اعلام الانام بتاریخ بیت ‌الله ‌الحرام

---

اعلام الانام بتاریخ بیت الله الحرام کتابی در تاریخ مسجدالحرام و کعبه، نوشته محمد صالح بن احمد شیبی (م. ۱۳۳۵ق.)می باشد.

۱ - معرفی کتاب

---

کتاب حاضر با عنوان اعلام الانام بتاریخ بیت الله الحرام، به یادکرد آگاهی‌های مربوط به تاریخ کعبه ، هدایای خلفا و حکمرانان به آن، تعمیرها و ترمیم‌های کعبه، و تاریخ پرده داری و کلیدداری آن پرداخته و گزارش‌هایی از مسجدالحرام، حطیم و مقام ابراهیم را ارائه کرده است.

۲ - زندگینامه مولف

---

۲.۱ - تولد و وفات

نویسنده کتاب، محمد صالح بن احمد بن زین العابدین شیبی عبدری حجبی است که به سال ۱۲۷۱ق. در مکه زاده شد. نسب او به خاندان مشهور بنی شیبه، تیره‌ای از بنی عبدالدار، می‌رسد که نیای آنان شیبة بن عثمان است. محمد صالح شیبی، علوم قرآنی ، لغت و حدیث را از مشایخ و دانشوران مسجدالحرام فراگرفت. وی به سال ۱۳۳۵ق. درگذشت و در گورستان معلات مکه به خاک سپرده شد.

۲.۲ - ریاست مجلس شیوخ

بعد از برکناری عبدالرحمن شیبی بر اثر اختلافش با شریف مکه، عون الرفیق، محمد صالح شیبی منصب ریاست سدنه (کلیدداران) کعبه را در ۱۳۱۱ق. به مدت ۲۴ سال عهده دار شد. محمد صالح همچنین منصب ریاست مجلس شیوخ در دوره حکومت شریف حسین را به سال ۱۳۳۴ق. بر عهده داشته است.او سفر‌هایی به پایتخت خلافت عثمانی کرد و نشان‌ها و درجات علمی ـ سیاسی گوناگون دریافت کرد. حکومت قاجار در ایران نیز به سال۱۳۱۷ق. به وی نشان حکومتی اعطا کرد.او را به اخلاق نیک و سخاوت ستوده‌اند.

۲.۳ - قیام حجاز

از لحاظ سیاسی، شیبی در دورانی می‌زیست که تحولات سیاسی گوناگون در مکه رخ داده بود. پس از دستیابی شریف حسین به حکمرانی مکه، این تحولات به اوج رسید که یکی از آن‌ها قیام حجاز در برابر عثمانیان بود.

۲.۴ - کلیدداری کعبه

محمد صالح شیبی در کلیدداری کعبه همان عادات و سنت‌های پیشینیانش را داشت. سدنه کعبه از طریق صدقات و خیرات اهدایی به کعبه، زندگی را می‌گذراندند و با اجازه دادن به متقاضیان ورود به درون کعبه، از آنان مبلغی می‌گرفتند. نیز هرگاه پرده کعبه نو می‌شد، پرده پیشین را میان حاجیان قسمت می‌کردند و وجوهی می‌گرفتند.

۳ - ساختار و گزارش محتوا

---

کتاب در هشت باب و هر باب در دو فصل تدوین شده است. باب دوم در شش فصل و باب چهارم در سه فصل سامان یافته است.

۳.۱ - باب اول

در باب اول که نویسنده از تعظیم و احترام به کعبه و فضیلت‌های آن سخن می‌گوید، به این نکته اشاره می‌کند که مصریان، ایرانیان، هندوها و عرب‌ها به کعبه احترام می‌گذارند و همه اقوام در این ویژگی یکسان هستند. به گزارش نویسنده، ایرانی‌ها باور دارند که روح هرمز در کعبه حلول کرده است. سپس آگاهی‌هایی درباره طول و عرض و مساحت کعبه و نسبت جغرافیایی بیت الله با مطاف و مسجدالحرام آورده که بر پایه دیده‌های خود او است. در همین باب، نویسنده گزارش‌هایی از مقام ابراهیم ، حطیم (الحجر)، مصلای حنفی و معماری شگفت انگیز مسجدالحرام و کعبه و معنویت آن آورده است.

۳.۲ - باب دوم

باب دوم به ساختمان‌های گوناگون کعبه اختصاص یافته وگزارش‌های گوناگون از بنای حضرت آدم (ع) ، حضرت ابراهیم (ع) ، قریش ، عبدالله ابن زبیر ، حجاج بن یوسف ثقفی و سلطان مراد عثمانی ارائه داده است. در این اثر، درباره بنای جدید کعبه به دست سلطان مراد که واپسین ساخت تاریخی کعبه به شمار می‌رود، از جزئیات و رویدادها و برنامه کاری مهندسان و اخذ فتوای دانشوران در مشروعیت این ساختمان جدید، گزارش‌هایی دیده می‌شود.

۳.۳ - باب سوم

در باب سوم، گزارش کتیبه‌های گوناگون درون کعبه و متن نقش‌ها و نام افرادی آمده که در این کتیبه‌ها ثبت شده است. در میان این نام‌ها، به کتیبه نام اصفهانی، وزیر زنگیان موصل، اشاره شده که به سال ۵۵۱ق. باب الکعبه را تعمیر و با ورق طلا و نقره تزیین کرد و نیز نام رامشت فارسی (م. ۵۳۷ق.) که ناودانی جدید ساخت و به کعبه هدیه کرد. این گزارش در مقایسه با منابع دیگر، اولویت و اعتبار سندی بیشتری دارد؛ زیرا گزارشگر آن، خود، بارها به دلیل کلیدداری، درون کعبه رفته و این نقش‌ها و کتیبه‌ها را خوانده است.

۳.۴ - باب چهارم

درباره پرده و پوشش کعبه، حزام آن و احکام تصرف در جامه آن، در سه فصل باب چهارم سخن رفته است. در این زمینه، روایت‌هایی از پوشش کعبه به دست اسعد حمیری، عدنان بن ادد و دیگر افرادی که در روزگار جاهلیت پوشش کعبه را فراهم کرده‌اند، ارائه شده و داده‌هایی جزئی تر درباره جامه‌های ارسالی خلفای عباسی ، حکمرانان ممالیک و حکمرانان عثمانی و شماره و اندازه این پرده‌ها آمده است. حکمرانان عثمانی دو منطقه به نام بیسوس و سندبیس در مصر را وقف کعبه کردند و درآمد این سرزمین‌ها را صرف ساخت و تهیه سالانه جامه آن نمودند. آگاهی‌های نویسنده درباره کتیبه‌ها و نقش‌های حزام کعبه گفتار وی در باب سوم را کامل ساخته است.نویسنده اشاراتی فقهی به احکام تصرف در پرده کعبه و شیوه تجرید (کندن) آن کرده است. وی درباره حرمت یا حلیت فروش پرده کعبه، باور دارد که پرده کعبه پس از کنده شدن به بنی شیبه تعلق دارد و این مالکیت، از باب استحقاق شرعی است و بنی شیبه در تصرف و فروش آن مجازند. او برای اثبات نظر خود، به فتوای شماری از دانشوران حنفی استناد می‌کند.

۳.۵ - باب پنجم

باب پنجم که درباره کنز (طلاها و گوهرها) و هدایا و معالیق (آویزه‌های) کعبه است، بر پایه روایات و گزارش‌هایی تنظیم شده که در منابع روایی و تاریخی اهل سنت آمده‌اند. در این باب، آگاهی‌هایی درباره هدایای روزگار امویان ، عباسیان ، ممالیک و عثمانیان و نیز ماجرای غارت قرمطیان و تصرف اموال و بردن حجرالاسود ارائه شده است. پس از گزارش رویداد سرقت حجرالاسود از سوی قرمطیان، نویسنده افزوده است که همواره سارقان و شورشیان به کعبه دستبرد می‌زده‌اند.

۳.۶ - باب ششم

در باب ششم، احکام مربوط به ورود به کعبه و آداب و مستحبات آن و نیز نماز درون کعبه، بررسی شده است. بر پایه گزارشی که نویسنده به نقل از شیبة بن عثمان آورده، پیامبر گرامی(ص) درون کعبه نماز گزارده است. او سخن کسانی را که فقط داخل شدن پیامبر به کعبه را پذیرفته و نماز گزاردن ایشان در آن جا را نپذیرفته‌اند، نقد و رد کرده و بر مبنای همین گزارش، به استحباب ورود به کعبه و نماز در آن حکم نموده است.

۳.۷ - باب هفتم

گفتار نویسنده در باب هفتم، به سدانت (کلیدداری) کعبه در روزگار جاهلیت و دوره اسلام اختصاص دارد. نخست از ولایت جرهم بر کعبه و کلیدداری آنان و تاریخ فروپاشی جرهمیان سخن گفته و پس از گزارشی کوتاه درباره ولایت خزاعه بر کعبه و مکه، از حکمرانی قصی بن کلاب ، جد پنجم پیامبر گرامی(ص) بر مکه و بنیان گذاری مناصب کعبه (قیادت، رفادت، سقایت، لواء، حجابت و دار الندوه) یاد کرده است. قصی بن کلاب پس از تقسیم مناصب کعبه میان فرزندان خود، سدانت را به فرزندش عبدالدار داد.سپس نویسنده از کلیدداری کعبه در دوره اسلام آگاهی‌هایی به دست داده و به تفصیل از عثمان بن طلحه و کلیدداری او سخن گفته است. وی روایت‌های مربوط به اسلام آوردن عثمان بن طلحه پس از فتح مکه را ضعیف می‌شمرد و از اسلام آوردن وی پیش از فتح دفاع می‌کند و باور دارد که آیه ۵۸ سوره نساء: «ان الله یامرکم ان تؤدوا الامانات...»« خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید!...»درباره او نازل شده و پیامبر گرامی(ص) کلید کعبه را که پیشتر از عثمان بن طلحه گرفته بود، به او بازپس داد و این منصب تا امروز میان خاندان او به صورت سنت مانده است.

۳.۸ - باب هشتم

در باب آخر کتاب که مربوط به اهمیت منصب سدانت و نظر دانشوران و حاکمان درباره این جایگاه است، تلاش شده تا مشروعیت و ارزش این منصب مشخص گردد. نویسنده، فتاوی و حدیث‌ها و پشتوانه‌های گوناگون را برای اثبات مقصود خود، به میان آورده و در میان دانشوران مالکی ، از محمد یحیی مالکی (م. ۱۱۵۸ق.) ؛ در میان دانشوران شافعی ، از ابراهیم بن ظهیره (م. ۸۹۱ق.) ؛ و در میان دانشوران حنفی ، از عبدالله میرغنی (م. ۱۲۷۳ق.) سخنانی در تایید این جایگاه نقل کرده است. در ادامه، شرح حال شیبة بن عثمان و اعطای کلید کعبه از سوی پیامبر به عثمان بن طلحه را آورده است. او به تفصیل از فتاوی و دیدگاه‌های فقیهان درباره جایگاه بنی شیبه و اختصاص سدانت به آن‌ها سخن گفته وگزارش‌ها و آگاهی‌هایی از روابط کلیدداران بنی شیبه با حاکمان و امیران در گذر تاریخ آورده است. محمد صالح شیبی معتقد است منصب سدانت از مشیخة الحرمی جدا نیست و همواره کلیدداران را با لقب شیخ الحرمی یا مشیخة الحرمی می‌شناخته‌اند.

۴ - ویژگی های کتاب

---

۱. نویسنده، به گفته خود، با گزینش صحیح‌ترین گزارش‌ها از کتاب‌های تفسیری، حدیثی، فقهی و تاریخی، کوشیده تا اثری در تاریخ کعبه فراهم سازد. وی نام کتابش را اعلام الانام بتاریخ بیت الله الحرام ثبت کرده که در کتابشناسی‌ها به همین نام شهرت یافته است.
۲. یکی از ادله اهمیت این کتاب آن است که فردی از خاندان بنی شیبه در زمره کلیدداران کعبه که آگاهی‌های دست اول از رویدادها و تعمیرهای کعبه و مسجدالحرام داشته، آن را نگاشته است. نیز این کتاب از آثاری است که کتاب‌های دیگر در تکمیل آن نوشته‌اند. یکی از نوآوری‌ها و امتیازهای این کتاب، آوردن نقش‌ها و کتیبه‌های حک شده بر دیوارها و درهای کعبه است.
۳. نویسنده از مصادر و مآخذ گوناگون تفسیر ، سیره و تاریخ ، حدیث و فقه سود جسته است. از جمله این مصادر، اخبار مکه ازرقی ، فتح الباری ابن حجر ، سیره ابن اسحاق، الارج المسکی عبدالقادر طبری، شفاء الغرام فاسی و تفسیر ابن کثیر هستند. روش نویسنده، آوردن گزارش‌ها و روایت‌ها و رخدادهای تاریخی کعبه و دیده‌های شخصی خود از وضع کعبه و پرده‌های آن است.

۵ - نسخه شناسی

---

کتاب بر پایه دو نسخه خطی با مقدمه و تحقیق اسماعیل حمد اسماعیل حافظ تصحیح شده و در قطع وزیری به اهتمام جامعه‌ام القری در مکه با ۳۹۴ صفحه منتشر شده است.در کناره نسخه کتابخانه حرم مکی، کتاب الاتمام علی اعلام الانام نوشته حسن بن عبدالقادر شیبی آمده است. این ذیل با هدف تکمیل، توضیح و افزایش مطالب کتاب اعلام الانام محمد صالح شیبی و گزارش رویدادهای بعدی مربوط به سدانت کعبه، نگارش یافته است.در مقدمه و تحقیقی که اسماعیل حمد اسماعیل حافظ، مصحح اعلام الانام، در پنج فصل و ۵۶ صفحه بر کتاب نوشته، درباره فضیلت‌های کعبه و زندگی محمد صالح شیبی، پژوهش کرده است. وی نخست به ذکر ۱۵ آیه قرآن در منزلت و عظمت کعبه از دید اسلام پرداخته و این آیات را به اختصار تحلیل و تفسیر کرده و سپس از اهمیت اعلام الانام و نسخ خطی آن و محمد صالح شیبی و زندگی و محیط سیاسی و دوران وی سخن گفته است.

۶ - فهرست منابع

---

اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق؛ معجم ما الف عن مکه: عبدالعزیز السنیدی، ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۲۰ق؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره: عبدالجبار الرفاعی، مشعر، ۱۴۲۷ق؛ نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق.

۷ - پانویس

---