زمان تقریبی مطالعه: 26 دقیقه
 

ثواب و عقاب در فقه




در آثار اصولی امامیه از مفهوم ثواب و عقاب برای تعریف حسن و قبح کمک گرفته شده است.


۱ - پیوند مفاهیم اخلاقی با مفاهیم شرعی


اصولیان امامیه، در چند قرن اخیر، در غیاب متکلمان رسمی، بخشی از کار آنان را برعهده گرفته و در مباحث خود به بررسی مباحث کلامی نیز پرداخته‌اند. در آثار اصولی امامیه نیز همچون آثار کلامی، سعی شده است مفهوم حسن و قبح به کمک مفهوم ثواب و عقاب تعریف شود و بدین ترتیب، مهم‌‌ترین مفاهیم اخلاقی با مفاهیم شرعی پیوند خورده است.
[۱] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۳، ص ۳۴۵ـ۳۴۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۲] محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۲۱۹، قم:مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.    


۲ - تشکیک نائینی در نظریه استحقاق


میرزا محمد حسین نائینی از جمله کسانی است که بر خلاف مشهور امامیه، در نظریه استحقاق تشکیک کرده است
[۳] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۴] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناهج الوصول، ج ۱، ص ۳۷۸، تهران ۱۴۱۵.    
[۵] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،اصفهانی ، ج ۲، ص ۱۱۰، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۶] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص۱۱۲، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.

او در اظهار نظری شبیه نظر ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت
[۷] ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ج۱، ص۶۳، چاپ علی اکبر ضیائی، قم ۱۴۱۳.
گفته است چون انسانها بنده خدایند، باید از او اطاعت کنند و امرش را اجرا کنند و عقلاً منعی ندارد که مولا در قبالِ فرمانبرداری بنده، به او پاداش ندهد؛ اساساً ثواب تفضل خدا بر بندگان خویش است.

۳ - میرزای شیرازی موافق نظریه استحقاق


میرزای شیرازی نظریه استحقاق را پذیرفته و عدم اعطای ثواب به مستحقش را قبیح شمرده
[۸] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۴، ص۱۲۱، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
اما نکته شایان توجه این است که به اعتقاد وی
[۹] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
برخلاف نظر متکلمان، عقل مستقل، طاعات را مستحق نفع و سود نمی‌داند بلکه تنها مستحق تقرب الی الله می‌داند، و نفع و سود تفضل الاهی است. به باور او
[۱۰] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
عقل مستقل، گناهکار را مستحق عذاب می‌شمارد با این حال، عفو او نیکوست. نظریه استحقاق در میان اصولیان شیعه پرطرفدارترین نظریه است
[۱۱] جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۹۴۱۹۵، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
[۱۲] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناهج الوصول، ج۱، ص ۷۳۷ ۳۷۸ تهران ۱۴۱۵.    


۴ - موافقین نظریه تجسم اعمال


اما گروه دیگری از اصولیان با جمعی از فیلسوفان مسلمان هم عقیده‌اند و به نظریه تجسم اعمال گرایش دارند. طرفداران این نظریه معتقدند ثواب و عقاب قهراً و الزاماً بر افعال مترتب می‌شود و در حقیقت، ثواب و عقاب چیزی جز آشکار شدنِ باطن اعمال نیست. به بیان دیگر، در آخرت اعمال سیئه به صورت آتش مجسم می‌شود و اعمال حسنه به صورت نعمتهای بهشتی.
[۱۳] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۴۰۵، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۱۴] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۱، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۱۵] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۰۰، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۱۶] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۱۶، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.

اصولیان اشاره کرده‌اند که قصد اطاعت و فرمانبرداری یا قصد قربت از شروط لازم برای استحقاق ثواب است و بدون آن هیچ عملی مستحق ثواب نیست.
[۱۷] علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، ج۱، ص۷۷، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۹، قم ۱۴۰۴.
[۱۹] محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۱۳۱، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
[۲۰] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، ج۱، ص۲۹۳، بدائع الافکار، تهران ۱۳۱۳.
[۲۱] محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۷۲، قم ۱۴۰۹.    
[۲۲] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۲۳] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۹۱، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۲۴] جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۳، ص۴۹، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
[۲۵] محمدحسین طباطبائی، حاشیة الکفایة، ج۱، ص۱۲۰، (قم) : بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی.
[۲۶] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج ۱، ص ۳۲۰ـ۳۲۳، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.

از نظر اصولیان، آنچه انسان را مستحق عقاب می کند، نافرمانی (عصیان) از دستورهای خداوند (احکام الله) است
[۲۷] محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۷۰، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
[۲۸] محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۸۵، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
[۲۹] محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۸۹، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
[۳۰] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۱۲۰، قم ۱۴۰۴.
[۳۱] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۳۲] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۴، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۳۳] خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.    
[۳۴] خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۲، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.    
[۳۵] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۳۶] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۹۹، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۳۷] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۲۰۵، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۳۸] محمدحسین طباطبائی، حاشیة الکفایة، ج۱، ص۱۲۰، (قم) : بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی.
[۳۹] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۵۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
اما چون تا فرمانی ابلاغ نشده باشد نافرمانی قابل تصور نیست
[۴۰] محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۲۵۸، قم ۱۴۰۹.    
[۴۱] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۳، ص ۴۴ـ ۴۵، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۴۲] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۵۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۴۳] محمود هاشمی شاهرودی، بحوث فی علم الاصول، ج۲، ص۴۱۲، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
مرحله ابلاغ حکم شرط لازم برای استحقاق عقاب به شمار آمده است
[۴۴] مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۵۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
[۴۵] محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۲۵۸، قم ۱۴۰۹.    
[۴۶] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۴، ص۶، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۴۷] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج۳، ص ۲۷،قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۴۸] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج۳، ص۱۰۳ـ۱۰۴، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۴۹] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۵۰] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۵۱] حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، ج۱، ص۵۰، تقریرات درس آیة الله بروجردی، قم ۱۴۱۵.
[۵۲] مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۱۷۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
گذشته از ابلاغ حکم، علم به ابلاغ نیز از شروط لازم برای استحقاق عقاب است
[۵۳] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۲۱۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
اما نکته مهم این است که مکلف تا حد امکان برای دستیابی به حقیقت (حکم واقعی) تلاش کرده باشد؛ در غیر این صورت علم به ابلاغ شرط استحقاق عقاب نیست.

۴.۱ - قبح عقاب بلابیان مبنای این نظریه
مبنای این بحث، نظریه قبح عقاب بلابیان، از مهم ‌ترین آرای اصولیان است.

۴.۲ - موجب عقاب
پرسش مهم در اینجا این است که اگر علم به خطا رفت و به عبارت دیگر، فقط اطمینان و یقینی نادرست بود و در واقع، حکمی ابلاغ نشده بود، آیا این یقین نادرست هم مایه استحقاق عقاب است؟ به بیان دیگر، آیا شرط لازم برای استحقاق عقاب ابلاغ و وصول حکم است یا صرفاً یقین به ابلاغ ولو به اشتباه؟ در برخی آثار اصولی
[۵۴] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۲۱۷، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۵۵] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۳۷۰، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۵۶] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۵۷] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۸۹، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۵۸] رضابن محمدهادی همدانی، ج۲، ص۴۵، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ۱۳۷۷).
[۵۹] رضابن محمدهادی همدانی، ج۲، ص۶۶، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ۱۳۷۷).
[۶۰] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۴، ص ۱۷ـ۱۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۶۱] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۴، ص ۴۱۵ـ۴۱۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۶۲] حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، ج۱، ص۳۹۸، تقریرات درس آیة الله بروجردی، قم ۱۴۱۵.
[۶۳] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۱۷۰، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۶۴] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۱۷۳، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۶۵] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۲۰۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۶۶] کاظم حائری، مباحث الاصول، تقریرات درس آیة الله صدر،ج ۴، ص ۴۶۸ـ ۴۷۱، قم ۱۴۰۸.
این پرسش به این صورت مطرح شده است که آنچه موجب عقاب می‌شود، مخالفت با واقع است یا مخالفت با طریق (قطع یا ظن) ؟ این مسئله با آنچه اصولیان تجری خوانده‌اند و در اصطلاح به معنای قصد عصیان است، پیوند دارد.

۵ - مبنای تقسیم اعمال


نزد اصولیان و به تبع آنان فقیهان، مفهوم مدح و ذم یا ثواب و عقاب مبنای تقسیم اعمال به پنج گروه واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح بوده است.
[۶۷] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۴، قم ۱۴۰۴.
[۶۸] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۹، قم ۱۴۰۴.
[۶۹] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۳۴۲، قم ۱۴۰۴.
[۷۰] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۱۹۵، تهران ۱۳۱۳.
[۷۱] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۶۴، تهران ۱۳۱۳.
[۷۲] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۱۳.
[۷۳] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۱۸، تهران ۱۳۱۳.
[۷۴] علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، قسمت ۱، ص ۱۶۲، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۷۵] محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج ۱، ص ۲۳۰، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
[۷۶] محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج ۲، ص ۵۸۰، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
[۷۷] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۷۸] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۲۶۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.


۶ - تاثیر بحث ثواب و عقاب در تقسیم امربه مولوی و ارشادی


اصولیان در تقسیم امر و نهی‌های خداوند به «مولوی» و «ارشادی»، و بیان تفاوت آن‌ها نیز از مفاهیم ثواب و عقاب سود جسته‌اند و گفته‌اند عمل به امر و نهی مولوی، ثواب دارد و ترک آن موجب عقاب است ولی امر و نهی‎های ارشادی چنین نیست.
[۷۹] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳، تهران ۱۳۱۳.
[۸۰] مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۲۸۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.

اصولیان متأخر شیعه
[۸۱] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ ۳۷۸، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۸۲] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۳۲۹ـ۳۳۴، تهران ۱۳۱۳.
[۸۳] محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۱۱۰، قم ۱۴۰۹.
[۸۴] محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۳۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
[۸۵] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۷۲، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۸۶] محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۱۱۰ـ۱۳۲، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
[۸۷] جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۹۴، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
[۸۸] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۳۹۵ـ۴۰۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۸۹] محمود هاشمی شاهرودی، بحوث فی علم الاصول، ج۲، ص۲۲۹ـ۲۳۴، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
در باره این‌که آیا واجب غیری (مانند وضو، که به دلیل آنکه مقدمه نماز است واجب شده است) نیز همچون واجب نفسی (مانند نماز) دارای ثواب است یا نه، بحث کرده‌اند. برخی اساساً فایده بحث از مقدمه واجب را بررسی ثواب و عقاب مقدّمات دانسته‌اند.
[۹۰] ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، ج۱، ص۱۰۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
[۹۱] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۸۷، قم ۱۴۰۴.
[۹۲] حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۱۳.
[۹۳] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۸۳، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۹۴] محمدباقر صدر، دروس فی علم الاصول، ج۲، ص۲۶۵، قم ۱۴۰۵.
[۹۵] محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۲۶۷ـ ۲۶۸، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
[۹۶] علی نقی حیدری، اصول الاستنباط، ج۱، ص۹۰، قم ۱۴۱۲.
[۹۷] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۲۱۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.


۷ - تاثیر ثواب و عقاب در برخی مباحث اصولی


بحث در باره ثواب و عقاب واجب کفایی
[۹۸] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۸۷ـ ۱۸۸، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
[۹۹] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة الله خوئی، ج۴، ص۵۲، قم ۱۴۱۷.
[۱۰۰] محمد اسحاق فیّاض، ج۴، ص۵۶، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
[۱۰۱] محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۹۲، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
و واجب تخییری
[۱۰۲] محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۲۲۳ ۲۲۴، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
[۱۰۳] حسن بن یوسف علامه حلّی، مبادی الوصول، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۱۰۴] محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۱۴۱، قم ۱۴۰۹.    
[۱۰۵] محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۴، ص۳۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
از دیگر بحثهای اصولیان است. در مباحث اجتماع امر و نهی
[۱۰۶] ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول،ج ۱، ص ۱۴۶، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸
[۱۰۷] محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۱، قم ۱۴۰۴.
احتیاط
[۱۰۸] مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۸۱، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۹] علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۴، ص۱۳۰ـ۱۳۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
[۱۱۰] ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۲۰۷ـ۲۱۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
و دوران حکم بین حرمت و غیر وجوب
[۱۱۱] مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۶۹، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
نیز بحث از ثواب و عقاب به میان آمده است.

۸ - فهرست منابع


(۵۱) محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، قم ۱۴۰۹.
(۵۲) علی بن محمد آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، چاپ احمد محمدمهدی، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۵۳) ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، چاپ علی اکبر ضیائی، قم ۱۴۱۳.
(۵۴) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳؛
(۵۵) ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۵۶) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۵۷) محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
(۵۸) عبدالملک بن عبدالله امام الحرمین، الارشاد، چاپ محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
(۵۹) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
(۶۰) محمدبن طیب باقلانی، کتاب التمهید، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.
(۶۱) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
(۶۲) مسعودبن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳۷۰ـ ۱۳۷۱ ش.
(۶۳) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش.
(۶۴) کاظم حائری، مباحث الاصول، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۰۸.
(۶۵) محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، قم ۱۴۰۴.
(۶۶) محمودبن علی حمصی رازی، المنقذ من التقلید، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
(۶۷) علی نقی حیدری، اصول الاستنباط، قم ۱۴۱۲.
(۶۸) ابوالفتح بن مخدوم خادم الحسینی عربشاهی، مفتاح الباب، در حسن بن یوسف علامه حلّی، الباب الحادی عشرللعلامة الحلّی، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش.
(۶۹) روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناهج الوصول، تهران ۱۴۱۵.
(۷۰) ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
(۷۱) حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، تهران ۱۳۱۳.
(۷۲) علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
(۷۳) جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.
(۷۴) محمدباقر صدر، دروس فی علم الاصول، قم ۱۴۰۵.
(۷۵) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.
(۷۶) علی بن سعد ضویحی، آراء المعتزله الاصولیه، ریاض ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۷۷) محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
(۷۸) محمدحسین طباطبائی، حاشیة الکفایة، (قم) : بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی.
(۷۹) محمدبن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران ۱۴۰۰.
(۸۰) محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
(۸۱) محمدبن حسن طوسی، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۸۲) عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب.
(۸۳) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۰۷.
(۸۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، مبادی الوصول، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۸۵) علی بن حسین علم الهدی، الذخیرة فی علم الکلام، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.
(۸۶) علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸۷) محمدبن محمد غزالی، کتاب المستصفی من علم الاصول، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت).
(۸۸) مقدادبن عبدالله فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، چاپ محمدعلی قاضی طباطبائی، قم ۱۳۸۰ ش.
(۸۹) مقدادبن عبدالله فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، در حسن بن یوسف علامه حلّی، الباب الحادی عشر للعلامة الحلّی، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش.
(۹۰) محمدبن عمر فخررازی، کتاب المُحَصَّل، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۹۱) محمدبن عمر فخررازی، لباب الاشارات و التنبیهات، چاپ احمد حجازی سقا، قاهره ۱۹۸۶.
(۹۲) محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
(۹۳) قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ سمیر مصطفی رباب، بیروت ۱۴۲۲.
(۹۴) قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۴، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
(۹۵) داوودبن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹۶) محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
(۹۷) عبدالرزاق بن علی لاهیجی، سرمایة ایمان، چاپ صادق لاریجانی آملی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۹۸) محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
(۹۹) محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۰۰) محمدبن محمد مفید، المسائل السّرویّة، چاپ صائب عبدالحمید، قم ۱۴۱۳ الف.
(۱۰۱) محمدبن محمد مفید، النکت الاعتقادیة، قم ۱۴۱۳ ب.
(۱۰۲) حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، تقریرات درس آیة الله بروجردی، قم ۱۴۱۵.
(۱۰۳) ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
(۱۰۴) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، تلخیص المُحَصَّل، چاپ عبدالله نورانی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۰۵) محمود هاشمی شاهرودی، بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۱۰۶) رضابن محمدهادی همدانی، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ۱۳۷۷).

۹ - پانویس

 
۱. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۳، ص ۳۴۵ـ۳۴۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۲. ↑ محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۲۱۹، قم:مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.    
۳. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۴. ↑ روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناهج الوصول، ج ۱، ص ۳۷۸، تهران ۱۴۱۵.    
۵. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،اصفهانی ، ج ۲، ص ۱۱۰، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۶. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص۱۱۲، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۷. ↑ ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ج۱، ص۶۳، چاپ علی اکبر ضیائی، قم ۱۴۱۳.
۸. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۴، ص۱۲۱، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۹. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۱۰. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۱۱. ↑ جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۹۴۱۹۵، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
۱۲. ↑ روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، مناهج الوصول، ج۱، ص ۷۳۷ ۳۷۸ تهران ۱۴۱۵.    
۱۳. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۴۰۵، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۱۴. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۱، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۱۵. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۰۰، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۱۶. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۱۶، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۱۷. ↑ علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، ج۱، ص۷۷، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۸. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۹، قم ۱۴۰۴.
۱۹. ↑ محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۱۳۱، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
۲۰. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، ج۱، ص۲۹۳، بدائع الافکار، تهران ۱۳۱۳.
۲۱. ↑ محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۷۲، قم ۱۴۰۹.    
۲۲. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۲۳. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۱۹۱، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۲۴. ↑ جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۳، ص۴۹، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
۲۵. ↑ محمدحسین طباطبائی، حاشیة الکفایة، ج۱، ص۱۲۰، (قم) : بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی.
۲۶. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج ۱، ص ۳۲۰ـ۳۲۳، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۲۷. ↑ محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۷۰، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
۲۸. ↑ محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۸۵، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
۲۹. ↑ محمدبن علی طباطبائی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۴۸۹، چاپ سنگی، چاپ افست قم: آل البیت.
۳۰. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۱۲۰، قم ۱۴۰۴.
۳۱. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۳۲. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۴، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۳۳. ↑ خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.    
۳۴. ↑ خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۲، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.    
۳۵. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۳۶. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۹۹، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۳۷. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۲۰۵، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۳۸. ↑ محمدحسین طباطبائی، حاشیة الکفایة، ج۱، ص۱۲۰، (قم) : بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی.
۳۹. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۵۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۴۰. ↑ محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۲۵۸، قم ۱۴۰۹.    
۴۱. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۳، ص ۴۴ـ ۴۵، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۴۲. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۵۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۴۳. ↑ محمود هاشمی شاهرودی، بحوث فی علم الاصول، ج۲، ص۴۱۲، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۴۴. ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۵۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
۴۵. ↑ محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۲۵۸، قم ۱۴۰۹.    
۴۶. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۴، ص۶، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۴۷. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج۳، ص ۲۷،قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۴۸. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج۳، ص۱۰۳ـ۱۰۴، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۴۹. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۱۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۵۰. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۵۱. ↑ حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، ج۱، ص۵۰، تقریرات درس آیة الله بروجردی، قم ۱۴۱۵.
۵۲. ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۱۷۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
۵۳. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۲۱۵، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۵۴. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۲۱۷، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۵۵. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۳، ص۳۷۰، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۵۶. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۸۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۵۷. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۸۹، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۵۸. ↑ رضابن محمدهادی همدانی، ج۲، ص۴۵، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ۱۳۷۷).
۵۹. ↑ رضابن محمدهادی همدانی، ج۲، ص۶۶، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ۱۳۷۷).
۶۰. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۴، ص ۱۷ـ۱۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۶۱. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۴، ص ۴۱۵ـ۴۱۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۶۲. ↑ حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، ج۱، ص۳۹۸، تقریرات درس آیة الله بروجردی، قم ۱۴۱۵.
۶۳. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۱۷۰، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۶۴. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۱۷۳، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۶۵. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۳، ص۲۰۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۶۶. ↑ کاظم حائری، مباحث الاصول، تقریرات درس آیة الله صدر،ج ۴، ص ۴۶۸ـ ۴۷۱، قم ۱۴۰۸.
۶۷. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۴، قم ۱۴۰۴.
۶۸. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۶۹، قم ۱۴۰۴.
۶۹. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۳۴۲، قم ۱۴۰۴.
۷۰. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۱۹۵، تهران ۱۳۱۳.
۷۱. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۶۴، تهران ۱۳۱۳.
۷۲. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۱۳.
۷۳. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۱۸، تهران ۱۳۱۳.
۷۴. ↑ علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، قسمت ۱، ص ۱۶۲، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۷۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج ۱، ص ۲۳۰، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
۷۶. ↑ محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج ۲، ص ۵۸۰، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
۷۷. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۷۸. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۲۶۶، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۷۹. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳، تهران ۱۳۱۳.
۸۰. ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۲۸۸، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
۸۱. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۶۱ـ ۳۷۸، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۸۲. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۳۲۹ـ۳۳۴، تهران ۱۳۱۳.
۸۳. ↑ محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۱۱۰، قم ۱۴۰۹.
۸۴. ↑ محمدعلی کاظمی خراسانی، فوائدالاصول، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۳۱، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۴۱۷.
۸۵. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۷۲، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۸۶. ↑ محمدحسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة،ج ۲، ص ۱۱۰ـ۱۳۲، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵.
۸۷. ↑ جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۹۴، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲.    
۸۸. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۲، ص۳۹۵ـ۴۰۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۸۹. ↑ محمود هاشمی شاهرودی، بحوث فی علم الاصول، ج۲، ص۲۲۹ـ۲۳۴، تقریرات درس آیة الله صدر، قم ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۹۰. ↑ ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، ج۱، ص۱۰۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
۹۱. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۸۷، قم ۱۴۰۴.
۹۲. ↑ حبیب الله بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۱۳.
۹۳. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۲، ص۳۸۳، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۹۴. ↑ محمدباقر صدر، دروس فی علم الاصول، ج۲، ص۲۶۵، قم ۱۴۰۵.
۹۵. ↑ محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۲۶۷ـ ۲۶۸، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
۹۶. ↑ علی نقی حیدری، اصول الاستنباط، ج۱، ص۹۰، قم ۱۴۱۲.
۹۷. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۲۱۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۹۸. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۱، ص۱۸۷ـ ۱۸۸، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۹۹. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة الله خوئی، ج۴، ص۵۲، قم ۱۴۱۷.
۱۰۰. ↑ محمد اسحاق فیّاض، ج۴، ص۵۶، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۱۰۱. ↑ محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۱، ص۹۲، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
۱۰۲. ↑ محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۲۲۳ ۲۲۴، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.    
۱۰۳. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، مبادی الوصول، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۱۰۴. ↑ محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ج۱، ص۱۴۱، قم ۱۴۰۹.    
۱۰۵. ↑ محمد اسحاق فیّاض، محاضرات فی اصول الفقه، ج۴، ص۳۲، تقریرات درس آیة الله خوئی، قم ۱۴۱۷.
۱۰۶. ↑ ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول،ج ۱، ص ۱۴۶، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸
۱۰۷. ↑ محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۱، قم ۱۴۰۴.
۱۰۸. ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۸۱، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
۱۰۹. ↑ علی روزدری، تقریرات آیة الله المجدّدالشیرازی، ج۴، ص۱۳۰ـ۱۳۲، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵.
۱۱۰. ↑ ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات، ج۲، ص۲۰۷ـ۲۱۴، تقریرات درس آیة الله نائینی، قم ۱۳۶۸ ش.
۱۱۱. ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۶۹، چاپ عبدالله نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.


۱۰ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثواب وعقاب»، شماره۴۲۸۳.    


رده‌های این صفحه : ثواب و عقاب | فقه | کلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.