جهمیهجَهمیه، از فرقه‌های متقدم اسلامی، پیروان جَهم بن صَفوان می‌باشند. فهرست مندرجات۲ - معرفی جهم بن صفوان ۲.۱ - کنیه ۲.۲ - زادگاه ۲.۳ - آشنایی با جعد بن درهم ۲.۴ - رشته اتصال افکار جهم و جعد ۲.۵ - ملاقات با ابوحنیفه ۲.۶ - مناظره با مقاتل بن سلیمان ۲.۷ - تبعید به ترمذ ۲.۸ - مناظره با واصل بن عطا ۲.۹ - سرانجام جهم ۳ - آثار جهم ۴ - اندیشه‌های جهم ۴.۱ - اندیشه جبر ۴.۲ - معنای کفر و ایمان ۴.۳ - شیء نبودن خدا ۴.۴ - علم خدا ۴.۵ - صفات خدا ۴.۶ - مخلوق بودن قرآن ۴.۷ - رؤیت خدا ۴.۸ - فانی بودن بهشت و جهنم ۴.۹ - انکار شفاعت ۴.۱۰ - امامت ۴.۱۱ - شناخت خدا ۵ - مخالفان آرای جهم ۶ - تحلیل آرای جهم ۷ - میزان اطلاعات درباره جهمیه ۸ - شخصیت‌های جهمی ۹ - رابطه ابوحنیفه با جهمیه ۱۰ - اقوال درباره استقلال جهمیه ۱۱ - تقسیمات جهمیه ۱۲ - جبری‌مسلک بودن جهمیه ۱۳ - ردیه‌ها بر علیه جهمیه ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی کلی جهمیهفرقه جهمیه از قدیم‌ترین فرقه‌های کلامی اسلامی است که نام آن و نیز نام مؤسس آن تقریباً در تمامی کتاب‌های فِرَق آمده و در باره آن بحث شده، اما از جهم یا پیروان او متنی باقی نمانده است و گزارش‌های موجود به قلم مخالفان این فرقه ، اطلاعات اصیل اندکی در باره آن در بر دارد؛ اطلاعاتی که با بیش از نیم قرن فاصله از مرگ جهم تألیف و تدوین شده است و تفاوت‌ها و گاه تعارض‌هایی در آنها دیده می‌شود. ۲ - معرفی جهم بن صفوان۲.۱ - کنیهجهم بن صفوان ، کنیه‌اش ابومُحرِز، از موالی بنی رایب از قبیله اَزْد بود. به سبب مدتی اقامت در سمرقند و نیز تِرمِذ ، سمرقندی و تِرمِذی نیز نامیده شده است. [۲]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج ۲، ص ۱۴۲، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۲.۲ - زادگاهاو در بلخ زاده شد (در باره سال تولد و وضع خانواده او اطلاعی در دست نیست). ۲.۳ - آشنایی با جعد بن درهمدر کوفه با جَعد بن دِرهَم آشنایی یافت و تحت تأثیر اندیشه‌های او قرار گرفت. [۳]
سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۱۳۳.
اما وی صرفاً تکرار کننده سخنان جعد نبود و دست کم در یک موضوع با او اختلاف نظر جدّی داشت (ادامه مقاله). ۲.۴ - رشته اتصال افکار جهم و جعدگزارش نویسان، اندیشه‌های جهم را به جعد و اندیشه‌های جعد را هم با سلسله‌ای از افراد، از جمله بَیان بن سَمعان غالی ، به فردی یهودی متصل کرده‌اند. هر چند این سلسله قاعدتاً مجعول است، بیان آن نشان‌دهنده غرابت اندیشه‌های جهم در میان مسلمانان روزگارش است. ۲.۵ - ملاقات با ابوحنیفهگفته شده است که او در کوفه ابوحنیفه را نیز ملاقات و با او مناظره کرد. [۸]
خالد العسلی، جهم بن صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی، ج۱، ص ۶۱ـ ۶۳، بغداد ۱۹۶۵.
۲.۶ - مناظره با مقاتل بن سلیمانسپس به بلخ رفت و در آن‌جا با مُقاتِل بن سلیمان آشنا شد و با او مناظره کرد. آرای این دو در مسئله تشبیه و تنزیه (ادامه مقاله) کاملاً مقابل یکدیگر بود. ۲.۷ - تبعید به ترمذمقاتل، که از نزدیکان سلم بن اَحوَز مازنی (والی منطقه) بود، با استفاده از نفوذ خود، سبب شد که جهم به ترمذ تبعید شود. [۹]
خالد العسلی، جهم بن صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی، ج۱، ص ۶۴، بغداد ۱۹۶۵.
گفته شده است که جهم در ترمذ با پیروان فرقه هندی سُمَنیه ، در باره وجود خدا مناظره کرد؛ [۱۰]
ابن حنبل، الرد علی الزنادقه و الجهمیه، ج۱، ص ۱۹ـ۲۰، قاهره ۱۳۹۳.
این مناظره به واصل بن عطا هم نسبت داده شده است. [۱۱]
ابن مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، ج۱، ص ۳۴، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۲.۸ - مناظره با واصل بن عطادر باره مناظره یا مکاتبه جهم با واصل بن عطا نیز سخن گفته شده است. [۱۲]
ابن مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، ج۱، ص ۳۴، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۲.۹ - سرانجام جهمدر سال ۱۱۶، در قیام حارث بن سُرَیج علیه حکومت اموی ، جهم با وی هم‌کاری کرد و در سال ۱۲۸، در اواخر دوره اموی ، به فرمان نصر بن سیار و به دست سلم بن احوز مازنی در مرو به قتل رسید. [۱۳]
طبری، تاریخ طبری (بیروت))، ج ۷، ص ۳۳۵.
[۱۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۷، ص ۷۵.
[۱۶]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج ۲، ص ۱۴۲، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
۳ - آثار جهمهر چند گاهی از تألیفات جهم سخن به میان آمده است، اما هیچ اثری از او یا شاگردانش در دست نیست و چنان‌که اشاره شد اطلاعات در این مورد محدود به نقدها و ردیه‌هایی است که در آنها هم غالباً بین جهم و جهمیه و نیز جهمیه و معتزله خلط‌هایی صورت گرفته است. [۱۷]
خالد العسلی، جهم بن صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی، ج۱، ص ۲۰، بغداد ۱۹۶۵.
۴ - اندیشه‌های جهمدر منابع موجود، به جهم اندیشه‌های گوناگونی نسبت داده شده که عمده‌ترین آنها بدین قرار است: ۴.۱ - اندیشه جبرجهم در عالَمْ فاعلی غیر از خدا نمی‌دید و نسبت دادن افعال به مردم را از روی مَجاز می‌دانست. بدین ترتیب، او قائل به جبر بود و اندیشه‌اش از این حیث کاملاً در تقابل با اندیشه جعد ــ که قدَری‌مسلک و قائل به اختیار بود ــ قرار می‌گرفت. در این زمینه، اندیشه او در تقابل با معتزله و نزدیک به اشاعره بود، [۱۸]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۷۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۹]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۵، ص ۱۴۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۲۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
[۲۱]
بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۸۱، چاپ مهدی رجائی، رساله ۲۲:«انقاذ البشر من الجبر و القدر»، قم ۱۴۰۵۱۴۱۰.
[۲۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۳]
حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ج۱، ص ۳۰۸، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، قم ۱۴۰۷.
چنان‌که اشعری [۲۴]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۷۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
در این باره نظر او را هم‌دلانه گزارش کرده است. [۲۵]
احمد بن محمد خلال، السّنّه، ج ۳، ص ۵۱۱، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۶]
احمد بن محمد خلال، السّنّه، ج ۳، ص ۲۷ـ۳۱، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۴.۲ - معنای کفر و ایماناو ایمان را به معرفت و قلب می‌دانست نه به اقرار و عمل ، و کفر را هم صرفاً جهل به خدا تلقی می‌کرد. [۲۷]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۷۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۸]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
[۲۹]
کلینی، اصول کافی، ج ۱، ص ۴۰۴.
هم‌چنین گفته شده است که او ایمان را تشکیکی نمی‌دانست و میان ایمان انبیا و امت فرقی نمی‌دید. [۳۰]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
نظر او درباره ایمان ــ که به موجب آن قول و فعل جزو آن نیست و در نتیجه گناه نافی ایمان نیست ــ او را در شمار مرجئه قرار می‌دهد. [۳۱]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۱۳۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۳۲]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۱۴۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴.۳ - شیء نبودن خدااو خدا را شیء نمی‌دانست، بلکه به وجود آورنده اشیا می‌دانست. [۳۳]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۸۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴.۴ - علم خداجهم علم خدا را غیر خدا و محدَث می‌دانست و به تعبیر اشعری [۳۴]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۸۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
هرگز نمی‌گفت خدا همواره به همه امور پیش از پیدایش آنها علم دارد. [۳۵]
محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص ۱۴، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۳۶]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۷]
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج ۳، ص ۲۱۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا (.
[۳۸]
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۱، ص ۶۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا (.
۴.۵ - صفات خداهمچنین او نسبت دادن بسیاری از صفات به خدا را درست نمی‌دانست و کاربرد آنها را در مورد خدا نفی می‌کرد. [۳۹]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۱ ـ ۲۱۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
این‌ها صفاتی بودند که به نظر جهم صفات مخلوق بودند و شایسته خالق نبودند، مانند تکلم. او بر این اساس به تأویل آیات قرآن می‌پرداخت. ۴.۶ - مخلوق بودن قرآنجهم از زمره کسانی بود که قرآن را مخلوق می‌دانستند. [۴۰]
ابن حنبل، الرد علی الزنادقه و الجهمیه، ج۱، ص ۳۲ـ۳۳، قاهره ۱۳۹۳.
[۴۱]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۸۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۲]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
[۴۳]
ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ج۱، ص ۹۸ـ۱۱۹، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ ش.
۴.۷ - رؤیت خداهمچنین جهم رؤیت را نفی می‌کرد و به وجوب عقلی پیش از وجوب سمعی قائل بود. [۴۴]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴.۸ - فانی بودن بهشت و جهنموی بهشت و دوزخ را جاودانی نمی‌دانست بلکه آنها را هم فانی می‌دانست. [۴۵]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۷۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۶]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۵، ص ۱۴۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۴۷]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
مبنای او در این نظر ــ که خلاف رأی غالب است ــ آن بود که در عالم جز خدا هیچ موجودی ازلی و ابدی نیست و اگر چیزی ابدی باشد ازلی هم باید باشد. وی استدلال خود را بر این مبنا استوار می‌کرد که نامتناهی بودن حرکات از جهت پایان محال است و همه حرکات سرانجام قطع خواهند شد، هم‌چنان که عدم تناهی حرکات از جهت آغاز، یعنی ازلی بودن آنها، نیز محال است. بر این اساس، وی بهشت و دوزخ را فانی می‌دانست و موضوع خلود بندگان را هم تأویل می‌کرد. [۴۸]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۷ ـ ۸۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴.۹ - انکار شفاعتاو به موضوع امر به معروف و نهی از منکر توجه داشت [۴۹]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۲۷۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و منکر شفاعت بود. [۵۰]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء والبدع، ج۱، ص ۱۳۴، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴.۱۰ - امامتدر باره امامت و حکومت نیز بر این نظر بود که هر کسی که به کتاب و سنّت دانا باشد و به این امر برخیزد و همه بر او اجماع کنند، امام است. [۵۱]
حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص ۹، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
۴.۱۱ - شناخت خداچنانکه از مطالب مذکور بر می‌آید، تقریباً همه آرای جهم بر این استوار بوده که خدا ذات منزهی است با قدرت مطلق که هیچ موجودی مثل او نیست و هرگونه تشبیهی در مورد او خلاف [۵۲]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۵، ص ۱۴۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
و طرح هر موجودی در کنار او نادرست است. [۵۳]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۶، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
بر این اساس، او شناخت ذات خدا را هم ممکن نمی‌دانست و متعلَّق معرفت را صرفاً مخلوقات و علم به خالق را بر مبنای علم به مخلوقات می‌دانست. [۵۴]
هفتاد و سه ملت، یا اعتقادات مذاهب: رساله‌ای در فرق اسلام از آثار قرن هشتم هجری، چاپ محمدجواد مشکور، تهران: عطائی، (۱۳۴۱ ش).
۵ - مخالفان آرای جهمدر حقیقت، محور اندیشه جهم تنزیه مطلق بود؛ از این‌رو، ظاهرگرایانی مانند مقاتل بن سلیمان ــ که آرا و اقوالشان خالی از شائبه تشبیه نبود ــ روی‌کرد او را نادرست می‌دانستند و در بسیاری موارد در برابر روی‌کرد عقلی او پاسخ‌های نقلی (بر مبنای آیات و روایات) می‌دادند. [۵۵]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء والبدع، ج۱، ص ۹۹ـ ۱۴۵، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵۶]
ابن قیم جوزیه، اجتماع الجیوش الاسلامیه علی غزو المعطله و الجهمیه، ج۱، ص ۴۵ـ۴۷، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۵۷]
ابن قیم جوزیه، اجتماع الجیوش الاسلامیه علی غزو المعطله و الجهمیه، ج۱، ص ۷۱ـ۷۲، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
اگر به نظر جهم مخالفان او اهل تشبیه بودند، مخالفان هم تنزیه مطلق او را تعطیل می‌دانستند. به همین سبب، هم‌دلان با آرای او، جهمیه را موحد [۵۸]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، ج۱، ص ۱۸۸، چاپ محمد حجازی، قاهره) ۱۹۸۸ (.
و مخالفان، آنان را اهل تعطیل می‌خواندند. [۵۹]
عثمان بن سعید دارمی، الرد علی الجهمیه، ج۱، ص ۲۲، چاپ بدر بن عبداللّه بدر، کویت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۶۰]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۶۱]
ابن تیمیه، بیان تلبیس الجهمیه فی تأسیس بدعهم الکلامیه، ج ۱، ص ۱۳۹، او، نقض تأسیس الجهمیه، چاپ محمد بن عبدالرحمان بن قاسم،) بی‌جا (: مؤسسه قرطبه،) ۱۳۹۲ (.
۶ - تحلیل آرای جهممنظومه فکری جهم به گونه‌ای است که می‌توان گفت وی در طرح آرای خود احتمالاً تحت تأثیر اندیشه‌های نوافلاطونی بوده است. ۷ - میزان اطلاعات درباره جهمیهتفکیک اطلاعات مربوط به جهمیه از اطلاعات راجع به جهم و نیز معتزله دشوار است و در حقیقت، در باره جهمیه هم آگاهی چندانی در دست نیست. همان‌طور که اندیشه‌های جهم به نظر سنّت‌گرایان زمان وی بدعت بود و رد می‌شد، نام جهم به سبب اندیشه‌هایش غیر معتبر تلقی می‌شد و جهمیه نیز عنوانی کلی بود برای کسانی که اندیشه‌های غیرنقلی و غیررسمی و غیرسنّتی عرضه می‌داشتند، خواه نسبت و تعلق خاصی به آرای جهم داشتند خواه نه، حتی گاهی کلاً به گروه‌هایی که به کلام و بحث عقلی توسل می‌جستند، جهمی گفته می‌شد. در باره فرقه جهمیه همین اندازه می‌دانیم که در قرن سوم و چهارم فرقه مطرحی بوده است و چنان‌که اشعری در مقالات الاسلامیین و الإبانه [۶۲]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۴۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
آورده یکی از چند فرقه مهم آن روزگار بوده است.
تا حدود قرن پنجم در نهاوند هنوز فرقه‌هایی که جهمی خوانده می‌شدند وجود داشتند، که البته رو به زوال بودند. [۶۳]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
۸ - شخصیت‌های جهمیاز جمله شخصیت‌های نامدار جهمی، بِشر بن غیاث مَریسی ، فقیه دوره مأمون ، بود که فرقه مریسیه منسوب به اوست. او در تبلیغ و ترویج این فرقه نقش مهمی داشته است. [۶۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۰، ص ۲۳.
[۶۵]
یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲۵، ص ۳۶۳، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۹ - رابطه ابوحنیفه با جهمیهگاهی گروهی از پیروان ابوحنیفه [۶۶]
ابن حنبل، الرد علی الزنادقه و الجهمیه، ج۱، ص ۲۰، قاهره ۱۳۹۳.
و حتی خود او جهمی دانسته شده‌اند، [۶۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۲، ص۵۷۰.
[۶۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۱۵، ص ۲۱۲.
[۶۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۱۵، ص ۲۱۵.
اما مطلب اخیر درست نیست [۷۰]
خالد العسلی، جهم بن صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی، ج۱، ص ۱۷۱ـ۱۷۹، بغداد ۱۹۶۵.
و حتی احتمال داده شده است که سبب این انتسابِ نادرست، خلط ابی حنیفه با ابی حُذَیقه ( کنیه واصل بن عطا ) بوده باشد. [۷۱]
شلومو پینس، مذهب الذّرّه عند المسلمین و علاقته بمذاهب الیونان و الهنود، ج۱، ص ۱۲۶، نقله عن الالمانیه محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
۱۰ - اقوال درباره استقلال جهمیهفِرَقنویسان جهمیه را گاه فرقه‌ای مستقل [۷۲]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۵، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۷۳]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء والبدع، ج۱، ص ۹۶، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۷۴]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص ۲۱۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (.
[۷۵]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه‌عن الفرق الهالکین، ج۱، ص ۶۳، چاپ محمدزاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
و گاه فرقه‌ای از جبریه یا مجبّره [۷۶]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۶، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۷۷]
محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ج۱، ص ۸۹، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
و گاه از مرجئه [۷۸]
حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص ۶، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۷۹]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص ۱۳۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۸۰]
ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ، ج ۵، ص ۷۳، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸۱]
محمد بن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ج۱، ص ۴۴، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به‌اهتمام محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۷۶ ش.
و حتی گاهی از معتزله [۸۲]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، ج۱، ص ۱۸۸، چاپ محمد حجازی، قاهره) ۱۹۸۸ (.
دانسته‌اند.
این تقسیم‌بندی‌ها چندان قابل اتکا نیست، اما در مورد اخیر باید توجه داشت که معتزله اگر نه بعد از جهمیه، دست کم هم‌زمان با جهمیه به وجود آمده و بسط یافته است و برشمردن جهمیه به عنوان شاخه‌ای از معتزله احتمالاً نه بر مبنای تاریخ، که بر مبنای شباهت آرای جهمیه و معتزله است. در حقیقت، با ظهور معتزله ــ که به صورت مستدل‌تر و مبسوط‌تر آرای عقل‌گرایانه جهم را مطرح می‌کردند و به تنزیه خدا توجه داشتند و از جبرگرایی به دور بودند (اندیشه جهم از این حیث قابل مقایسه و تطبیق با نظریه کسب اشعری است) ــ به تدریج جهم و اندیشه‌های او به حاشیه رفت و اندیشه معتزلی جای آن را گرفت. ۱۱ - تقسیمات جهمیهفِرَقنویسان، خود جهمیه را هم به فرقه‌هایی (تا دوازده فرقه) تقسیم کرده‌اند. [۸۳]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء والبدع، ج۱، ص ۹۶، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۸۴]
ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص ۲۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
این تقسیم‌بندی‌ها ظاهراً بیشتر بر مبنای تأکید بر بعضی آرای آنها و حتی کوشش برای دادن نام‌های منفی به آن‌هاست تا تقسیم‌بندی تاریخی. ۱۲ - جبری‌مسلک بودن جهمیهدر باره جبری مسلک بودن جهم و پیروان او گفتنی است که در تحلیل‌های تاریخی غالباً مجبره را گروهی معرفی کرده‌اند که در جهت منویات بنی امیه حرکت می‌کردند و حکومت مجال بسط آرای آنان را می‌داد، اما شرکت جهم در قیام علیه بنی امیه، به رغم اندیشه جبری او، به درستی نشان‌دهنده متقن نبودن این سخن دانسته شده است. ۱۳ - ردیه‌ها بر علیه جهمیهاز قرن سوم به بعد بر جهمیه ردیه‌های بسیاری نوشته شد. [۸۵]
ابن ندیم، الفهرست (تهران))، ج۱، ص ۲۰۷.
[۸۶]
ابن ندیم، الفهرست (تهران))، ج۱، ص ۲۸۵.
ظاهراً اولین آنها، که یکی از مهم‌ترین منابع در شناخت جهم بن صفوان و پیروان او محسوب می‌شود، الرد علی الزنادقه و الجهمیه اثر احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱) است. دیگر ردیه‌ها عبارت‌اند از: الاختلاف فی اللفظ و الرد علی الجهمیه از ابن قتیبه (متوفی ۲۷۶)؛ «کتاب التوحید و الرد علی الجهمیه» در صحیح بخاری ، الرد علی الجهمیه از عثمان بن سعید دارِمی (متوفی ۲۸۰)؛ اثر مفصّل ابن تیمیه (متوفی ۷۲۸) با نام بیان تلبیس الجهمیه ؛ و اجتماع الجیوش الاسلامیه علی غزو المعطله والجهمیه از ابن قیم جوزیه (متوفی ۷۵۱). نام ردیه‌های دیگری نیز در منابع ذکر شده است که تاکنون منتشر نشده‌اند و اطلاعی از آنها در دست نیست. [۸۷]
ابن ندیم، الفهرست (تهران))، ج۱، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸.
[۸۸]
ابن ندیم، الفهرست (تهران))، ج۱، ص ۲۱۵.
۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا (. (۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن تیمیه، بیان تلبیس الجهمیه فی تأسیس بدعهم الکلامیه، او، نقض تأسیس الجهمیه، چاپ محمد بن عبدالرحمان بن قاسم،) بی‌جا (: مؤسسه قرطبه،) ۱۳۹۲ (. (۴) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۶) ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۷) ابن حنبل، الرد علی الزنادقه و الجهمیه، قاهره ۱۳۹۳. (۸) ابن قیم جوزیه، اجتماع الجیوش الاسلامیه علی غزو المعطله و الجهمیه، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۹) ابن کثیر، البدایه و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۰) ابن مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۱۱) ابن ندیم، الفهرست (تهران)). (۱۲) محمد بن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به‌اهتمام محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۱۳) شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه‌عن الفرق الهالکین، چاپ محمدزاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۱۴) علی بن اسماعیل اشعری، الابانه عن اصول الدیانه، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۵) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۶) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه،) بی‌تا (. (۱۷) بوعمران، مسئله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران ۱۳۸۲ ش. (۱۸) شلومو پینس، مذهب الذّرّه عند المسلمین و علاقته بمذاهب الیونان و الهنود، نقله عن الالمانیه محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۵/۱۹۴۶. (۱۹) خالد العسلی، جهم بن صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی، بغداد ۱۹۶۵. (۲۰) احمد بن محمد خلال، السّنّه، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۲۱) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۲۲) عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، چاپ محمد حجازی، قاهره) ۱۹۸۸ (. (۲۳) عثمان بن سعید دارمی، الرد علی الجهمیه، چاپ بدر بن عبداللّه بدر، کویت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۲۴) سمعانی، الانساب. (۲۵) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۲۶) طبری، تاریخ طبری (بیروت)). (۲۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، قم ۱۴۰۷. (۲۸) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله ۲۲: «انقاذ البشر من الجبر و القدر»، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. (۲۹) محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. (۳۰) کلینی، اصول کافی. (۳۱) ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ ش. (۳۲) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۳۳) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش. (۳۴) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۳۵) محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء والبدع، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۳۶) حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. (۳۷) هفتاد و سه ملت، یا، اعتقادات مذاهب: رساله‌ای در فرق اسلام از آثار قرن هشتم هجری، چاپ محمدجواد مشکور، تهران: عطائی، (۱۳۴۱ ش)؛ ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهمیه»، شماره۵۲۹۳. رده‌های این صفحه : فرق اهل سنت | فرق و مذاهب
|