حجر بن عدیحُجْربن عَدی بن جَبَله کِندی، کنیه‌اش ابوعبدالرحمن، معروف به حجرالخیر، صحابی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و از یاران خاص حضرت علی علیه‌السلام و از بزرگان و فضلای کوفه می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - حضور در فتوحات اسلامی ۲.۱ - نبرد قادسیه ۲.۲ - نبرد جلولاء ۲.۳ - فتح شام ۳ - حجر و امیرالمؤمنین ۳.۱ - پیشنهاد ریاست قبیله کِنْدَه ۳.۲ - در جنگ جمل ۳.۳ - در جنگ صفین ۳.۴ - در جنگ نهروان ۳.۵ - جنگ با ضحّاک‌بن قَیس ۴ - حجر و امام حسن ۵ - حجر و مخالفان امام علی ۵.۱ - مغیره، حاکم کوفه ۵.۲ - زیاد بن ابیه، حاکم کوفه ۵.۳ - عمروبن حریث، جانشین زیاد ۶ - اسارت ۶.۱ - دستگیری ۶.۲ - اعزام به نزد معاویه ۶.۳ - فرمان قتل او در میانه راه ۷ - شهادت ۷.۱ - تن ندادن حجر به سب علی ۷.۲ - نحوه شهادت ۷.۳ - تلاش عایشه برای نجات حجر ۷.۴ - ویژگی شهادت حجر ۷.۵ - تاریخ شهادت ۷.۶ - شهادت فرزندان حجر ۷.۷ - واکنش‌ها ۸ - مدفن ۹ - منابع مقاله ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - اسلام آوردنحجربن عَدی و برادرش، هانی، در زمان پیامبر اکرم اسلام آوردند. ۲ - حضور در فتوحات اسلامی۲.۱ - نبرد قادسیهحجر در فتوحات اسلامی، از جمله نبرد قادسیه (سال ۱۴ یا ۱۵ یا ۱۶)، حضور یافت. [۲]
ابن قتیبه، المعارف، ص۳۳۴.
۲.۲ - نبرد جلولاءدر نبرد جلولاء (سال ۱۶ یا ۱۷ یا ۱۹) نیز فرماندهی دست راست لشکر عمرو بن مالک (سردارِ سعدبن ابی‌وقّاص) را بر عهده داشت. [۵]
طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۷.
۲.۳ - فتح شامدر فتح شام نیز شرکت کرد و جزو لشکریانی بود که مَرج‌عَذراء را فتح کردند. در روایتی از وی به عنوان فاتح آن‌جا یاد شده است. ۳ - حجر و امیرالمؤمنینحجربن عدی پس از فتوحات، ظاهرا در کوفه اقامت گزید. [۸]
احمد بن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، ص۱۴۵.
۳.۱ - پیشنهاد ریاست قبیله کِنْدَهحضرت علی علیه‌السلام می‌خواست او را به ریاست قبیله کِنْدَه بگمارد و هم قبیله‌ای او، اشعث بن قیس، را از آن منصب عزل کند، اما حجر از این‌که تا زنده بودن اشعث، سرپرستی کنده را قبول کند، خودداری کرد. [۹]
احمد بن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، ص۲۲۴.
۳.۲ - در جنگ جملدر جنگ جمل، هنگامی که ابوموسی اشعری، فرمان‌دار کوفه، از شرکت کردن مردم در جنگ برای یاری امام علی جلوگیری کرد، حجربن عدی همراه حسن بن علی علیه‌السلام و عماربن یاسر به مسجد کوفه رفت، ابوموسی را بیرون راند و مردم را به شرکت در جنگ تشویق کرد. در این جنگ حضرت علی، حجر را به ریاست قبایل کنده، حضرموت، قُضاعه و مَهْره گمارد. [۱۰]
احمد بن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، ص۱۴۴ـ۱۴۶.
[۱۱]
طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۴۸۵.
[۱۲]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، ص۲۵۵ـ۲۵۶.
[۱۳]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، ص۳۲۰.
۳.۳ - در جنگ صفینحجر در جنگ صفّین (سال ۳۷) از امرای لشکر امام علی و فرمانده مردان جنگی قبیله کنده بود. در ماجرای حکمیت، وی از سوی مردم عراق، جزو گواهان عهدنامه میان ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص بود. [۲۰]
احمد بن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، ص۱۹۵ـ۱۹۶.
۳.۴ - در جنگ نهروانحجر در جنگ نهروان (سال ۳۸) نیز فرمانده دست راست سپاه امام علی علیه‌السلام در نبرد با خوارج بود. [۲۲]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۱۰.
۳.۵ - جنگ با ضحّاک‌بن قَیسهنگامی که معاویه برای ایجاد رعب در مردم عراق، ضحّاک‌بن قَیس را روانه آن‌جا کرد تا با حمله به صحرانشینان ایجاد ناامنی کند، امام علی علیه‌السلام، حجربن عدی را با چهار هزار تن به مقابله آنان فرستاد. حجر تا تَدْمُر به تعقیب مهاجمان پرداخت و سرانجام، آنان را شکست داد. سپس، دو شبانه روز در آن نواحی ماند. [۲۴]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۵ـ۱۹۶.
۴ - حجر و امام حسنپس از شهادت امیرمؤمنان و به امامت رسیدن امام حسن علیه‌السلام و اقدام آن حضرت برای جنگ با معاویه، جریان به سمتی پیش رفت که امام مصلحت را در پذیرش صلح با معاویه دید، حجر اولین کسی بود که به دیدار امام رفت و با لحنی تند اعتراض کرد و حضرت را به ادامه جنگ فراخواند. پاسخ امام حسن این بود که چون رغبت بیشتر مردم عراق بر صلح است، تن به صلح داده است تا جان شیعیان خاص ایشان محفوظ بماند. پس از آن، حجر نزد امام حسین علیه‌السلام رفت و دیدگاه خود را درباره جنگ با معاویه مطرح کرد، اما ایشان او را به متابعت از امام حسن فراخواند. [۲۶]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۲۰.
[۲۷]
شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۱۳۱.
۵ - حجر و مخالفان امام علیحجربن عدی بعد از شهادت حضرت علی علیه‌السلام با مخالفان امام برخورد تندی داشته است. ۵.۱ - مغیره، حاکم کوفهچون مغیرة بن شعبه (حاکم کوفه) به دستور معاویه، علی علیه‌السلام را بر منبر لعن می‌کرد، حجر و عمرو بن حمق همراه شماری از یاران خود، با او مخالفت نمودند [۲۸]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰.
و به وی سنگ ریزه پرتاب کردند.مغیره با فرستادن مبلغی برای او کوشید وی را به خود نزدیک سازد. [۳۰]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۲۳.
۵.۲ - زیاد بن ابیه، حاکم کوفهدر سال ۵۰ که زیاد بن ابیه حکومت کوفه را، علاوه بر بصره، از طرف معاویه به دست گرفت، با وجود دوستی‌اش با حجربن عدی، به او درباره دفاع از علی بن ابی طالب و انتقاد از معاویه هشدار داد، اما حجر همچنان بی‌پروا مردم را بر ضد معاویه تحریک می‌کرد. [۳۲]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰.
۵.۳ - عمروبن حریث، جانشین زیادهنگامی که زیاد در بصره به سر می‌برد، حجر و یارانش به عَمْروبن حُرَیث، جانشین زیاد در کوفه، هنگام ایراد خطبه که با بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علیه‌السلام همراه بود، سنگ‌ریزه پرتاب کردند. عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت. ۶ - اسارتزیادبنابیه پس از بازگشت به کوفه، مأموران خود را فرستاد تا حجر و یارانش را دستگیر کنند. [۳۳]
احمد بن داوود دینوری.
۶.۱ - دستگیریگروهی از ایشان کشته شدند و عده‌ای گریختند. حجربن عدی و سیزده تن دیگر دستگیر شدند. ۶.۲ - اعزام به نزد معاویهزیاد آنان را همراه صد تن از لشکریانش نزد معاویه فرستاد و درباره ایشان نوشت که در لعن ابوتراب (علی علیه‌السلام) با «جماعت» مخالفت ورزیده و در نتیجه از فرمان خلیفه سرپیچی کرده‌اند. وی شهادت برخی بزرگان کوفه مبنی بر مخالفت صریح حجر با بدگویی از علی بن ابی طالب، را نیز بر ضد حجر ضمیمه نامه کرد. [۳۵]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
[۳۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰.
(ابن سعد؛ طبری، عده آنان را هفتاد تن ذکر کرده‌اند).۶.۳ - فرمان قتل او در میانه راهچون حجر و یارانش به قریه مرج‌عذراء در دوازده میلی دمشق رسیدند، معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد. [۴۰]
مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۸۹.
۷ - شهادت۷.۱ - تن ندادن حجر به سب علیبه شفاعت کسانی [۴۱]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱.
به حجر و شش نفر دیگر فرصت داده شد تا جان خود را با سَبّ علی علیه‌السلام نجات دهند، اما آنان نپذیرفتند و تن به کشته شدن دادند.هفت تن از یاران حجر نجات یافتند. ابن سعد و یعقوبی، [۴۴]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱.
عده مقتولان را هفت نفر نوشته، اما فقط از شش تن، نام برده که حجر نیز یکی از آن‌هاست. به روایت مسعودی، [۴۵]
مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۸۸ـ۱۸۹.
هفت تن از آنان بیزاری جستن از علی را پذیرفتند و جان به‌در بردند و هفت تن دیگر کشته شدند.۷.۲ - نحوه شهادتکشتگان را کنار قبرهایی که کنده و کفن‌هایی که گشوده بودند، به شهادت رساندند، سپس بر آن‌ها نماز گزاردند و اجسادشان را به خاک سپردند. [۴۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱.
حجر و یارانش شب قبل از شهادت را به نماز خواندن گذراندند و حجر قبل از شهادت نیز دو رکعت نماز گزارد. ۷.۳ - تلاش عایشه برای نجات حجرحتی عایشه نیز کسی را نزد معاویه فرستاد تا مانع از کشته شدن حجر شود، اما پیک عایشه پس از شهادت حجر رسید. [۵۰]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
۷.۴ - ویژگی شهادت حجربه روایت مسعودی، [۵۲]
مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۸۸.
حجربن عدی نخستین مسلمانی بود که دست بسته و به اسارت کشته شد.او نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج‌عذراء شد و آن‌جا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که در آن‌جا کشته شد. [۵۴]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱.
۷.۵ - تاریخ شهادتدرباره تاریخ شهادت او، روایت‌های متعددی ذکر شده است. [۵۸]
>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱..
[۵۹]
ابن قتیبه، المعارف، ص۳۳۴.
[۶۰]
مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۸۸.
در روایتی ضعیف، قتل حجر در سال ۵۰ ذکر شده است. [۶۱]
مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۹۰.
۷.۶ - شهادت فرزندان حجربه روایت ابن قتیبه، [۶۲]
ابن قتیبه، المعارف، ص۳۳۴.
عبیدالله و عبدالرحمن، دو پسر حجربن عدی که به تشیع گرایش داشتند، نیز بعدا به‌دست مصعب بن زبیر اسیر و کشته شدند.۷.۷ - واکنشهاقتل حجر و یارانش چندان قبیح بود که انتقاد و اعتراض برخی از نزدیک‌ترین یاران معاویه را نیز برانگیخت. مالک‌بن هُبَیره به وی گفت که به کاری زشت دست زده است و آنان کاری که مستوجب قتل باشد مرتکب نشده بودند، اما معاویه گفت که خواسته است ریشه فتنه را برکند. مردم کوفه نیز به شهادت رساندن حجر را کاری شنیع شمردند. شنیدن این خبر برای امام حسین علیه‌السلام بسیار گران آمد و در نامه‌ای به معاویه، یکی از زشتی‌های رفتار او را کشتن حجر قلمداد کرد. [۶۳]
احمد بن داوود دینوری، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
[۶۵]
محمدبن عمرکشی، اختیار معرفة الرجال، تلخیص محمد بن حسن طوسی‌کشی، ص۹۹.
۸ - مدفنبه روایت ابن اثیر،قبر حجر در مرج‌عذراء مشهور و محل اجابت دعا بود. مسجدی نیز کنار قبر وی ساخته شد. امروزه نیز مدفن او زیارت‌گاه است. حجربن عدی را موثق و عابد دانسته‌اند. وی فقط از علی علیه‌السلام روایت کرده است. ۹ - منابع مقاله• ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳. • ابن سعد، الطبقات الکبری، (بیروت). • ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱. • ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • بلاذری، فتوح البلدان، (لیدن). • احمد بن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل. • طبری، تاریخ الطبری (بیروت). • محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. • مسعودی، مروج الذهب (بیروت). • محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصره، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش. • نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴. • یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حجر بن عدی کندی»، شماره۵۸۴۹. |