حارث بن مضاض

---

حارث بن مضاض نام دو نفر از حاکمان جرهمی مکه است که سال‌ها بر مکه حکم راندند. همنامی این جد و نواده باعث درهم آمیختن گزارش‌های مربوط به هر یک در متون تاریخی شده است. در این مقاله به بررسی این دو شخصیت می‌پردازیم.

۱ - حارث اکبر

---

حارث (حرث) بن مُضاض بن عمرو بن سعد، از نوادگان جرهم، بود که سرپرستی این قبیله را عهده‌دار شد. وی پدر حَتفاء (الحیفاء، الحنفاء) (سیده) همسر حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام) و از رؤسای مکه بود. آغاز حکمرانی حارث، به اختلاف، پس از حکومت پدرش مضاض بلافاصله پس از حکومت فرزندان اسماعیل، در حالی که فرزندان باقیمانده از اسماعیل خردسال بودند، دانسته شده است.
بر اساس گزارشی، حارث بن مضاض، فرماندهی جرهم در نبرد با عمالیق را (از دیگر قبایل مهاجر یمنی)، به سرکردگی سُمَیدع بن هوبر (حوثر)، برعهده داشت. بنا به برخی گزارش‌ها، این جنگ، به صلح و سلطه موقت عمالیق بر مکه، منتهی شد. به موجب اخبار دیگری، با قتل سمیدع، حکومت جرهم ادامه یافت.
بنابر گزارشی دیگر، جرهمیان پس از ولایت موقت عمالیق بر حرم، ۳۰۰ سال دیگر بر مکه حکم راندند. در گزارش مسعودی، حارث، پسر عمرو بن مضاض و مدت حکومتش ۱۰۰ یا ۲۰۰ سال دانسته شده است؛ گزارشی دیگر، عمر او را ۴۰۰ سال می‌داند.
حارث نخستین والی مکه دانسته شده که از زائران مالیات می‌گرفت و جایگاه خود را در مکه، کوه قُعَیقَعان قرار داده بود. وی در ابتدا تنها بر قسمت بالای مکه سلطه داشت و قسمت فرودست در اختیار سمیدع بود. حارث در مقابل حمله شاخه‌ای از اَزد یمن، به نام دَوس، از مکه دفاع کرد و اکثر جنگجویان مهاجم را از بین برد. از نوادگان حارث، مُعانه، دختر جَوشم است که مَعد بن عدنان، پس از حج خانه خدا، با وی ازدواج کرد و فرزندش نزار (جد هجدهم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)) از نسل اوست.
در برخی منابع، گزارشی از حارث وجود دارد که وی در دوران پیری و فقرش، توسط ایاد بن نزار، به مکه رسانده شد تا به گنج مخفی‌اش برسد و عطای حارث به ایاد، سبب ثروت و مکنت وی شد. در این خبر، پیشگویی حارث درباره ظهور پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و نیز وجه تسمیه برخی از اماکن مکه توسط حارث بیان شده است. بر پایه این گزارش، حارث ادعا داشت که عمری ۷۰۰ ساله دارد. بنا به اخباری افسانه‌گونه، مدفن وی در شکاف یکی از کوه‌های اطراف مکه، در مکانی به نام دوحه زیتون، در مقبره‌ای خانوادگی و کنار دیگر حکمرانان جرهمی مکه، درون غاری دانسته شده که در کنارشان، مدت سلطنت و نام هر کدام، بر لوحی نگاشته شده بود. به گزارشی، عبدالله بن جدعان تیمی (از بزرگان بنی‌تیم از قریش) در جوانی، این مکان را یافت و با برداشتن از گنجینه آن، ثروتمند شد.

۲ - حارث اصغر

---

آخرین حاکم جرهمی مکه را حارث بن مضاض بن عمرو بن حارث بن مضاض (حارث اصغر) که نواده حارث اکبر بود، می‌دانند. در حکومت حارث اصغر، جرهم بر ارتفاع و بنای کعبه افزود و در مکه به تباهی و فساد پرداخت و این بدکاری آنان، فرزندان اسماعیل را که به احترام خویشی خود با جرهم، حکومت را به آنان وانهاده بودند، وادار به پس گرفتن حکومت از آنان کرد. حارث اصغر را، بنا بر مشهور، پدر جَندَله، مادر جد دهم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و رئیس مکه در زمان خود فهر بن مالک دانسته‌اند. عمرو (عامر)، فرزند حارث اصغر، هنگام فرار از مکه در حمله بنی‌خزاعه، حجرالاسود و گنجینه کعبه را - شامل دو آهوی زرین، شمشیرهای مرصع و اشیای دیگر - در چاه زمزم دفن کرد و به همراه قبیله‌اش به موطن اصلی‌شان، یمن بازگشت. در مورد انقراض حکومت جرهمیان گزارش دیگری نیز وجود دارد.
در پی این کوچ اجباری از مکه، حارث بن مضاض در عرب، ضرب‌المثل غریبی و غربت شد و اشعاری از وی و فرزندش عمرودر فراق مکه نقل شده است. عمرو بن ربیعه (لُحَّی) خزاعی را از فرزندان دختر او، فهیره (مهیره) می‌دانند که بعدها به ریاست مکه دست یافت و اولین کسی بود که دین ابراهیم را تغییر داد. گزارشی از ابن‌کثیر از وجود جسد حارث بن مضاض در اصفهان خبر می‌دهد که طی فتوحات اسلامی، در زمانی که ابوموسی اشعری فرماندهی سپاه اسلام را بر عهده داشت، به صورت ایستاده و دست به شمشیر کشف شد. در حالی که در لوحی در کنارش نگاشته شده بود: «من حارث بن مضاض، قاتل اصحاب اخدود هستم».
روایتی نیز از عمر طولانی حارث بن مضاض و حضور او در غزوه حنین (سال هشتم) ضد مسلمانان و کشته شدن او در این نبرد وجود دارد که بی‌تردید، این روایت ناشی از اشتباه در ثبت نام حارث است.

۳ - فهرست منابع

---

(۱) اعلام الوري باعلام الهدي: الفضل بن الحسن الطبرسي (۴۶۸-۵۴۸ق.)، تصحيح علي‌اکبر غفاري، بيروت، دار المعرفه، ۱۳۹۹ق.
(۲) الإکليل من اخبار اليمن و انساب حمير: حسن بن احمد الهمداني (م,۳۳۴ق.)، بيروت، دار اليمنيه، ۱۴۰۸ق.
(۳) انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م,۲۷۹ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۴) بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسي (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق.)، تصحيح محمدباقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمدمهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۵) البدء و التاريخ: المطهر المقدسي (م,۳۵۵ق.)، تحقيق سمير شمس، بيروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
(۶) البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بيروت، مکتبة المعارف، ۱۴۱۱ق.
(۷) بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م,۶۹۹ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۲۰۰۲م.
(۸) تاريخ ابن خلدون (العبر و ديوان المبتداء و الخبر في ايام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوي السلطان الاکبر): عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد بن خلدون (م,۸۰۸ق.)، به کوشش خليل شحاده و سهيل صادق زکار، بيروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۹) تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي.
(۱۰) تاريخ اليعقوبي: احمد بن ابي‌يعقوب اليعقوبي (م,۲۹۲ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۱) تفسير ابن کثير (تفسير القرآن العظيم): اسماعيل بن عمر بن کثير (۷۰۰-۷۷۴ق.)، به کوشش محمد حسين شمس الدين، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۹ق.
(۱۲) تقريب المعارف: تقي‌الدين ابوالصلاح الحلبي (م,۴۴۷ق.)، به کوشش الحسون، قم، الهادي، ۱۴۱۷ق.
(۱۳) الروض الانف في شرح السيرة النبوية لابن هشام: عبدالرحمن بن عبدالله السهيلي (م,۵۸۱ق.)، به کوشش عبدالرحمن الوکيل، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۱۲ق.
(۱۴) الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحميري (م,۹۰۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بيروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م.
(۱۵) الزهور المقتطفه من تاريخ مکة المشرفه: محمد بن احمد التقي الفاسي (م,۸۳۲ق.)، به کوشش محمد حسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، ۱۴۱۸ق.
(۱۶) سمط النجوم العوالي في ابناء الاوائل و التوالي: عبدالملک بن حسين العصامي (م,۱۱۱۱ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۹ق.
(۱۷) السيرة النبويه: عبدالملک بن هشام (م,۲۱۸ق.)، تحقيق مصطفي السقاء و عبدالحفيظ شبلي و ابراهيم الابياري، بيروت، دار المعرفه، بي‌تا.
(۱۸) شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقي الفاسي (م,۸۳۲ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۱ق.
(۱۹) صبح الاعشي في صناعة الانشاء: احمد بن علي قلقشندي (م,۸۲۱ق.)، به کوشش سهيل صادق زکار، دمشق، وزاره الثقافه، ۱۹۸۱م.
(۲۰) الغيبه: محمد بن حسن الطوسي (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش عباد الله تهراني و علي احمد ناصح، قم، انتشارات المعارف الاسلاميه، ۱۴۱۱ق.
(۲۱) فتح الباري شرح صحيح الامام ابي‌عبدالله محمد بن اسماعيل البخاري: ابن حجر العسقلاني (۷۷۳-۸۵۲ق.)، شرح عبدالعزيز بن عبدالله بن باز، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقي و محب‌الدين خطيب، بيروت، دار المعرفه، بی‌تا.
(۲۲) الکامل في التاريخ: علي بن محمد بن الاثير (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۲۳) مروج الذهب و معادن الجوهر: علي بن الحسين المسعودي (م,۳۴۶ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، هجرت، ۱۴۰۹ق.
(۲۴) المسالک و الممالک: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م,۴۸۷ق.)، به کوشش ادريان، فان ليوفن و‌اندري فيري، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۱۹۹۲م.
(۲۵) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۲۶) المعمرون والوصايا: ابوحاتم السجستاني (م,۲۵۰ق.)، به کوشش عبدالمنعم عامر، دار احياء الکتب العربيه، ۱۹۶۱م.
(۲۷) المنتظم في تاريخ الملوک و الامم: عبدالرحمن بن علي ابن الجوزي (م,۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۲ق.
(۲۸) المنمق في اخبار قريش: محمد بن حبيب (م,۲۴۵ق.)، به کوشش خورشيد احمد فاروق، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
(۲۹) نشوة الطرب في تاريخ جاهلية العرب: ابن سعيد الاندلسي (م,۶۸۵ق.)، به کوشش نصرت عبدالرحمن، عمان، الاردن، مکتبة الافق، ۱۹۸۲م.
(۳۰) نهاية الارب: احمد بن عبدالوهاب النويري (م,۷۳۳ق.)، قاهره، دار الکتب والوثائق، ۱۴۲۳ق.

۴ - پانویس

---