تحفة الحرمین و سعادة الدارینتحفة الحرمین و سعادة الدارین سفرنامه حج، است که نوشته محمد معصوم نایب الصدر شیرازی می‌باشد. ۱ - ویژگی سفرنامهدر این سفرنامه، آگاهی‌هایی مفصل از راه شمالی حج ایرانیان در دوران قاجار و سختی‌ها و دشواری‌های آن آمده است. این سفر پنج ماه ( شوال ۱۳۰۵ - صفر ۱۳۰۶ق.) به درازا کشیده و نویسنده از راه عثمانی به حجاز و در بازگشت از راه دریا به بمبئی هندوستان و سپس به ایران آمده است. این اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسین گزارش آن مربوط به ۱۶ ربیع الاول ۱۳۰۶ق. است. نویسنده کوشیده است برای هر روز گزارشی بنگارد. شرح سفر بازگشت وی از هندوستان تا ایران در سفرنامه نیامده است؛ زیرا نویسنده پیشتر سفری به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار دیگر خود نوشته است. ۲ - معرفی اجمالی نویسندهمحمد معصوم فرزند زین العابدین، شرح حال نگار عهد قاجار، به سال۱۲۷۰ق. در شیراز زاده شد. نیاکانش همچون خود او از دانشوران دین بودند. خاندان وی از قزوین به عتبات عراق مهاجرت کردند و حدود ۱۲۱۷ق. به ایران بازگشتند و در شیراز سکونت یافتند. گرایش به تصوف در این خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسیده است. پدرش زین العابدین میرزا کوچک (م. ۱۲۸۷ق.) ملقب به رحمتعلی شاه، مرید مجذوبعلی شاه و از بزرگان نعمت اللهیه بود. محمد معصوم در ۱۲۷۸ق. به عتبات رفت و بعدها فقه و اصول را نزد استادانی نامدار مانند میرزای شیرازی و سید علی یزدی فراگرفت. در ۱۲۹۴ق. به اصفهان رفت و سپس ساکن تهران شد و از دانشمندان این شهر مانند: آقا علی مدرس ، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای بهره جست. [۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۲۹۵.
[۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۲۹۶.
پس از مرگ پدرش، ناصرالدین شاه قاجار لقب و منصب موروثی نایب الصدری (اوقاف و وظایف عالمان و سادات. را به وی سپرد. او به سال ۱۲۹۷ق. به هند سفر کرد و پس از بازگشت به وطن به سال ۱۳۰۳ق. در گناباد مرید ملا سلطان علی گنابادی (م. ۱۳۲۷ق.) شد و معصومعلی شاه لقب یافت. [۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۲۹۵.
[۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۲۹۶.
از سال ۱۳۰۵ق. به سفر حجاز، مصر، ترکیه، گرجستان، آذربایجان و یونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه خواهان پیوست. در سال‌های پایان عمر به خراسان رفت و در ۱۳۴۴ق. در مشهد درگذشت. [۵]
طرائق الحقایق، شیرازی، ج۳، ص۴۷۵.
[۶]
طرائق الحقایق، شیرازی، ج۳، ص۴۹۵.
[۷]
طرائق الحقایق، شیرازی، ج۳، ص۵۰۳.
[۸]
طرائق الحقایق، شیرازی، ج۳، ص۵۱۱.
[۹]
بستان السیاحه، حاجي زين العابدين شيرواني، ص۳۵۸.
[۱۰]
سفرنامه‌های خطی فارسی، ج۲، ص۱۹.
[۱۱]
سفرنامه‌های خطی فارسی، ج۲، ص۲۱.
او همواره به نوشتن خاطرات خویش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعی تکلیف اخلاقی در جهت محاسبه نفس می‌دانست. [۱۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۲۹۷.
جز این کتاب، خاطرات سفر هندوستان را نیز در طرائق الحقائق که از منابع مهم شرح حال نگاری عارفان و صوفیان به شمار می‌آید، نگاشته و در کار سفرنامه نویسی چیره دست بوده است. محمد معصوم رخدادهای سفر را به تفصیل و همراه جزئیات نگاشته و با توجه به علایق و تخصص خود در عرفان و تصوف، تفسیری عرفانی نیز از سفر و مناسک حج به دست داده است. او در مقدمه‌ای ۴۱ صفحه‌ای از انگیزه نگارش سفرنامه و مباحثی معنوی در دانش اندوزی و سفر سخن گفته است. [۱۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۰۹.
[۱۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۵۰.
بر پایه این اثر، حالی عرفانی و رویایی معنوی، محمد معصوم را در عزم بر این سفر یاری کرده است. [۱۵]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۱۰.
۳ - آغاز سفرسفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوال ۱۳۰۵ق. از راه شمال ایران آغاز شد. وی از قزوین، رشت، بندر انزلی، بادکوبه (باکو، باطوم، استانبول، اسکندریه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ایران رسید. بخشی از راه به صورت زمینی و با وسایلی مانند کالسکه؛ و بخشی با کشتی و قطار طی شد. او پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، به جده رفت و به دلیل مشکلات مالی [۱۶]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۵۱۴.
ناچار شد از تاجری اصفهانی در ازای همراهی او تا بمبئی، هزینه‌های سفر بازگشت را وام بگیرد. [۱۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۵۱۷.
۴ - محتوای سفرنامهبخشی چشمگیر از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسکندریه، قاهره، مکه و مدینه و بناهای مذهبی و تاریخی آن‌ها اختصاص یافته و آثار تاریخی و مذهبی مانند مساجد، زیارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نیز مکان‌های نظامی و اقتصادی همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنین محصولات کشاورزی معرفی شده است. محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و از این رو، در برخی شهرها با استقبال صاحب منصبان ایرانی روبه رو شده است. [۱۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۵۴.
به رغم آن که او گاه می‌توانسته از امکانات دولتی برای اقامت در شهرهای میان راه استفاده کند، بیشتر به کاروانسراها می‌رفته [۱۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۵۶.
[۲۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۵۸.
[۲۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۶۳.
و از این روی، توانسته آگاهی‌هایی از وضعیت این مکان‌ها که محل اسکان حاجیان عادی بوده است، به دست دهد. محمد معصوم توصیه نامه‌هایی از دولت ایران برای مراکز دیپلماتیک داشته و با رؤسای کنسولگری‌های ایران دیدار نموده و بدین رو توانسته آگاهی‌هایی در باره وضعیت ایرانیان مقیم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت کند. او در ثبت هزینه‌های سفر اعم از کرایه، مالیات و خاوه حساسیتی ویژه داشته و به دقت آن را نگاشته است. [۲۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۴.
۵ - انتقادهای نویسندهنگاه محمد معصوم به بسیاری از موضوعات مانند رفتار کار گزاران امور حج و نیز وضعیت رفاهی و عمرانی منازل و شهرهای میان راه، انتقادی است. بخشی از این گونه مطالب سفرنامه، به آسیب شناسی و نقد رفتار کار گزاران حج و حاجیان اختصاص یافته و انتقادها گاه با طنز بیان شده است. [۲۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۰۳.
[۲۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۰۸.
[۲۵]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۳۱.
او حکمرانان عثمانی را به دلیل نپرداختن به امور عمرانی راه‌ها و مکان‌ها و امنیت مسیر حج نکوهش کرده است. [۲۶]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۸۲.
انتقادهای وی از فساد مالی سفارت ایران در استانبول و کنسولگری‌های ایران در جای جای سفرنامه به چشم می‌خورد. بر پایه گزارش‌های او، ماموران وزارت خارجه ایران از هر فرصتی برای سودجویی از حاجیان ایرانی بهره برده و به جای حمایت از آنان، در چپاول ایشان با دیگران شریک می‌شده‌اند. [۲۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۰.
حاجی میرزا محسن خان معین الملک، سفیر کبیر ایران در عثمانی، طرف اصلی انتقادهای محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسکندریه و حجاز [۲۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۹۳.
[۲۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۰۷.
[۳۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۰۸.
به مدد ماموران خود، درآمدهایی نامشروع از راه حج و حاجیان به دست می‌آورده است. [۳۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۷۸.
[۳۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۷۹.
انتقاد از پاره‌ای رسم‌ها که در شریعت اثری از آن‌ها نیست، در چند جای سفرنامه به چشم می‌خورد؛ از جمله مراسم مربوط به محمل‌هایی که از شام و مصر به مکه می‌برده‌اند و همراه با سازنوازی و شلیک توپ و هیاهو بوده است. [۳۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۸۳.
[۳۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۲.
[۳۵]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۳.
[۳۶]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۴.
محمد معصوم شرفای مکه را بدین دلیل که به بناها و گنبدهای قبرستان ابوطالب رسیدگی نکرده‌اند، به انتقاد گرفته [۳۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۶.
و از وضعیت اداره مکان‌های مقدس مدینه گلایه کرده است. [۳۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۳۸۳.
۶ - گزارش مکهنویسنده در دوم ذی حجه به مکه رسیده و ۲۳ روز در آن جا مانده است. [۳۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۷.
[۴۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۵۷.
بخش مربوط به مکه، بیشتر به مناسک و اعمال حج و ماجراهایی که در این شهر پیش آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجیان اختصاص یافته و در مقایسه با بخش مربوط به مدینه، کمتر به مکان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازی و گسترش مسجد گزارشی کوتاه به دست داده است. [۴۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۸.
وجه نام گذاری کوه‌های مکه و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی آن از مباحث این بخش است. هوای مکه گرم و به ویژه نزدیک حرم به دلیل انبوهی جمعیت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، برای کرایه خانه‌ای در مکه، دست کم باید کرایه یک ماه را پرداخت. [۴۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۷.
در مکه، انواع خوراکی از میوه گرفته تا حبوبات، به فراوانی و با کیفیت مطلوب، یافت می‌شده است. [۴۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۴.
نویسنده پس از معرفی ارکان کعبه و شماری دیگر از مکان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسؤولان مذاهب چهارگانه گزارش داده و با عبارت «سیصد سال پس از هجرت این ساز را کوک کرده‌اند» ناخرسندی خود را از برپایی چهار نماز جماعت جداگانه در مسجدالحرام نشان می‌دهد. [۴۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۳۰.
شرح مناسک و اعمال حج در مکه، چگونگی کار مطوفان و نام آنان و تقسیم حاجیان میان آنان برحسب شهرها و مناطق، و وظایف کار گزار حج ایران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، این سازمان را هنگام حکمرانی شریف عبدالمطلب، حاکم مکه که چند بار به این مقام نصب شد و عاقبت به سال ۱۲۹۹ق. عزل گشت [۴۵]
تاریخ مکه، احمد السباعی ص۵۴۳.
[۴۶]
تاریخ مکه، احمد السباعی ص۵۳۱.
و در دوره سفارت مشیرالدوله، به حاجیان ایرانی دادند. [۴۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۱۲.
به گزارش این اثر، در قبرستان ابوطالب مکه دو گنبد بر مزار حضرت خدیجه و قبر منسوب به حضرت آمنه قرار داشته [۴۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۶.
و بر ضریح آنان روپوش‌هایی ممتاز بوده است. نیز نویسنده از وجود گنبدهایی بر قبر ابوطالب، عبدمناف و عبدالمطلب یاد کرده است. [۴۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۲۵.
در آن سال، جمعیت حاجیان شیعه در عرفات، ۳۰ هزار بوده که از آن میان ۱۰ هزار تن ایرانی بوده‌اند. [۵۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۴۱.
[۵۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۴۲.
۷ - گزارش مدینهمحمد معصوم ۱۵ روز در مدینه مانده است. [۵۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۶۵.
[۵۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۵۰۵.
او گزارشی مفصل از مسجدالنبی، بقیع و گنبدهای موجود بر قبرهای بزرگان اسلام به دست داده و مزار اهل بیت و صحابه و دانشوران را با یادکرد ویژگی‌های ظاهری شرح داده است؛ از جمله مزار و گنبد چهار امام در بقیع که در یک ضریح بوده‌اند و می‌گفته‌اند که مزار عباس بن عبدالمطلب هم آن جا بوده است. [۵۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۶.
و نیز مزار و گنبد حمزه بن عبدالمطلب. [۵۵]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۸۵.
[۵۶]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۸۶.
بقیع محصور به دیواری بوده و دو در داشته که یکی نزدیک بقاع امامان و دیگری نزدیک دروازه شهر قرار داشته و اولی بیشتر بسته بوده است. [۵۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۵.
[۵۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۶.
شمار بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های مدینه حدود ۳۰ مسجد و ۴۰ بارگاه بوده است. [۵۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۶۶.
وصف او از مسجدالنبی با شرح جزئیات همراه است. او کتیبه‌های مسجدالنبی را بازنوشته [۶۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۲.
[۶۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۳.
و خانه حضرت علی علیه‌السّلام و فاطمه را که پیوسته به خانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده، وصف کرده است. [۶۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۳.
به گفته محمد معصوم، برای راه یافتن به روضه رسول خدا باید از درون ضریح حضرت فاطمه گذشت که برخی گفته‌اند مدفن آن بانو است. [۶۳]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۴.
او این احتمال را نیز به میان آورده که ایشان در بیت الاحزان بقیع یا در بقعه امامان مدفون باشد. [۶۴]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۷۶.
بسیاری از بناهای مقدس مدینه نیازمند تعمیر و بازسازی بوده‌اند و حکمرانان از این کار غفلت می‌ورزیده‌اند. اگر فردی می‌خواسته خود بدین کار دست زند، می‌بایست دو برابر مبلغ مورد نیاز تعمیر را به متولیان این مکان‌ها و نیز حاکم و قاضی شهر بپردازد تا به او اجازه دهند. [۶۵]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۶۵.
برخی هیچ گاه اجازه این کار را نمی‌یافتند؛ چنان که میرزا علی اصغر خان (م. ۱۳۲۵ق.) وزیر اعظم ناصرالدین شاه قاجار خواست بقعه امام حسن مجتبی را بنا کند؛ اما به او اجازه ندادند. [۶۶]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۶۵.
۷.۱ - خرابی‌های وهابیان در مدینهمحمد معصوم به ویرانی‌های وهابیان در مدینه اشاراتی نموده است. [۶۷]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۶۹.
از جمله، از جای تیرهای وهابیان بر مسجدالنبی گزارش داده است. به گفته او، در مکان کشته شدن سرکرده وهابیان، مناره‌ای برای یادآوری و عبرت ساخته‌اند که برخی عوام به گمان آن که زیارتگاه است، در آن جا نماز می‌گزارده‌اند. [۶۸]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۵۰۴.
[۶۹]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۵۰۵.
۷.۲ - گزارش شیعیان مدینهجمعیت شیعیان نخاوله مدینه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شرکت در مجلس عزای امام حسین علیه‌السّلام در محله نخاوله که بیرون دیوار تازه مدینه بوده، آنان را معرفی کرده و از وضعیت بد مالی آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شیعه سخن گفته است. [۷۰]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۸۰.
[۷۱]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۸۳.
به ظاهر، حاجیان شیعه در این دوره برای بر گزاری مراسم و اظهار عقاید خود در مکه و مدینه با مشکلی رو به رو نبوده‌اند. [۷۲]
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، شیرازی، ص۴۴۱.
۸ - چاپ‌های کتابتحفة الحرمین نخستین بار در ۲۲ جمادی الاولی ۱۳۰۶ق. در بمبئی با نظارت نویسنده چاپ شد. [۷۳]
پنجاه سفرنامه، رسول جعفریان، ج۵، ص۳۰۷.
نشر بابک تهران همین چاپ را در ۱۳۶۲ق. با عنوان تحفة الحرمین افست کرد. تصحیح این اثر با قلم هارون و هومن در نشر پانیذ تهران به سال ۱۳۸۳ق. با عنوان سفرنامه مکه چاپ شد که کاستی‌ها و نادرستی‌ها و مشکلاتی دارد. [۷۴]
آینه پژوهش، ش۱۲۲، «شاهکاری از احیای متون داستان یک عقبگرد».
همین تصحیح بار دیگر در کتاب سفرنامه‌های خطی فارسی که به همت نشر اختران به سال ۱۳۸۸ش. چاپ شده، آمده است. رسول جعفریان نسخه‌ای دیگر را با تصحیح خود و مقدمه‌ای مفصل درباره نویسنده و اهمیت سفرنامه او در ۲۴۵ صفحه در جلد پنجم مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری [۷۵]
پنجاه سفرنامه، رسول جعفریان، ج۵، ص۲۹۳.
[۷۶]
پنجاه سفرنامه، رسول جعفریان، ج۵، ص۵۳۸.
به سال ۱۳۸۹ش. در نشر علم تهران چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است. ۹ - فهرست منابع(۱) آینه پژوهش (مجله): قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. (۲) بستان السیاحه: حاجی زین العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ق. (۳) بهین سخن: عباسعلی کیوان قزوینی، به کوشش عباسی، تهران، راه نیکان، ۱۳۸۷ش. (۴) پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش. (۵) پیران طریقت: جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۸ش. (۶) تاریخ مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق. (۷) رجال دوره قاجار: حسین سعادت نوری، تهران، وحید، ۱۳۶۴ش. (۸) سفرنامه‌های خطی فارسی: گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ش. (۹) طرائق الحقائق: محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی. گروه کتابشناسی ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تحفة الحرمین و سعادة الدارین». |