الهی
اِلٰهی، عبدالله (د 896 ق/ 1491م)، معروف به شیخ الٰهی، عارف و صوفی مشهور در دورۀ عثمانی. او در قصبۀ سماو از ولایت كوتاهیه متولد شد و در زادگاه خود به تحصیل علوم پرداخت؛ سپس مدتی در قسطنطنیه در مدرسه‌ای كه به زیرك مشهور بود، اقامت گزید (طاش كوپری‌زاده، 249؛ مجدی، 262-265؛ اولیا چلبی، 8/ 176؛ بروسه‌لی، 91؛ «دائرةالمعارف ... »، I/ 110). او پس از مسافرت استادش ملاعلی طوسی (نک : طاش كوپری‌زاده، 98- 99) به ایران، به وی پیوست و نزد او به ادامۀ تحصیل پرداخت؛ آنگاه بر اثر انقلاب درونی، تحصیل علوم ظاهری را ترك گفت و كتابهایش را فروخت و بهای آن را به صدقه داد (همو، 249-250؛ سعدالدین، 2/ 532؛ سامی، 4/ 3099). سپس عازم ماوراءالنهر شد و در سمرقند به خدمت خواجه عبیدالله احرار سمرقندی رسید و بر اثر ارشاد وی به طریقۀ نقشبندیه درآمد. آنگاه به خواست مراد خویش به بخارا رفت و قبر خواجه بهاءالدین نقشبند، مؤسس سلسلۀ نقشبندیه را زیارت كرد و مدتی در آنجا معتكف بود. پس از چندی به سمرقند بازگشت و به اشارۀ خواجه عبیدالله احرار برای تبلیغ نقشبندیه راهی بلاد روم شد (طاش كوپری‌زاده، مجدی، همانجاها؛ سعدالدین، 2/ 533). در این سفر سیداحمد بخاری (د 922 ق/ 1516 م) وی را همراهی كرد (طاش كوپری‌زاده، 359؛ مجدی، 362-363؛ خالدی، 174). او در هرات با عبدالرحمان جامی و دیگر صوفیان خراسان هم ملاقات كرد (طاش كوپری‌زاده، 250؛ مجدی، سعدالدین، همانجاها).
الٰهی پس از مراجعت به آناتولی در زادگاه خویش اقامت گزید و مریدان و عالمان بسیار به حلقۀ ارادت او درآمدند، اما بر اثر بروز اغتشاش و بی‌نظمی كه پس از مرگ سلطان محمد فاتح (حك 855-886 ق/ 1451-1481 م) رخ داد، همچنین به درخواست بزرگان قسطنطنیه، به آن شهر رفت و در مدرسۀ زیرك مقیم شد و به ارشاد مریدان پرداخت (طاش كوپری‌زاده، همانجا؛ سعدالدین، 2/ 533-534)، ولی در این شهر هم رغبت ماندن نیافت و در این حال به دعوت امیر احمدبیك ادرنوی به روم ایلی رفت و تا آخر عمر به تدریس و ارشاد خلق گذراند. الٰهی سرانجام در آغستوس وفات یافت و جنازه‌اش به ینیجه منتقل گردید و در مقبره‌ای كه به صورت زیارتگاه معروفی درآمد، به خاك سپرده شد (عاشق پاشازاده، 224؛ طاش كوپری‌زاده، 250-251؛ سعدالدین، 2/ 535؛ اولیاچلبی، همانجا؛ رفعت، 248؛ بروسه‌لی، همانجا).
پس از مرگ الٰهی، دوست و همسفر وی سیداحمد بخاری خلیفۀ وی شد و سجاده‌نشینی طریقۀ نقشبندیه را بر عهده گرفت (طاش كوپری‌زاده، 360؛ خالدی، همانجا؛ بروسه‌لی، 92؛ عطایی، 62).
الٰهی سماوی گذشته از آثار عرفانی كه به قلم آورد، نخستین كسی بود كه در آسیای صغیر به تبلیغ طریقۀ نقشبندیه پرداخت و در آن دیار اولین خانقاه اهل این طریقه را تأسیس كرد (نفیسی، 2/ 814؛ لویس، 228).
آثـار
الٰهی آثار بسیاری به فارسی، عربی و تركی دارد كه شماری از آنها برجای مانده است:
الف ـ چاپی
1. دیوان، كه در 1961 م در استانبول به چاپ رسیده است. 2. منازل القلوب، به فارسی كه شرح رسالۀ قدسیۀ روزبهان بقلی است. این كتاب در 1347 ش به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه به ضمیمۀ روزبهان‌نامه به چاپ رسیده است. در این نسخه، همه‌جا از او به الٰهی سیمابی یاد شده است.
ب ـ خطی
1. استخراج‌نامه. نسخه‌ای از آن در استانبول موجود است TS, I/ 640)). 2. اسرارنامه. نسخه‌هایی از آن در تركیه و مصر وجود دارد ( فهرس ... ، 1/ 24-25؛ نیز نک : كارا، 376). 3. اصول وصول اٰلهیه، به فارسی. تصویری از آن در كتابخانۀ مركزی نگهداری می‌شـود (مـركزی، میكروفیلمها، 778؛ نیز نک : منزوی، 2(1)/ 1044). 4. رسالۀ اسئله و اجوبه، نسخه‌هایی از آن در تركیه موجود است (نک : كارا، 377). 5. رسالۀ احدیه. 6. رسالۀ تصوف. 7. رسالۀ وجود. نسخه‌هایی از این 3 اثر در تركیه موجود است (نک : همو، 376-377). 8. زاد المشتاقین. نسخه‌هایی از آن در تركیه (موزۀ مولانـا) موجـود است (گولپینارلی، I/ 285؛ نیز نک : كارا، 376). 9. فتوحات اٰلهیه. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ سلیمانیه وجود دارد (نک : همانجا). 10. كشف الواردات لطالب الكمالات، شرحی است بر الواردات تألیف بدرالدین ابن قاضی سماونه (د 823 ق/ 1420 م). نسخه‌هایی از این اثر در واتیكان (لوی دِلاویدا، شم 1408) و لیدن (شم 2266، نک : ورهووه، (398 و سلیمانیه (نک : كارا، 375) موجود است. 11. مسالك ( یا مسلك) السالكین. نسخه‌های آن در استانبول موجود است ( دفتر ... ، 163؛ TS, I/ 75). 12. مسلك الطالبین و الواصلین. نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های مختلف تركیه (موزۀ مولانا) و ایران موجود است (گولپینارلی، I/ 243؛ مركـزی، خطـی، 5/ 181؛ نیز نک : كارا، همانجا؛ منزوی، 2(1)/ 1385). 13. نجاة الارواح من دنس الاشباح، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ بروسه موجود است (هاشم‌پور سبحانی، 363).
آثار دیگری نیز همچون: 1. تحلیة الارواح، در علم تصوف (بغدادی، 1/ 470؛ كحاله، 6/ 36)؛ 2. شرح مفتاح الغیب قونوی (بغدادی، بروسه‌لی، همانجاها)؛ 3. فصول الوصول، به تركی (همانجاها)؛ 4. منظومۀ معراجیه (بروسه‌لی، همانجا)، از وی یاد كرده‌اند.
مآخذ
اولیاچلبی، محمد، سیاحت‌نامه، استانبول، 1928 م؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق؛ بغدادی، هدیه؛ خالدی نقشبندی، عبدالمجید، الحدائق الوردیة، دمشق، 1308 ق؛ دفتر فاتح كتبخانه‌سی، استانبول، مطبعۀ محمودبك؛ رفعت، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299 ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1311 ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1280 ق؛ طاش كوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به كوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405 ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، به كوشش همت علی‌بیك، استانبول، 1332 ق؛ عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تكملة الشقائق، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ فهرس المخطوطات التركیة العثمانیة، قاهره، 1987م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق/ 1957 م؛ لویس، برنارد، استانبول و تمدن امپراتوری عثمانی، ترجمۀ ماه ملك بهار، تهران، 1350 ش؛ مجدی، محمد افندی، حدائق الشقائق ( ذیل الشقائق النعمانیة)، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989 م؛ مركزی، خطی؛ مركزی، میكروفیلمها؛ منزوی، خطی؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر، تهران، 1344 ش؛ هاشم‌پورسبحانی، توفیق، فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانۀ بروسه، رشت، 1368 ش؛ نیز: