بشر بن غیاث مریسیبِشر بن غَیّاث بن ابی کریمه عبدالرحمان مَرّیسی، متکلم و فقیه حنفی قرن سوم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سبب شهرت بشر به مریسی ۳ - پدر و جد بشر ۴ - دوران علمی بشر ۵ - شاگردان بشر ۶ - آثار کلامی و روایی بشر ۷ - گرایش‌های کلامی بشر ۷.۱ - مؤسس طایفه مریسیه ۷.۲ - معتزله بودن بشر ۷.۳ - ارتباط بشر با جهمیه ۷.۴ - مناظره با شافعی ۸ - جای‌گاه بشر در بین علما ۹ - عقاید بشر ۹.۱ - معنای ایمان ۹.۲ - اسماء خداوند ۹.۳ - اراده حق ۹.۴ - حال فجار اهل قبله در قیامت ۹.۵ - گناهان کبیره ۹.۶ - دیگر عقاید ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معرفی کلی بشرتاریخ و محل تولد بشر بن غیاث مریسی دانسته نیست، تاریخ وفاتش را به اختلاف ۲۱۸، ۲۱۹ و ۲۲۸ نوشته‌اند و محل دفن وی بغداد است. ۲ - سبب شهرت بشر به مریسیسبب شهرت بشر به مرّیسی، منسوب بودن او به مَرّیس یا مَریس، نام دو قریه در مصر ، بوده است، اگر چه این قول نیز وارد شده که سبب این شهرت، سکونت او در درب المریس بغداد بوده است. ۳ - پدر و جد بشرپدرش یهودی بوده و جد اعلای وی با زید بن خطاب پیمان ولاء داشته است. [۱]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۶۷، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۲]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۰، ص۲۰۲، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ، ج ۴، ص ۵۱۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۴]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۸، چاپ احسان عباس، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۸).
[۵]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۶]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۵۶، بیروت (بی تا).
۴ - دوران علمی بشربِشر فقه را نزد ابویوسف ، قاضی و فقیه نامور حنفی فرا گرفت [۹]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۴، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
و مجلس ابوحنیفه را نیز درک کرد [۱۰]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۴، کراچی ۱۳۹۳.
و خود در مسائل فقهی از « اصحاب رأی » بود. [۱۱]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۵۶، بیروت (بی تا).
[۱۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۶۷، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۴]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۱، ص۸۶، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۱۱ـ۲۲۰ ه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۵]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۸۸، چاپ محمدبن فتح الله بدران، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
وی سپس به فراگیری علم کلام پرداخت و در این علم نیز آرا و عقاید خاصی داشت، با این‌که او را اهل زهد و تقوا دانسته‌اند، مردم به جهت اشتغال و اشتهار او به کلام و آرای غریب، از او روی‌گردان شدند. [۱۶]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
برخی بشر را آگاه به فلسفه نیز دانسته‌اند. [۱۷]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۱۸]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۱، ص۸۶، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۱۱ـ۲۲۰ ه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۹]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۵۲، ج ۱۰، جاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۵ - شاگردان بشردرباره شاگردان او اطلاعی در دست نیست جز این‌که نجار معتزلی (متوفی ۲۲۰)، مؤسس فرقه نجاریه [۲۰]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۸۱، چاپ محمدبن فتح الله بدران، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
را از شاگردان او دانسته و گفته‌اند که نجار عقاید خود را از او گرفته است. [۲۱]
تقی الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۲، ص۲۳۰، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۶ - آثار کلامی و روایی بشرذهبی [۲۳]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۰، ص۲۰۱، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
برخی از آثار کلامی وی را چنین معرفی کرده است: التوحید، الارجاء، الرد علی الخوارج، کتاب الاستطاعه، الرد علی الرافضة فی الامامة، کفرالمشَبِّهة، المعرفة، و الوعید.
او هم‌چنین روایات بسیاری از استادش ابویوسف نقل کرده است. [۲۴]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۷ - گرایش‌های کلامی بشر۷.۱ - مؤسس طایفه مریسیهدرباره گرایش‌های کلامی بشر، عقاید مختلف و گاه متناقض وجود دارد، اما در این‌که وی مؤسس طایفه مریسیه بوده و مُرجِئه بغداد پیرو او بوده‌اند، اتفاق نظر وجود دارد. [۲۵]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۰۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بی تا).
[۲۶]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبعیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۹۲، چاپ محمد زاهد کوثری، مصر ۱۹۵۵.
اشعری [۲۷]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۴۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و سمعانی [۲۸]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۶۸، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
یکی از فرق مرجئه را، اصحاب بِشر مریسی معرفی کرده‌اند.
۷.۲ - معتزله بودن بشربرخی وی را معتزلی دانسته‌اند [۲۹]
عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۱۶۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۳۰]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۴، کراچی ۱۳۹۳.
و بغدادی [۳۱]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۰۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بی تا).
می‌گوید: از زمانی که بشر در این عقیده که «استطاعت همراه فعل است» و این که «خدای تعالی آفریدگار کسب‌های بندگان است» با صفاتیه هم رأی شد، معتزله ـ که به تفویض قائل‌اند ـ تکفیرش کردند، و از آن طرف نیز صفاتیه او را در مسئله « خلق قرآن » گمراه دانستند.
۷.۳ - ارتباط بشر با جهمیهبسیاری از عقاید کلامی بشر موافق آرای جَهمی است، ازین‌رو برخی او را جهمی دانسته‌اند، هر چند وی در برخی آرای خود ـ از جمله در مسئله استطاعت یا عدم استطاعت انسان بر افعال خود [۳۲]
عبدالرحمان بدوی، مذاهب الاسلامیین، ج۱، ص۱۰۱، المعتزلة والاشاعرة، بیروت ۱۹۸۳.
ـ مخالف آن‌هاست.
عثمان بن سعید دارمی کتابی در رد عقاید بشر و جهمیه نوشته و آرای آن‌ها را نقد و بررسی کرده است. [۳۳]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۰، ص۲۰۲، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۷.۴ - مناظره با شافعیبشر در بسیاری از آرای خاص کلامی و نیز در برخی مسائل فقهی مناظرات متعددی، از جمله با شافعی ، داشته است. ۸ - جای‌گاه بشر در بین علماآرای خاص وی در کلام و برخی مسائل فقهی غالباً به تکفیر و مذمت و انکار وی از سوی بسیاری از علمای زمان او بویژه اهل حدیث و ظاهریه منجر شده است، چنان‌که ابویوسف در برخی مسائل از جمله خلق قرآن او را گمراه دانسته و از خود رانده است. [۳۵]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبعیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۹۲، چاپ محمد زاهد کوثری، مصر ۱۹۵۵.
[۳۶]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۶۷، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
ازین‌رو زمانی که بشر درگذشت، به دلیل عقایدش، کسی از اهل علم و سنت در تشییع جنازه او شرکت نکرد مگر عُبید شونیزی که صرفاً به قصد لعن و نفرین بر جنازه او حاضر شد. [۳۸]
تقی الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۲، ص۲۳۶ـ۲۳۷، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹ - عقاید بشر۹.۱ - معنای ایمانایمان از نظر بشر، هم‌چون ابن راوندی ، تصدیق به دل و زبان است. او در این نظر به « تومنیه » (از فرق مرجئه) گرایش دارد. [۳۹]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۴۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۰۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بی تا).
[۴۱]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبعیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۹۲، چاپ محمد زاهد کوثری، مصر ۱۹۵۵.
[۴۲]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۶۸، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴۳]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۲۸، چاپ محمدبن فتح الله بدران، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
۹.۲ - اسماء خداوندبه نوشته دارمی [۴۴]
عثمان بن سعید دارمی، الردالامام الدارمی عثمان بن سعید علی بشرالمریسی العنید، ج۱، ص۱۰، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۳۵۸.
بِشر اسماء خداوند را مخلوق بَشَر دانسته است، مگر آن‌جا که خداوند می‌فرماید: «انی انا الله رَبُ العالمین»؛ او در اینجا کلمه رب را ابداع بشر نمی‌داند.
به نظر دارمی، مذهب بشر در اسماء الهی ، قول او را در مسئله خلق قرآن نقض می‌کند، زیرا اگر او اعتراف کند که خداوند در این مورد خاص تکلم کرده، لازم می‌آید بگوید که به قرآن نیز تکلم کرده است. ۹.۳ - اراده حقبشر اراده حق تعالی را بر دو قسم دانسته است: اراده‌ای که صفت فعل حق است که همان امر حق تعالی به طاعت است، و اراده‌ای که صفت ذات است و بر هر چیزی (غیر از خداوند) از فعل او و فعل خلق او تعلق می‌گیرد. [۴۶]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۱۵، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
به نظر او اراده حق تعالی به نحو ازلی به هر چه حق تعالی می‌داند که حادث خواهد شد، از خیر و شر ، ایمان و کفر ، طاعت و معصیت ، تعلق می‌گیرد. [۴۷]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۸۲، چاپ محمدبن فتح الله بدران، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
۹.۴ - حال فجار اهل قبله در قیامتبِشر خلود فجار اهل قبله را در آتش به حسب آیه شریفه مُحال می‌داند و معتقد است که آن‌ها بعد از آن‌که به سبب گناهانشان در آتش عذاب شدند، از آن خارج می‌شوند و به بهشت می‌روند. [۴۹]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۴۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۹.۵ - گناهان کبیرهبه عقیده بشر، هر چیزی که سبب عصیان به حق تعالی شود، گناه کبیره است. [۵۰]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۴۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۹.۶ - دیگر عقایداز جمله عقایدی که به بشر نسبت داده‌اند این است که وی به خلق بهشت و جهنم قائل نبوده و منکر عذاب قبر ، نکیر و مُنکر ، صراط ، شفاعت ، قیامت و میزان بوده است. [۵۱]
احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۵۸، بیروت (بی تا).
[۵۳]
تقی الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۴]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۳۰، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۱۰ - فهرست منابع(۲) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۳) ابن خلکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۸). (۴) شهفور بن طاهر اسفراینی، التبعیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد کوثری، مصر ۱۹۵۵. (۵) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۶) عبدالرحمان بدوی، مذاهب الاسلامیین، المعتزلة والاشاعرة، بیروت ۱۹۸۳. (۷) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بی تا). (۸) تقی الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت (بی تا). (۱۰) عثمان بن سعید دارمی، الردالامام الدارمی عثمان بن سعید علی بشرالمریسی العنید، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۳۵۸. (۱۱) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۱۱ـ۲۲۰ ه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۲) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۳) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۴) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، چاپ محمدبن فتح الله بدران، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش. (۱۵) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱۰، جاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۶) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲. (۱۷) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳. (۱۸) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بشر بن غیاث مریسی»، شماره۱۳۸۵. |