تفاوت در فضل خدا (قرآن)فضل الهی در جای جای کائنات جاری و ساری است. ۱ - تفاوت خوراکیهاتفاوت خوراکیها، نمود فضل الهی است. «وفی الارض قطع متجـورت وجنـت من اعنـب وزرع ونخیل صنوان وغیر صنوان یسقی بماء وحد ونفضل بعضها علی بعض فی الاکل ان فی ذلک لایـت لقوم یعقلون؛ و در روی زمین، قطعاتی در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند؛ و (نیز) باغهایی از انگور و زراعت و نخلها، (و درختان میوه گوناگون) که گاه بر یک پایه می‌رویند و گاه بر دو پایه؛ (و عجیب تر آنکه) همه آنها از یک آب سیراب می‌شوند! و با این حال، بعضی از آنها را از جهت میوه بر دیگری برتری می‌دهیم؛ در اینها نشانه‌هایی است برای گروهی که عقل خویش را به کار می‌گیرند». ۲ - تفاوت در برخورداری از فضل الهیانبیاء، در برخورداری از تفضلات الهی متفاوت بودند. «تلک الرسل فضلنا بعضهم علی بعض منهم من کلم الله ورفع بعضهم درجـت وءاتینا عیسی ابن مریم البینـت وایدنـه بروح القدس...؛ بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم؛ برخی از آنها، خدا با او سخن می‌گفت؛ و بعضی را درجاتی برتر داد؛ و به عیسی بن مریم، نشانه‌های روشن دادیم؛ و او را با روح‌القدس تأیید نمودیم». اين آيه اشاره‌اى به درجات انبياء و مراتب آنها و گوشه‌اى از رسالت آنها در جامعه انسانى مى‌كند. انسانها، در برخورداری از فضل خدا متفاوت هستند. «ولا تتمنوا ما فضل الله به بعضکم علی بعض للرجال نصیب مما اکتسبوا وللنساء نصیب مما اکتسبن...؛ برتریهایی را که خداوند برای بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده آرزو نکنید! (این تفاوتهای طبیعی و حقوقی، برای حفظ نظام زندگی شما، و بر طبق عدالت است. ولی با این حال،) مردان نصیبی از آنچه به دست می‌آورند دارند، و زنان نیز نصیبی؛ (و نباید حقوق هیچ‌یک پایمال گردد). و از فضل (و رحمت و برکت) خدا، برای رفع تنگناها طلب کنید! و خداوند به هر چیز داناست». «الرجال قومون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض وبما انفقوا من امولهم...؛ مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، بخاطر برتریهایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و بخاطر انفاقهایی که از اموالشان (در مورد زنان) می‌کنند...». «والله فضل بعضکم علی بعض فی الرزق فما الذین فضلوا برادی رزقهم علی ما ملکت‌ایمـنهم فهم فیه سواء افبنعمة الله یجحدون؛ خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر از نظر روزی برتری داد (چرا که استعدادها و تلاشهایتان متفاوت است)! اما آنها که برتری داده شده‌اند، حاضر نیستند از روزی خود به بردگانشان بدهند و همگی در آن مساوی گردند؛ آیا آنان نعمت خدا را انکار می‌نمایند (که شکر او را ادا نمی‌کنند)». خداوند بعضى از مردم را در رزق و دارايى بر بعضى ديگر برترى داده، و رزق آن چيزى است كه مايه بقاء زندگى است. «کلا نمد هـؤلاء وهـؤلاء من عطـاء ربک وما کان عطـاء ربک محظورا• انظر کیف فضلنا بعضهم علی بعض وللاخرة اکبر درجـت واکبر تفضیلا؛ هر یک از این دو گروه را از عطای پروردگارت، بهره و کمک می‌دهیم؛ و عطای پروردگارت هرگز (از کسی) منع نشده است• ببین چگونه بعضی را (در دنیا بخاطر تلاششان) بر بعضی دیگر برتری بخشیده‌ایم؛ درجات آخرت و برتریهایش، از این هم بیشتر است». «وربک اعلم بمن فی السمـوت والارض ولقد فضلنا بعض النبیین علی بعض وءاتینا داوود زبورا؛ پروردگار تو، از حال همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند، آگاهتر است؛ و (اگر تو را بر دیگران برتری دادیم، بخاطر شایستگی توست،) ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم؛ و به داوود، زبور بخشیدیم». «ولقد ءاتینا داوود وسلیمـن علمـا وقالا الحمد لله الذی فضلنا علی کثیر من عباده المؤمنین؛ و ما به داوود و سلیمان، دانشی عظیم دادیم؛ و آنان گفتند: ستایش از آن خداوندی است که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشید». ۳ - مشیت خداتفاوت آدمیان، در بهره مندی از فضل خدا، برخاسته از مشیت اوست. «... قل ان الهدی هدی الله ان یؤتی احد مثل ما اوتیتم او یحاجوکم عند ربکم قل ان الفضل بید الله یؤتیه من یشاء والله وسع علیم• یختص برحمته من یشاء والله ذو الفضل العظیم؛ و جز به کسی که از آیین شما پیروی می‌کند، (واقعا) ایمان نیاورید بگو: هدایت، هدایت الهی است! (و این توطئه شما، در برابر آن بی اثر است) (سپس اضافه کردند: تصور نکنید) به کسی همانند شما (کتاب آسمانی) داده می‌شود، یا اینکه می‌توانند در پیشگاه پروردگارتان، با شما بحث و گفتگو کنند، (بلکه نبوت و منطق، هر دو نزد شماست! ) » بگو: «فضل (و موهبت نبوت و عقل و منطق، در انحصار کسی نیست؛ بلکه) به دست خداست؛ و به هر کس بخواهد (و شایسته بداند،) میدهد؛ و خداوند، واسع (دارای مواهب گسترده) و آگاه (از موارد شایسته آن) است• هر کس را بخواهد، ویژه رحمت خود می‌کند؛ و خداوند، دارای مواهب عظیم است». «.. ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله وسع علیم؛ آنها که ایمان آورده‌اند می‌گویند: آیا این (منافقان) همانها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که با شما هستند؟! (چرا کارشان به اینجا رسید؟!) (آری،) اعمالشان نابود گشت، و زیانکار شدند». (بدست آوردن این امتیازات، (علاوه بر کوشش انسان) مرهون فضل الهی است که به هر کس بخواهد و شایسته ببیند میدهد.) «.. وان خفتم عیلة فسوف یغنیکم الله من فضله ان شاء ان الله علیم حکیم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مشرکان ناپاکند؛ پس نباید بعد از امسال، نزدیک مسجدالحرام شوند! و اگر از فقر می‌ترسید، خداوند هرگاه بخواهد، شما را به کرمش بی‌نیاز می‌سازد؛ (و از راه دیگر جبران می‌کند؛) خداوند دانا و حکیم است». «.. وان یردک بخیر فلا راد لفضله یصیب به من یشاء من عباده...؛ و اگر خداوند، (برای امتحان یا کیفر گناه،) زیانی به تو رساند، هیچ کس جز او آن را برطرف نمی‌سازد؛ و اگر اراده خیری برای تو کند، هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد! آنرا به هر کس از بندگانش بخواهد می‌رساند؛ و او غفور و رحیم است». رجال لا تلهیهم تجـرة ولا بیع عن ذکر الله واقام الصلوة وایتاء الزکوة یخافون یومـا تتقلب فیه القلوب والابصـر• لیجزیهم الله احسن ما عملوا ویزیدهم من فضله والله یرزق من یشاء بغیر حساب. . «.. ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله ذو الفضل العظیم؛ به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آورده‌اند؛ آماده شده است، این فضل خداوند است که به هر کس بخواهد میدهد؛ و خداوند صاحب فضل عظیم است». «یـایها الذین ءامنوا اتقوا الله وءامنوا برسوله یؤتکم کفلین من رحمته ویجعل لکم نورا تمشون به ویغفر لکم والله غفور رحیم• لئلا یعلم اهل الکتـب الا یقدرون علی شیء من فضل الله وان الفضل بید الله یؤتیه من یشاء والله ذو الفضل العظیم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد؛ و خداوند غفور و رحیم است• تا اهل کتاب بدانند که قادر بر چیزی از فضل خدا نیستند، و تمام فضل (و رحمت) به دست اوست، به هر کس بخواهد آن را می‌بخشد؛ و خداوند دارای فضل عظیم است». «ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله ذو الفضل العظیم؛ این فضل خداست که به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‌بخشد؛ و خداوند صاحب فضل عظیم است». تعبير" من يشاء" (هر كس را بخواهد) مفهومش اين نيست كه خدا بى‌حساب، فضل و مرحمت خود را به كسى مى‌دهد، بلكه مشيت در اينجا توأم با حکمت است. ۴ - پانویس۵ - منبعفرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «امید به فضل خدا» |