جاحظجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر، متکلم و ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم، از اهالی بصره که فرقه جاحظیه بدو منسوب است. فهرست مندرجات۱.۱ - کنیه ۱.۲ - جد جاحظ ۱.۳ - تاریخ ولادت ۱.۴ - مشخصات ظاهری ۱.۵ - اساتید ۱.۶ - خلفای معاصر با جاحظ ۱.۷ - گرایش ۱.۸ - روش ارتزاق ایشان ۱.۹ - عجز جاحظ در تدبیر امور ۱.۱۰ - مجالست جاحظ با متوکل ۱.۱۱ - اقامتگاه وی در جوانی ۱.۱۲ - درگذشت ۲ - علاقه جاحظ به علم‌آموزی ۳ - سرآمد بودن در علوم مختلف ۴ - سهل انگاری وی در مطالب علمی ۵ - شیوه نگارش جاحظ ۶ - آثار جاحظ ۶.۱ - البیان و التبیین ۶.۲ - الحیوان ۶.۳ - البخلاء ۶.۴ - اقسام آثار جاحظ ۶.۴.۱ - تألیفات دینی و دینی سیاسی ۶.۴.۲ - تألیفات تاریخی ۶.۴.۳ - تألیفات در نژادها و گونه های انسانی ۶.۴.۴ - تألیفات در باب علم اخلاق ۶.۴.۵ - تألیف در باب پیشه‌ها و اصناف ۶.۴.۶ - تألیفات در باب حیوانات ۶.۴.۷ - تألیفات در باب لغت ۶.۴.۸ - تألیفات در باب جغرافیا ۶.۴.۹ - تألیفات برگزیده (مختارات) ۶.۴.۱۰ - تألیفات در باب جدل ۶.۴.۱۱ - تألیفات در باب بازیها ۶.۴.۱۲ - تألیفات در باب گیاهان و مواد ۶.۴.۱۳ - تألیفات در باب تاریخ ادبیات ۶.۴.۱۴ - تألیفات در باب قصه و داستان ۶.۵ - آثار نسبت داده شده به جاحظ ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - شرح حال جاحظ۱.۱ - کنیهابوالفداء [۱]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
کنیه وی را ابوعمران آورده است.۱.۲ - جد جاحظجدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود. [۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۳]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۲۴.
[۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۱.۳ - تاریخ ولادتدر باره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر هست؛ عده ای، به نقل خود وی، او را هم سن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ تر از او و عده ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته اند. [۵]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۷]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۶، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۸]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۶، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
۱.۴ - مشخصات ظاهریاو چهره ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت. [۱۰]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۷.
[۱۱]
ابن خلکان، ج۳، ص۴۷۱.
[۱۲]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
[۱۳]
ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۹، ج ۱۱، بیروت: دارالفکر العربی.
وی در بصره با فروش نان و ماهی ، امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران، یکی از تاجران بصره، از وی حمایت می‌کرد. [۱۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۱۵]
ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۳، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸.
۱.۵ - اساتیدابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹)، اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) و ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) در لغت و ادبیات از استادان او بودند. وی نحو را از دوستش اَخْفَش (متوفی ۲۱۵)، کلام را از نَظّام (متوفی ۲۳۱) و فصاحت را شفاهاً از بادیه نشینان عرب، در بازار مِرْبَد آموخت. [۱۶]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۰۵.
[۱۷]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۲۴.
[۱۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴ـ ۷۵، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۱۹]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
وی از طریق علمای کلام و هم نشینی با حُنین بن اسحاق (متوفی ۲۶۰) و سَلْمُویه (متوفی ۲۲۵)، با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعه کتابهای ابن مُقَفَّع (متوفی ۱۴۲) و حضور در محضر ابوعبیده ، در فرهنگ و ادب فارسی مهارت یافت. [۲۰]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۶، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۲۱]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱.۶ - خلفای معاصر با جاحظجاحظ، خلفای عباسی را از مهدی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) تا مُعْتَز (حک: ۲۵۱ـ۲۵۵) یا مُهْتَدی (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنان بود. [۲۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۲۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۵، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۲۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۹، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۲۵]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
[۲۶]
ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۴، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸.
[۲۷]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱.۷ - گرایشجاحظ گرایشهای سیاسی مشخص نداشت و غالباً تابع جریانهای حاکم بود. [۲۸]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۲۷ـ ۱۲۸.
[۲۹]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۶، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۱.۸ - روش ارتزاق ایشانجاحظ کتابهای خود را به درباریان تقدیم می‌کرد و صله می‌گرفت و تا پایان عمر به این روش ارتزاق کرد. [۳۰]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۱۰.
[۳۱]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۷ـ ۳۸۸، بیروت: دارالکتاب العربی.
تعدادی از کتابهایش، با موضوع امامت، مورد توجه مأمون (حک: ۱۹۸ـ ۲۱۸) قرار گرفت. [۳۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۹.
[۳۳]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۱.۹ - عجز جاحظ در تدبیر امورجاحظ با وجود علم و کثرت تألیف، از تدبیر امور عاجز بود و زمانی که به جانشینی ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) به ریاست دیوان رسائل برگزیده شد، پس از سه روز استعفا کرد. [۳۴]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۳۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۸ـ۷۹، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۳۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۶ـ۱۰۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
او ملازم خاص محمد بن عبدالملک زَیّات (متوفی ۲۳۳)، وزیر واثق (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲)، شد و با دستگیر شدن ابن زیّات، او نیز گریخت و پس از آن‌که ابن زیّات به دستور متوکل (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) کشته شد، جاحظ خود را تسلیم کرد. [۳۷]
ابراهیم بن علی حصری، زهر الا´داب و ثمر الالباب، ج۲، ص۵۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالجیل.
[۳۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۶، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۳۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۹ـ۸۰، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۴۰]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
[۴۱]
ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۳، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸.
[۴۲]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۶، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
۱.۱۰ - مجالست جاحظ با متوکلزمانی که جاحظ به علم و ادب مشهور شده بود، متوکل برای تعلیم فرزندش، او را دعوت کرد اما وقتی چهره اش را دید، با اعطای هزار درهم عذرش را خواست، [۴۳]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۷.
[۴۴]
ابن خلکان، ج۳، ص۴۷۱.
[۴۵]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
[۴۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۶، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
در عین حال، جاحظ با متوکل مجالست و مؤانست داشت. [۴۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۵، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۱.۱۱ - اقامتگاه وی در جوانیجاحظ در جوانی در بغداد و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. به دمشق و انطاکیه نیز سفر کرد. [۴۸]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۲۴ـ ۱۲۵.
[۴۹]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۶، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۵۰]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۸، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱.۱۲ - درگذشتاو در محرّم ۲۵۵ یا ۲۵۶، بر اثر بیماری فلج و نقرس ، در بصره درگذشت. [۵۱]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۰۴ـ ۱۰۵.
[۵۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸ـ ۲۰۹.
[۵۳]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۳۱.
۲ - علاقه جاحظ به علمآموزیجاحظ دارای هوش بسیار و حافظه قوی بود. [۵۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۵۵]
ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۱، ص۲۰، ج ۱۱، بیروت: دارالفکر العربی.
به گفته مُبَرِّد (متوفی ۲۸۶)، وی شیفته مطالعه بود و وقتی کتابی به دست می‌آورد، تا تمام آن را نمی‌خواند آن را کنار نمی‌گذاشت. [۵۶]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۵۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
علاقه شدید وی به کتاب و علم آموزی به اندازه ای بود که از برخی وَرّاقان (کتاب فروشان) دکان اجاره می‌کرد و شب تا صبح در آن‌جا به مطالعه می‌پرداخت. [۵۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۵، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۳ - سرآمد بودن در علوم مختلفاو در کلام، ادبیات عرب، حدیث، تفسیر، تاریخ و حتی علوم طبیعی سرآمد و در فنون گوناگون صاحب تألیف بود [۵۹]
ابن خلکان، ج۳، ص۴۷۱.
[۶۰]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۲، ص۴۷، بیروت: دارالمعرفه.
[۶۱]
ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۹، ج ۱۱، بیروت: دارالفکر العربی.
[۶۲]
ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸.
[۶۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
[۶۴]
شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النثرالعربی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، قاهره ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
اما مسعودی [۶۵]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۱، ص۱۱۳.
[۶۶]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۱، ص۲۰۵.
[۶۷]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۲، ص۱۱۱.
[۶۸]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۲، ص۱۲۱.
گفته است که مباحث او در باب طبیعیات و جغرافیا چندان اعتبار ندارد زیرا او اهل سفر و دریانوردی نبوده و نقلیاتش به کتابها منحصر می‌شده و گاه در این باره به ضد و نقیض و اغراق نیز رسیده است.وی با زیرکی و با ارائه دلایل، می توانست مطلبی را به اثبات برساند و با همان قوّت آن را رد کند. [۶۹]
ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۵۹، چاپ محمد زهری نجار، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۷۰]
محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱، ص۳۰، ج ۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۴ - سهل انگاری وی در مطالب علمیجاحظ به شوخ طبعی و سهل انگاری در مطالب علمی نیز معروف بود، لغت شناسانی چون ثعلب (متوفی ۲۹۱) او را رد کرده و به نقل او اعتماد نداشته اند. او همچنین به دروغ پردازی شهرت داشت و احادیث را به سخره می‌گرفت. خواهرزاده اش، یَمُوت بن مُزَرَّع (متوفی ۳۰۴)، او را بی دین خوانده است. [۷۱]
ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۶۰، چاپ محمد زهری نجار، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۷۲]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۰۵.
[۷۳]
محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱، ص۳۰، ج ۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۷۴]
ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۳، ص۷۳ـ۷۴، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۷۵]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
[۷۶]
ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۹، ج ۱۱، بیروت: دارالفکر العربی.
[۷۷]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵ـ۳۵۷، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۵ - شیوه نگارش جاحظبا وجود این، گفته‌اند که کتابهایش دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آنها تناسب معنا و لفظ، از هر نوعی (عامیانه، ادبی، و غیره)، حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات، نقش مهمی در روشن سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده از جدّی به شوخی می‌پردازد. [۷۸]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۰۴.
[۷۹]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۹.
[۸۰]
محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱، ص۳۰، ج ۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۸۱]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
وی بیش از هر چیز به کتابت و قرائت اشتغال داشت و در ابتدا برای رواج کتابهایش، آنها را به دیگر علما نسبت می‌داد. گفتنی است با این‌که وی مطابق سیاست حاکم به عثمان بن عفان گرایش داشت، اهل علم کمتر کتابهای او را می‌شناختند. [۸۲]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۰۴.
[۸۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۰۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
۶ - آثار جاحظموضوعات تألیفات جاحظ بسیار متنوع است؛ ادبیات، ادبیات عامه، کلام، سیاست و بعضی شاخه های علوم طبیعی. اما آنچه کتابهای او را ممتاز می‌سازد، شیوه ادبی بارز وی در نگارش، اطلاع او از زندگی اجتماعی مردم و شناخت سرشت و اخلاقشان است. [۸۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۷۶، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۸۵]
ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۳، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸.
[۸۶]
احمد امین، ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۸، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۸۷]
شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النثرالعربی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، قاهره ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
[۸۸]
الموروث الشعبی فی آثار الجاحظ: معجم مفهرس، بغداد: وزارة الاعلام، ج۱، ص۵، المرکز الفولکلوری العراقی، ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
۶.۱ - البیان و التبیینالبیان و التبیین از مهم ترین کتابهای اوست. ابن خلدون (متوفی ۸۰۸) آن را یکی از چهار کتاب اصول فن ادب و از ارکان آن معرفی کرده است. [۸۹]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۶، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۶.۲ - الحیواندیگر کتاب با ارزش جاحظ، کتاب الحَیَوان است. ۶.۳ - البخلاءبروکلمان [۹۰]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۱۲، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
و طه حسین [۹۱]
طه حسین، المجموعة الکاملة لمؤلفات الدکتور طه حسین، ج۵، ص۶۱۸، ج ۵: الادب و النقد، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
کتاب البُخَلاء را نیز از بهترین آثار جاحظ دانسته اند. جاحظ این کتاب را در باره بخل به شیوه ای ادبی، اخلاقی و انتقادی و با در نظر گرفتن مواضع سیاسی نگاشته است. [۹۲]
عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ طه حاجری، قاهره ۱۹۷۱.
[۹۳]
جمیل جبر، الجاحظ: فی حیاته وادبه و فکره، ج۱، ص۳۳، بیروت ۱۹۹۹.
فان فلوتن این کتاب را در ۱۹۰۰ در لیدن به چاپ رساند. سپس کتاب بارها در مصر چاپ شد. این کتاب در ۱۹۳۰ به آلمانی ترجمه شد و در ۱۹۵۱ شارل پلا آن را به فرانسه ترجمه کرد. [۹۴]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۷، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۹۵]
جمیل جبر، الجاحظ: فی حیاته وادبه و فکره، ج۱، ص۳۳، بیروت ۱۹۹۹.
۶.۴ - اقسام آثار جاحظبروکلمان [۹۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۱۲ـ۱۲۶، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
آثار جاحظ را به دو بخش کلی تقسیم کرده است: الف) آثاری که به چاپ رسیده، ب) آثاری که خود جاحظ یا دیگران از آن نام برده اند. وی هر یک از این آثار را ذیل عناوین و موضوعات گوناگون آورده است، بدین قرار:۶.۴.۱ - تألیفات دینی و دینی ـ سیاسیالف) رسالة فی بیان مذاهب الشیعة، حُجَّة (حُجَج) النّبوّة، صناعة الکلام، استحقاق (وجوب) الامامة، مقالات الزّیدیة والرّافضة، رسالة الی ابی الولید محمدبن احمدبن ابی دُؤاد فی نفی التشبیه، رسالة فی النابة، مقالات العثمانیة، امامة امیرالمؤمنین معاویة بن ابی سفیان، فضل هاشم علی عبدشمس، العِبَر و الاعتبار، جواباته فی الامامة، ردّالنصاری ' (خلق القرآن، الرّدعلی المشبهة، الرّدعلی ابن اسحاق النَّظّام و اشباهه). ب) الاصنام، الفرق مابین الجنّ والانس، فرق مابین الملائکة و الجنّ، خلق القرآن، الاحتجاج لنظم القرآن و غریب تألیفه و بدیع ترکیبه، الرّد علی النصرانی و الیهودی، اصحاب الالهام، الرّد علی الحجیة فی الادراک، فرق مابین النَبّی و المُتنبّی، فرق مابین الحیل و الخارق، فضیلة المعتزلة، آی القرآن، احالة القدوة علی الظلم، اُحْدُوثَة العالَم، الاستطاعة و خلق الافعال، افعال الطبائع، بصیرة غَنّام المرتد، حکایة قول اصناف الزیدیة، رسالة الی ابی النجم فی الخراج، الدّلالة علی أن الامامة فرض، رسالة فی الرّد علی القولیة، الرّد علی من ألحد بکتاب اللّه، الرّد علی من زعم أن الانسان جزء لایتجزّأ، الرّد علی الیهود، المخاطبات فی التوحید، المیراث. ۶.۴.۲ - تألیفات تاریخیالف) الاخبار، رسالة الی ابی حسان فی امرالحَکَمَین و تصویب رأی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (رسالة فی اثبات امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب)، رسالة فی بنی امیة، العباسیة (رسالة فی تفضیل بنی هاشم علی سواهم). ب) القحطانیة و العدنانیة فی الرّد علی القحطانیة، العرب و الموالی، العرب و العجم، فخرعبدشمس و مخزوم، فی فضائل سلالة النبیّ (ص)، امامة وُلْدِالعباس، جمهرة الملوک، رسالة فی موت ابی حرب الصّفارالبصری، الملوک و الامم السالفة و الباقیة. ۶.۴.۳ - تألیفات در نژادها و گونه های انسانیالف) رسالة الی الفتح بن خاقان (اخلاق الملک)، فخرالسُودان علی البیضان، رسالة فی العشق و النساء، العرس و العروس، مفاخرة الجواری، رسالة فی وصف العوام، ذمّالعلوم و مدحها، فی مدح الکتب و البحث علی جمعها، مسائل و جوابات فی العرفة، فی تفضیل البطن علی الظهر، رسالة الی ابی الفرج الکاتب فی المودّة والخلطة، الحنین الی الاوطان. ب) الصّرحاء و الهَجْناء، فصل مابین الرّجال و النساء و فرق مابین الذَّکَر و الاُنْثی '، القِحاب و الکِلاب و اللّاطة، اَطْعِمَةُالعرب، الاخوان، رسالة الی ابی الفرج بن نجاح فی امتحان عقول الاولیاء، امهات الاولاد، العالم و الجاهل، العُرجان و البَرْصان، الطُفَیلین، القضاة و الولاة، مفاخرة السُودان و الحَمران، السلطان و اخلاق اَهْلهِ، العفو و الصَّفْح، فضل العلم، اللاّشی و المُتَناشی (الناشی و المتلاشی)، مناظرة مابین حق الخُؤُولة و العمومة. ۶.۴.۴ - تألیفات در باب علم اخلاقالف) رسالة فی الحاسد و الحسود (الدّلائل و الاعتبار علی الخلق و التدبیر)، فی تفضیل النطق علی الصَّمْت، رسالة فی استنجاز الوعد، ذمّ اللّواط، رسالة الی الحسن بن وهب فی مدح النبیذ و صفة اصحابه، الشارب و المشروب، رسالة الی محمدبن عبدالملک الزیّات فی الاخلاق المحمودة و الاخلاق المذمومة، کتمان السّرّ و حفظ اللسان، رسالة المعاد و المعاش فی الادب و تدبیرالناس و معاملتهم، رسالة الی محمدبن عبدالملک الزیّات فی الجدّ و الهزل (المزاح و الجدّ)، رسالة الی ابی عبداللّه احمدبن ابی دُؤاد الایادی، رسالة فی الفصل مابین العداوة و الحسد، الحجاب و ذمّه، رسالة الی ابی الفرج بن نجاح الکاتب فی الکرم، رسالة الفتیا، باب العِرافة و الزَّجر و الفَراسة علی مذهب الفرس، رسالة فی النَّبل و التنبّل و ذم الکبر. ب) الاوفاق و الرّیاضات، الوعد و الوعید، رسالة فی الامل و المأمول، الانس و السَّلوی، تحسین الاموال، الحزم و العزم، ذمّ الزّناء، الکبر للمستحسن و المستقبح، رسالة فی اِثْمِ السُّکْر. ۶.۴.۵ - تألیف در باب پیشه‌ها و اصنافالف) رسالة فی مدح التجار (التجارة) و ذم عمل السلطان، رسالة فی الوکلاء، فی طبقات المُغَنّین، ذم اخلاق الکتّاب، رسالة القِیان، رسالة فی المعلمین، رسالة فی ذمّالقُوّاد، التبصربالتّجارة، حیل اللصّوص. ب) اقسام فضول الصناعات و مراتب التجارات، غش الصناعات، الاخطار و المراتب و الصناعات، النوامیس فی حیل اهل الغش و التدلیس، حیل المُکَدّین، اخلاق الشَّطّار، حانوت عطار، رسالة فی زم الوراقة، رسالة فی القلم، رسالة فی الکیمیاء، نقض الطلب، النعل. ۶.۴.۶ - تألیفات در باب حیواناتالف) القول فی البغال و منافعها. ب) فضل الفرس علی الهِملاج، الاسد و الذئب. ۶.۴.۷ - تألیفات در باب لغتالف) الفرق فی اللغة، رسالة فی البلاغة و الاعجاز. ب) الاسم و الحکم، رسالة الی ابراهیم بن المدبر فی المکاتبة، الامثال، التمثیل، خصومة مابین الحول و العور، عناصرالادب. ۶.۴.۸ - تألیفات در باب جغرافیاالف) الاوطان و البلدان. ب) الامصار و عجائب البلدان. ۶.۴.۹ - تألیفات برگزیده (مختارات)الف) سحرالبیان، رسالة فی فنون شتی مستحسنة، مائة من امثال علی (ع)، المختار من کلام ابی عثمان الجاحظ. ب) الرسائل الهاشمیات، الجوابات، المسائل، المعارف، رسالة الی ابی النجم و جوابه، الاستبداد و المشاورة فی الحرب، استطالة الفهم، الرّسالة الیتیمة. ۶.۴.۱۰ - تألیفات در باب جدلالف) التربیع و التدویر. ب) فی فرط جهل الکندی. ۶.۴.۱۱ - تألیفات در باب بازیهاب) الصَّوالِجَة، النرد و الشطرنج، رسالة الحِلْبَة. ۶.۴.۱۲ - تألیفات در باب گیاهان و موادب) المعادن و القول فی جواهرالارض، الزرع و النخل و الزیتون و العنب، التُّفاح، رسالة فی مفاخرة المسک و الرّماد. ۶.۴.۱۳ - تألیفات در باب تاریخ ادبیاتب) رسالةٌ فیمن یُسَمّی «عمرأ» من الشعراء. ۶.۴.۱۴ - تألیفات در باب قصه و داستانب) مضاحک البغدادی، المَلَح و الطَّرَف، نوادرالحُسْن. ۶.۵ - آثار نسبت داده شده به جاحظهمچنین این آثار به جاحظ نسبت داده شده است: کتاب التاج فی اخلاق الملوک، المحاسن و الاضداد، تنبیه الملوک و المکاید، سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف، کتاب الدلائل و الاعتبار علی الخَلْق و التدبیر، تهذیب الاخلاق، کتاب الاِبِل، و کتاب الهدایا. [۹۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۱۲۶ـ ۱۲۸، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
ابن ندیم [۹۸]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۲.
و یاقوت حموی [۹۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۰۶ـ۱۱۰، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
نیز فهرستی از آثار جاحظ تهیه نموده اند.۷ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۲) ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳) ابن خلّکان. (۴) ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، چاپ محمد زهری نجار، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۵) ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج ۱۱، بیروت: دارالفکر العربی. (۶) ابن مرتضی، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمد جواد مشکور، ۱۹۸۸. (۷) ابن ندیم. (۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه. (۹) محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۱۰) احمد امین، ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی. (۱۱) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴). (۱۲) عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، چاپ طه حاجری، قاهره ۱۹۷۱. (۱۳) جمیل جبر، الجاحظ: فی حیاته وادبه و فکره، بیروت ۱۹۹۹. (۱۴) ابراهیم بن علی حصری، زهر الا´داب و ثمر الالباب، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالجیل. (۱۵) خطیب بغدادی. (۱۶) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۱۷) شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النثرالعربی، قاهره ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶. (۱۸) طه حسین، المجموعة الکاملة لمؤلفات الدکتور طه حسین، ج ۵: الادب و النقد، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب. (۱۹) مسعودی، مروج (بیروت). (۲۰) الموروث الشعبی فی آثار الجاحظ: معجم مفهرس، بغداد: وزارة الاعلام، المرکز الفولکلوری العراقی، ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶. (۲۱) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جاحظ»، شماره۴۳۱۱. |