه محقق، ص۳۲ـ۳۹، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
به گفته ابن‌فوطی، [۱۰۳]
عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، ج۵، ص۴۹۰، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶.
او پس از بازگشت از دومین سفرش از هندوستان به بغداد در ۶۳۷ نگارش آثارش را آغاز کرد. البته این زمان با تاریخ تألیف برخی آثار صاغانی مخالف است.۱۴.۱ - التکملة والذیل والصلةاز جمله آثار وی در لغت، التکملة والذیل والصلة است، که به نوشته خود صاغانی [۱۰۴]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۳، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
تکملهای بر کتاب تاج اللغة و صحاح العربیة جوهری به شمار می‌رود و از خود آن کتاب حجیمتر است. به گفته صاغانی، [۱۰۵]
حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۶، ص۵۵۰، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
وی تألیف این اثر را در صفر ۶۳۵ به پایان رساند. علاوه بر آن، حاشیه‌ای بر کتاب جوهری نوشت که آن را به همراه اثر جوهری و التکملة خود در کتابی با عنوان مجمع البحرین تدوین نمود. [۱۰۶]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، مقدمه محقق، ص۳۳، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۴.۲ - ما‌بنته العرب علی فَعالاثر دیگر وی در حوزۀ لغت، کتاب ما‌بنته العرب علی فَعال است. عزة حسن [۱۰۷]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۱۰، ما‌بنته العربُ علی فَعال، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
از این‌که در مقدمه این کتاب [۱۰۸]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۳، ما‌بنته العربُ علی فَعال، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
صاغانی خود را با لقب «الملجئ إلی حرم الله» معرفی کرده، احتمال فراوان داده است که وی آن را در دوران حضورش در مکه نوشته باشد، اما با توجه به کاربرد این لقب در دیگر آثارش، [۱۰۹]
حسن بن محمد صاغانی، ج۱، ص۱، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۱۰]
حسن بن محمد صاغانی، ج۱، ص۳، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰.
این احتمال بعید می‌نماید.۱۴.۳ - نَقعَة الصَدْیاننَقعَة الصَدْیان فیما جاء علی فَعَلان (ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲) اثر دیگر صاغانی است که در آن افعال عربی را که مصدر آن‌ها بر وزن فَعَلان بوده گردآورده است. احمدخان [۱۱۱]
حسن بن محمد صاغانی، مقدمه محقق، ص۸، المُرتجل فی شرح القلادة السَمطیّة فی توشیح الدُرَیدیّة، چاپ احمد خان، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
موضوع کتاب نقعة الصدیان را، بنا بر گزارش دمیاطی، حدیث دانسته است، اما اثر چاپ شده به خوبی نشان می‌دهد که این کتاب در دانش لغت است.۱۴.۴ - الشواردالشوارد یا ما تفرّد به بعض أئمة اللغة اثر دیگر صاغانی است که در آن به متفردات برخی لغت‌شناسان، در چهار فصل، پرداخته است. فصل نخست این کتاب [۱۱۲]
حسن بن محمد صاغانی، الشوارد أو ما تفرد به بعض أهل اللغة، ج۱، ص۱ـ۳۳، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به شواذ قرائات آیات قرآن ، به ترتیب سوره ها، اختصاص دارد.۱۴.۵ - عرب العُباب الزاخراز مهمترین کتابهای او در لغت، عرب العُباب الزاخر و اللُباب الفاخر است که به گفته خود صاغانی [۱۱۳]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
آن را برای ابن‌علقمی ، وزیر مستعصم بالله، نوشته است. وی برای تألیف این اثر نفیس از بیش از صد کتاب لغوی و غیرلغوی بهره برده و اسامی آن‌ها را آورده است. [۱۱۴]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ج۱، ص۷ـ۹، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
صاغانی پیش از اتمام تألیف این اثر درگذشت. [۱۱۵]
دربارۀ این اثر و ستایش عالمان از آن رجوع کنید به، حسن بن محمد صاغانی، ج۱، مقدمه محقق، ص۴۰ـ۴۳، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۴.۶ - المُرتجلاثر دیگر صاغانی، المُرتجل فی شرح القلادة السَمطیّة فی توشیح الدُرَیدیّة (ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹) است، در شرح قصیدۀ محمد بن حسن ازدی مشهور به ابن‌دُرید (متوفی ۳۲۱). ۱۴.۷ - آثار حدیثیصاغانی دربارۀ حدیث و رجال نیز تألیفاتی دارد. دو کتاب مَشارق الانوار النبویة علی صحاح الأخبارالمصطفویة و مصباح الدُجی فی الحدیث المصطفی او گردآوری احادیث است. [۱۱۷]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۴، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
مشارق الانوار النبویة (بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹) شامل احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم حجاج نیشابوری به همراه احادیث صحیح کتاب مسند الشهاب قضاعی و کتاب النجم اقلیشی است. این کتاب به فارسی، اردو و هندی ترجمه و شروحی نیز بر آن نوشته شده است.. [۱۱۸]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۵۸۴ـ۵۸۶، ترجمه محمود فهمی حجازی، مصر ۱۹۹۵.
۱۴.۸ - تفویف النسج فی شرح النهجصاغانی [۱۱۹]
حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، ذیل «وذح»، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
بر نهج البلاغه شرحی با عنوان تفویف النسج فی شرح النهج و نیز شرحی مختصر بر صحیح بخاری نوشته بوده است. [۱۲۰]
عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۸۴، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۲۱]
عبدالله طیب بن عبدالله ابو مخرمه، تاریخ ثغر عدن، ج۲، ص۵۴، لیدن ۱۹۳۶.
۱۴.۹ - تألیفات در زمینه احادیث جعلیاو دربارۀ احادیث جعلی دو کتاب دارد: کتاب الأحادیث الموضوعة (قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۰)، و اثری مبسوط‌تر به نام الدر الملتقط فی تبیین الغلط (بغداد ۱۹۷۲؛ بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵). بر روش صاغانی دربارۀ احادیث جعلی نقدهایی شده است، به طوری که برخی [۱۲۲]
محمد عبدالحی لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۶۳، چاپ محمد بدرالدین ابو فراس نعسانی، بیروت.
[۱۲۳]
محمد بن جعفر کتانی، الرسالةالمستطرفة لبیان مشهور کتب السنةالمشرفة، ج۱، ص۱۵۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
او را از جمله متشدّدین (سخت‌گیران) به شمار آورده و حکم او به مجعول بودن را در احادیث بسیاری صحیح ندانسته‌اند.۱۴.۱۰ - آثار رجالیصاغانی در رجال نیز آثاری دارد، از جمله دَرّ السحابة فی بیان مواضع وفیات الصحابة (قاهره، چاپ طارق طنطاوی) که به ترتیب حروف الفباست، و کتاب فیه أسامی شیوخ ابی عبدالله البخاری (مکه ۱۴۱۹) که دربردارندۀ اسامی مشایخ بخاری در کتاب الجامع الصحیح است که آن‌ها را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده و شرح حال مختصری دربارۀ هرکدام (شامل کنیه، نسب، تاریخ وفات) و کسانی که از آن‌ها روایت کرده و نیز بابی را که بخاری از او روایت کرده آورده و مقدمه ای نیز در فضایل بخاری نوشته است. ۱۵ - فهرست منابع(۱) عبدالقادر بن محمد ابن‌ابی‌الوفاء قرشی حنفی، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد الحلو، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۲) عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائةالسابعة، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت ۱۹۹۷. (۳) عبدالرزاق بن احمد ابن‌فُوَطی شیبانی، مجمع‌الآداب فی معجم‌الألقاب، چاپ محمد کاظم، تهران ۱۴۱۶. (۴) زین‌الدین قاسم بن قطلوبغا، تاج التراجم، چاپ محمد خیر رمضان یوسف، دمشق ـ بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۵) عبدالله طیب بن عبدالله ابو مخرمه، تاریخ ثغر عدن، لیدن ۱۹۳۶. (۶) احمد بن محمد بن عبدالرحمن حسینی، صلة‌التکملة لوفیات النقلة، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷. (۷) محمدباقر موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، اختصارات. (۸) شمس‌الدین محمد‌بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، اختصارات. (۹) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الأنساب، اختصارات. (۱۰) حسن بن محمد صاغانی، التکملة و الذیل و الصلة لکتاب تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره ۱۹۷۰. (۱۱) حسن بن محمد صاغانی، الشوارد أو ما تفرد به بعض أهل اللغة، چاپ مصطفی حجازی، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۲) حسن بن محمد صاغانی، العُباب الزاخر و اللباب الفاخر، چاپ فیر محمد حسن، مطبعة المجامع العلمی العراقی ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۱۳) حسن بن محمد صاغانی، المُرتجل فی شرح القلادة السَمطیّة فی توشیح الدُرَیدیّة، چاپ احمد خان، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۴) حسن بن محمد صاغانی، ما‌بنته العربُ علی فَعال، چاپ عزة حسن، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴. (۱۵) صفدی، الوافی بالوفیات، اختصارات. (۱۶) عبدالحی حسینی، الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ نزهةالخواطر و بهجةالمسامع و النواظر، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۷) ملک‌الاشرف غسانی، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک، چاپ شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۱۸) تقی‌الدین محمد بن احمد حسنی فاسی مکی، العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین، چاپ محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۱۹) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ترجمه محمود فهمی حجازی، مصر ۱۹۹۵. (۲۰) محمد بن جعفر کتانی، الرسالةالمستطرفة لبیان مشهور کتب السنةالمشرفة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲۱) محمد بن شاکر کتبی، عیون‌التواریخ، چاپ فیصل سامر و نبیلة عبدالمنعم داود، بغداد ۱۹۸۰. (۲۲) محمد عبدالحی لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، چاپ محمد بدرالدین ابو فراس نعسانی، بیروت. (۲۳) مدرس تبریزی، ریحانة الادب، اختصارات. (۲۴) یاقوت حموی، معجم‌الأدباء، چاپ احسان عباس، بیروت۱۹۹۳. (۲۵) یاقوت حموی، معجم‌البلدان، اختصارات. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «صاغانی»، ج۱۶،شماره ۷۳۰۲. |