زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

تفسیر نعمانی




تفسیر نعمانی، رساله‌ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی که در قرون اخیر با این نام شهرت یافته است و این تفسیر، تفسیری روایی منسوب به ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابراهیم‌ نعمانی‌ معروف به ابن ابی زینب، متکلم و محدّث و مفسر امامی اوایل قرن چهارم می‌باشد.


۱ - نام و موضوع


این رساله در مجموعه بحار الانوار‌ به‌طور کامل با این عنوان درج شده است: «آن‌چه از امام علی (علیه‌السلام) در باره اقسام و انواع آیات قرآن و تفسیر بعضی از آیات آن به روایت نعمانی نقل شده است».
[۱] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۳، ص۱- ۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
و بعدها چند بار با همین عنوان یا با عنوان المحکم و المتشابه سیدمرتضی به چاپ رسیده است. برخلاف نام تفسیر که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح شده در آن بیش‌تر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است. تفسیر نعمانی، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست که به تفسیر تمام آیات قرآن بپردازد، بلکه نوعی تقسیم‌بندی موضوعی آیات قرآن است. در این تفسیر، حدود شصت موضوع قرآنی به صورت گفتگو میان امام و راوی مطرح، و بیش از پانصد آیه توضیح داده شده است.
[۲] استادی، رضا، «یک کتاب با چهار عنوان»، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۹، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
[۳] موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (ع)، ج۱، ص۲۶۷، فصلنامة پژوهشهای قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).
در کتاب‌های رجالی و فهرست‌ها تا زمان ابن‌شهر‌آشوب (د ۵۸۸ق/۱۱۹۲م) اثری از کتاب تفسیر در میان آثار و تألیفات نعمانی (زنده در نیمه دوم سدۀ ۴ق) به چشم نمی‌خورد و این تنها ابن شهر آشوب است که در بخش مشهوران به کنیه در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان تفسیر القرآن لاهل البیت (علیهم‌السلام) یاد می‌کند.
[۴] ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۱۳۴، نجف، ۱۳۸۰ق.    

در تبیین این امر می‌توان به این موضوع اشاره کرد که نعمانی سال‌های پایانی عمر را در شامات گذرانده، و در آن‌جا درگذشته است
[۵] نجاشی، احمد، الرجال، ج۱، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ق.    
و ابن شهر آشوب که ظاهراً تألیف خود را در حله به پایان رسانیده
[۶] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی.    
، به آثاری از نعمانی که در اواخر حیات در شام تألیف نموده، دسترسی نداشته است. ذکر روایتی به نقل از کتاب تفسیر نوشته نعمانی در رساله مشهور به تفسیر نعمانی
[۷] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۳.
نیز می‌تواند قرینه دیگری بر وجود این کتاب باشد. به‌ویژه نعمانی این روایت را از ابن عقده (د ۳۶۸ق/۹۷۹م) نقل نموده که استاد وی بوده است و در کتاب الغیبة نیز از وی بسیار نقل روایت ‌می‌نماید.
[۸] نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۲۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
[۹] نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۳۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
[۱۰] نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۶۸‌، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
به هر روی اگرچه بتوان وجود کتاب تفسیر اثر نعمانی را اثبات کرد، اما رساله موجود با آن تفسیر متفاوت است و تنها یک روایت از آن کتاب در آن نقل شده، و همین امر موجب انتساب همه رساله به نعمانی گشته است.

۲ - مقدمه رساله


رساله با مقدمه‌ای در فضیلت و جایگاه قرآن کریم و ضرورت رجوع به اهل بیت (علیهم‌السلام) برای فهم و تفسیر صحیح آیات الاهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به ۷ قسم تقسیم می‌نماید و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است و به ۶۰ مبحث می‌رسد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، تحریف، رد برخی نظرات در باب ایمان و کفر و زیادت و نقصان آن، رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر یهود و نصارا و رد بر قائلان به رأی و قیاس اشاره کرد. پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آمده، درباره این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند
[۱۱] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶.
و این رساله درواقع پاسخ‌های آن حضرت به این پرسش‌هاست. در جای‌جای رساله
[۱۲] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۱۱.
[۱۳] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۱۲.
[۱۴] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۳‌.
نیز به موضوع پرسش و پاسخ اشاره می‌شود. با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، وجود مباحث بسیاری در این رساله که به دوره‌های بعدی بازمی‌گردد، این انتساب را با تردید مواجه می‌سازد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت و نقصان ایمان و کفر، نقد اجتهاد و قیاس و نقد آراء معتزله اشاره نمود.
[۱۵] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۵.
[۱۶] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶۲.
[۱۷] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱.
[۱۸] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۵‌.


۲.۱ - نسخه بحارالانوار


نسخه بحارالانوار با خطبه‌ای در حمد و ثنای خدا و صلوات بر پیامبر و ائمه معصومین و احادیثی از پیامبر اکرم در باره قرآن و اهل‌بیت از جمله حدیث ثقلین آغاز می‌گردد و پس از ذکر طریق نقل نعمانی، حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) در باره قرآن و انواع و اقسام آیات آن ذکر می‌شود.
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۹۳، ص۱.    
این روایت را جعفر بن محمد بن قولَوَیْه (قولُویَه) از سعد بن عبداللّه اشعری و شیخ طوسی نیز نقل کرده‌اند.
[۲۰] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۱، ص۸۵- ۸۶.    
در این حدیث آمده است که شیعیان از امام علی (علیه‌السلام) در باره قرآن پرسش کردند و آن حضرت، به اجمال ، قرآن و انواع و اقسام آیات آن را وصف نمودند. امام صادق (علیه‌السلام)، سپس توضیح می‌دهند که شیعیان هرگاه فراغتی می‌یافتند از علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) در باره هر یک از اقسام آیات سؤال می‌نمودند.
از جمله این پرسش‌ها بحث ناسخ و منسوخ بود که امام شانزده مورد نسخ آیات در قرآن را توضیح دادند. اولین آیه نازل شده، محکم و متشابه، وحی و اقسام آن، معانی و مرادات مختلف خلقت و فتنه و قضا و نور و کفر و شرک در قرآن، عام و [[خاص]، تحریف و مراد از آن، پرسش‌های دیگری بود که مطرح شد و امام پس از هر سؤال، آیات هر موضوع را بیان کردند. همچنین در باره آیات رد بر ملحدان و زنادقه و دهریه و پیروان مذاهب و مکتب‌ها و آرای مختلف، آیات مشتمل بر فرایض و شرایع الاهی و حدود و حکمت آن‌ها، آیات مبیّن غزوات پیامبر اکرم ، آیات مشتمل بر وجوه معایش خلق و مباحث مربوط به امامت توضیحاتی به تفصیل آمده است.

۳ - سلسله سند


در سلسله سند نقل نعمانی، رجال‌شناسان امامیه به همه راویان این حدیث مفصل، جز علی بن ابی حمزه بطائنی و پسرش حسن، اعتماد دارند. رجال مذکور در نقل شیخ طوسی ، همان رجال مذکور در نقل نعمانی هستند و در نقل ابن قولویه از سعد بن عبداللّه اشعری، روایت سعد از استادانش با تعبیر «روی مشایخنا عن اصحابنا» ذکر شده و از این نظر مرسل است. این‌ها عواملی است که روایت تفسیر نعمانی را تاکنون در شمار روایات صحیح بی خدشه قرار نداده است.
[۲۱] موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (ع)، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۶۴، فصلنامة پژوهشهای قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).


۴ - دوران رواج این رساله


درباره دوران رواج این رساله باید گفت که تا پیش از سده ۱۱ق گزارشی از آن در دست نیست و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی‌گردد که فیض کاشانی (د ۱۰۹۱ق)،
[۲۲] فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش حسین اعلمی، قم، ۱۴۱۶ق.    
و بعد حر عاملی (د ۱۱۰۴ق)
[۲۳] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۴، ص۲۱۶، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق.    
‌
[۲۴] حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة، ج۱، ص ۵۹۶.    
(در همه موارد به نقل از رساله المحکم و المتشابه) به نقل از آن می‌پردازند و مجلسی (د ۱۱۱۰ق) آن را‌ به‌طور کامل در بحارالانوار درج می‌نماید. پس از آن فاضل هندی (د ۱۱۳۷ق)،
[۲۵] فاضل‌هندی، محمد، کشف اللثام، ج۳، ص۷۷، قم، ۱۴۱۶ق.    
یوسف بحرانی (د ۱۱۸۶ق)،
[۲۶] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۶، ص۲۹۹، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.    
[۲۷] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۵۹‌، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.    
محقق نراقی (د ۱۲۴۵ق)،
[۲۸] نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۲، ص۱۶۰، مشهد، ۱۴۱۵ق.    
[۲۹] نراقی، احمد، مستندالشیعة، ج۱۰، ص۸۴، مشهد، ۱۴۱۵ق.    
صاحب جواهر (د ۱۲۶۶ق)،
[۳۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۷، ص۲۷۰، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
[۳۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۷، ص۳۶۰، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
[۳۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۰، ص۲۶۲‌، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
نوری (د ۱۳۲۰ق)
[۳۳] نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۷۶.    
[۳۴] نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۷۲.    
[۳۵] نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۶، ص۵۱۵.    
(همه به نقل از المحکم و المتشابه) و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند. مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند، بلکه بیان می‌دارد که از طریق وجاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازات نقل شده به این کتاب
[۳۶] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۳، ص۹۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
[۳۷] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۱۹۷، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
نیز از تلفیق چند اجازه به دست آمده است و به شکل متصل وجود خارجی ندارد.

۵ - انتساب به سید مرتضی


خلاصه تفسیر نعمانی با نام المحکم و المتشابه ــ که در کتب رجالی گذشته از آن یاد نشده ــ از زمان محمدباقر مجلسی و حرّ عاملی و یوسف بن احمد بحرانی به بعد، به سید مرتضی علم الهدی نسبت داده شده است،
[۳۸] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مقدمه، ص۱۸۵.    
[۳۹] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۱۵۵.    
[۴۰] بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۳۲۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی تا).
و حتی این رساله با نام المحکم و المتشابه منسوب به سیدمرتضی (د ۴۳۶ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده، و محتوا و سبک نگارش این رساله نیز با آرا و آثار سیدمرتضی متفاوت است.
[۴۱] موسوی، ا م، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (علیهم‌السلام)»، ص۱۱۴-۱۱۶، کیهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۸ش، شم‌ ۲۸.


۶ - مشابهت با دو کتاب دیگر


موضوع دیگری که درباره تفسیر نعمانی مطرح است، مشابهت فراوان با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخش‌هایی از آن را در اختیار گذاشته است.
[۴۲] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۴۰-۵۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
[۴۳] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۹، ص۶۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
[۴۴] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۳، ص۹۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
آن‌چه مجلسی به نقل از ابن قولویه از سعد بن عبداللّه اشعری نقل کرده، این احتمال ضعیف را به وجود آورده است که تفسیر نعمانی همان کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه تألیف سعد بن عبداللّه اشعری، یا روایتی است که وی در این کتاب آورده است.
[۴۵] موسوی، احمد مدد، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (ع)»، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، کیهان اندیشه، ش ۲۸ (بهمن و اسفند ۱۳۶۸).
[۴۶] استادی، رضا، «یک کتاب با چهار عنوان»، ج۱، ص۱۵۴ـ ۱۵۵، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
پس از مقایسه میان این ۳ متن در توضیح شباهت میان آن‌ها می‌توان چنین گفت که مقدمه تفسیر قمی و رساله سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکله اصلی رساله تفسیر نعمانی با توجه به مقدمه تفسیر قمی سامان یافته، و توضیحات و مثال‌های بیش‌تر از متن تفسیر به آن افزوده شده و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است.
[۴۷] زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۱- ۴۷، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.


۷ - بررسی منابع


اگرچه مؤلف این رساله جز تفسیر اثر نعمانی به هیچ‌یک از منابع خود اشاره نمی‌کند، اما با کاوش در دیگر کتب می‌توان به برخی از این منابع دست یافت. افزون بر تفسیر علی بن ابراهیم قمی که مؤلف احتمالاً به عنوان اصلی‌ترین منبع خود از آن بهره جسته، در مباحث مربوط به ضرورت وجود امام و شرایط و ویژگی‌های وی
[۴۸] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی.
[۴۹] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶۴- ۶۵.
[۵۰] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۸۸- ۸۹.
به اندیشه‌ها و آثار هشام بن حکم نظر داشته است.
[۵۱] ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۰۷-۲۰۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۵ق.    
[۵۲] ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۲- ۲۰۵، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۹۶م.    
[۵۳] ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.    
همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی و قیاس
[۵۴] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱- ۹۷.
در پاسخ به آراء مطرح شده از سوی شافعی (د۲۰۴ق/ ۸۱۹م) در کتاب الرسالة
[۵۵] شافعی، محمد، الرسالة، ج۱، ص۴۸۰، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۵۶] شافعی، محمد، الرسالة، ج۱، ص۴۸۷- ۴۹۰، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
بیان شده است.
[۵۷] زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، ج۱، ص۴۸- ۶۵، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.


۸ - زمان تالیف


با توجه به استفاده مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی که در نیمه دوم سده ۴ق حیات داشته، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمه دوم سده ۴ق است. درباره مؤلف این رساله نیز باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگی‌های محتوایی رسالـه می‌توان به برخی از خصـوصیات وی پی برد. با توجه به این‌که مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است و نگاه متکلمانه در جای‌جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست. وی اگرچه در نقل روایات از روش محدثان در ذکر اسانید پیروی نمی‌کند، اما در مواردی اندیشه‌های او به حدیث‌گرایان نزدیک می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان به دفاع از نظریه تحریف قرآن
[۵۸] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۶- ۲۸.
و روش وی در نقد اصحاب قیاس و اجتهاد
[۵۹] نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱- ۹۷.
اشاره نمود.

۹ - شرح و نسخ خطی


حسن فرید گلپایگانی ، تفسیر نعمانی را شرح کرده و به نام بَیّنات الفرید به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۹۹). درباره نسخ خطی موجود از این رساله نیز باید گفت که دوران کتابت همه این نسخه‌ها به دوران تداول رساله یعنی سده ۱۱ق و ادوار بعدی باز می‌گردد.
[۶۰] حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۹، تهران، ۱۳۷۰ش.


۱۰ - فهرست منابع


(۱) ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۹۶م.
(۲) ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۵ق.
(۳) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
(۴) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق.
(۵) امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۶) بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.
(۷) حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۸) حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة، به کوشش محمد قائینی، قم، ۱۴۱۸ق.
(۹) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق.
(۱۰) زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.
(۱۱) شافعی، محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
(۱۲) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۳) فاضل‌هندی، محمد، کشف اللثام، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۴) فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۶) موسوی، احمد مدد، رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (علیهم‌السلام)، کیهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۸ش، شم‌ ۲۸.
(۱۷) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۸) نراقی، احمد، مستندالشیعة، مشهد، ۱۴۱۵ق.
(۱۹) نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.
(۲۰) نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی.
(۲۱) نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، ۱۴۰۸ق.
(۲۲) استادی، رضا، یک کتاب با چهار عنوان، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
(۲۳) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی تا).
(۲۴) موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (علیه‌السلام)، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۳، ص۱- ۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۲. ↑ استادی، رضا، «یک کتاب با چهار عنوان»، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۹، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
۳. ↑ موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (ع)، ج۱، ص۲۶۷، فصلنامة پژوهشهای قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).
۴. ↑ ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۱۳۴، نجف، ۱۳۸۰ق.    
۵. ↑ نجاشی، احمد، الرجال، ج۱، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ق.    
۶. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی.    
۷. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۳.
۸. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۲۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
۹. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۳۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
۱۰. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۶۸‌، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.    
۱۱. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶.
۱۲. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۱۱.
۱۳. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۱۲.
۱۴. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۳‌.
۱۵. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۵.
۱۶. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶۲.
۱۷. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱.
۱۸. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۵‌.
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۹۳، ص۱.    
۲۰. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۱، ص۸۵- ۸۶.    
۲۱. ↑ موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (ع)، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۶۴، فصلنامة پژوهشهای قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).
۲۲. ↑ فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش حسین اعلمی، قم، ۱۴۱۶ق.    
۲۳. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۴، ص۲۱۶، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق.    
۲۴. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة، ج۱، ص ۵۹۶.    
۲۵. ↑ فاضل‌هندی، محمد، کشف اللثام، ج۳، ص۷۷، قم، ۱۴۱۶ق.    
۲۶. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۶، ص۲۹۹، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.    
۲۷. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۵۹‌، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.    
۲۸. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۲، ص۱۶۰، مشهد، ۱۴۱۵ق.    
۲۹. ↑ نراقی، احمد، مستندالشیعة، ج۱۰، ص۸۴، مشهد، ۱۴۱۵ق.    
۳۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۷، ص۲۷۰، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
۳۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۷، ص۳۶۰، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
۳۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۰، ص۲۶۲‌، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.    
۳۳. ↑ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۷۶.    
۳۴. ↑ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۷۲.    
۳۵. ↑ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۶، ص۵۱۵.    
۳۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۳، ص۹۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۳۷. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۱۹۷، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۳۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مقدمه، ص۱۸۵.    
۳۹. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۱۵۵.    
۴۰. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۳۲۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی تا).
۴۱. ↑ موسوی، ا م، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (علیهم‌السلام)»، ص۱۱۴-۱۱۶، کیهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۸ش، شم‌ ۲۸.
۴۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۴۰-۵۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۴۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۹، ص۶۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۴۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۳، ص۹۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۴۵. ↑ موسوی، احمد مدد، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (ع)»، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، کیهان اندیشه، ش ۲۸ (بهمن و اسفند ۱۳۶۸).
۴۶. ↑ استادی، رضا، «یک کتاب با چهار عنوان»، ج۱، ص۱۵۴ـ ۱۵۵، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
۴۷. ↑ زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۱- ۴۷، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.
۴۸. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی.
۴۹. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۶۴- ۶۵.
۵۰. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۸۸- ۸۹.
۵۱. ↑ ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۰۷-۲۰۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۵ق.    
۵۲. ↑ ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۲- ۲۰۵، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۹۶م.    
۵۳. ↑ ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.    
۵۴. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱- ۹۷.
۵۵. ↑ شافعی، محمد، الرسالة، ج۱، ص۴۸۰، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
۵۶. ↑ شافعی، محمد، الرسالة، ج۱، ص۴۸۷- ۴۹۰، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
۵۷. ↑ زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، ج۱، ص۴۸- ۶۵، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.
۵۸. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۲۶- ۲۸.
۵۹. ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی، ج۱، ص۹۱- ۹۷.
۶۰. ↑ حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۹، تهران، ۱۳۷۰ش.


۱۲ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر نعمانی»، شماره۳۷۲۳.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر نعمانی»، شماره۶۰۱۹.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.