امانتامانت به معنی ضد خیانت می باشد و نیز به مال به امانت گذاشته شده نزد امین اطلاق می شود. ۱ - تعریف امانتواژه امانت گاه به معنای صفتی از صفات نفسانی انسان و در مقابل صفت خیانت است- به فرد متصف به این صفت، «امین» گفته می‌شود- و گاه به مالی اطلاق می‌گردد که نزد فردی به امانت گذاشته شده است. موضوع بحث در این جا، امانت به مفهوم دوم است که از آن به مناسبت در باب ودیعه و دیگر باب‌ها همچون رهن، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، عاریه، اجاره، وکالت و لقطه سخن رفته است. ۲ - اقسام امانتامانت بر دو قسم است: ۱. امانت مالکی ۲. امانت شرعی ۳ - تعریف امانت مالکیامام خمینی در تعریف امانت مالکی آورده است: «هو ما کان باستئمان من المالک و اذنه» پس این قسم به مالی گفته می‌شود که با استئمان (امین گرفتن) مالک و با اذن او باشد و خود او که مالک، آن را در اختیار دیگری گذاشته است و سبب آن یا عقدی است که امانت، موضوع اصلی آن است مانند ودیعه و یا عقدی که امانت، در ضمن آن و به تبع مطرح است مانند اجاره، عاریه، مضاربه، وکالت، شرکت و رهن. پس عین در این عقود به دست طرف، امانت مالکی است زیرا مالک آن را تسلیم او نموده است و آن‌را در دست او بدون این‌که خودش مراقبت کند واگذاشته و حفظ آن را بر عهده او نهاده است. ۴ - تعریف امانت شرعیکتاب تحریرالوسیله در تعریف امانت شرعی آورده است: «هو ما لم یکن الاستیلاء علیها و وضع الید باستئمان و اذن من المالک، و قدر صارت تحت یده لا علی وجه العدوان» یعنی امانت شرعی این است که استیلای بر امانت و دست گذاشتن بر آن، با امین گرفتن و اذن مالک نباشد، و زیردست او آمده باشد بدون آن عدوان و ظلمی از طرف او شده باشد. پس این نوع به مالی اطلاق می‌شود که شارع، فردی را بر آن امین قرار داده است؛ خواهد آن مال به طور قهری در اختیار وی قرار گرفته باشد- مانند آن که باد، لباس کسی را به خانه همسایه بیندازد- یا توسط مالک آن بدون اطلاع، تحویل گیرنده شده باشد- مانند آن که کسی کیف یا صندوقی را بخرد و در درون آن مالی از فروشنده را که مورد معامله نبوده، بیابد و یا یکی از دو طرف معامله به اشتباه، کالای مورد معامله یا بهای آن‌را افزون بر استحقاق خویش دریافت کند- و یا آن‌که به اذن شارع آن مال را بردارد مانند کسی که مال گمشده‌ای را پیدا کند یا مال محترمی را که در معرض تلف است، به قصد رساندن آن به صاحبش، بردارد. ۵ - حکم اقسام امانت۵.۱ - حفظ اقسام امانتحفظ امانت اعم از مالکی و شرعی واجب، و تعدی یا تفریط در حفظ آن، حرام و موجب ضمان است، اما، چنانچه امانت بدون کوتاهی امین در حفظ، تلف شود، وی ضامن نیست. (قاعده عدم ضمان امین) ۵.۲ - وجوب بازگرداندن امانت مالکیبازگرداندن امانت مالکی به صاحبش، در صورت درخواست وی یا آنچه در حکم درخواست است- مانند پایان یافتن مدت امانت- و نیز مبادرت به رد امانت شرعی به صاحبش هر چند مطالبه نکند، واجب است. ۵.۳ - حکم بازگرداندن امانت شرعیالبته برخی بازگرداندن امانت شرعی را در صورت عدم مطالبه صاحبش، واجب ندانسته و اعلام به مالک را برای گرفتن آن کافی دانسته‌اند. ۶ - اختلاف در مالکی یا شرعی بودن امانتدر پاره‌ای موارد، در این که امانت مالکی است یا شرعی اختلاف است مانند آن که مالی به تبع عنوان دیگری امانت مالکی شمرده شده، اما هم اکنون آن عنوان اصلی از بین رفته است همچون مال مورد اجاره بعد از پایان مدت اجاره یا مال رهنی پس از آزاد کردن آن و نیز مال مورد مضاربه موجود نزد عامل پس از فسخ عقد مضاربه. [۱۰]
مصطلحات الفقه، ص۸۶-۸۸.
۷ - پانویس۸ - منابع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۶۸۵-۶۸۶. • سایت پژوهه (پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام) • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |