اسماعیل‌پاشا بن محمدامین بغدادیبغدادی، اسماعیل پاشا بن محمدامین بن امیرسلیم، کتاب‌شناس و زندگی‌نامه‌نویس مشهور عثمانی می‌باشد. ۱ - معرفی بغدادی۱.۱ - محل تولداسماعیلپاشا بن محمدامین بغدادی در ۱۲۵۵ در بغداد به دنیا آمد و در همان‌جا سکنی گزید. ۱.۲ - طایفهاصل او از طایفه بابان است، ازین‌رو به بابان‌زاده نیز شهرت دارد. [۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص «و»، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۸۹، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
رفعت بیلگه کلیسی به رغم وابستگی اسماعیل پاشا به طایفه بابان و لقب بغدادی، وی را ترک دانسته، اما عزالدین تنوخی [۳]
عزالدین تنوخی، «(درباره) هدیة العارفین»، ج۱، ص۱۳۰، مجلة المجمع العلمی العربی (جمادی اولی ۱۳۷۴).
ضمن اشاره به این نکته که واژه پاشا بر قومیت او دلالت نمی‌کند، نظر کلیسی را رد کرده است.
۱.۳ - ورود به نظام عثمانیاز زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست، تنها می‌دانیم که پس از دانش‌اندوزی وارد تشکیلات نظام عثمانی شد، و در ۱۲۹۲ به استانبول منتقل شد و در انقلاب ۱۳۲۶ که به اعاده قانون اساسی ۱۲۹۳ و اعلام مشروطیت انجامید، با رتبه میرلوایی به ریاست یکی از شعبه‌های ژاندارمری رسید. [۴]
بروسه لی محمد طاهربک، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۲۸، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.
۲ - آثار بغدادیبغدادی در کنار کارهای نظامی و اداری به تألیف و تدوین نیز می‌پرداخت. دو اثر از بغدای بر جای مانده است: ۲.۱ - ایضاح المکنوناولین اثر وی ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون ، در دو مجلد می‌باشد. این کتاب ذیلی است بر کتاب حاجی خلیفه که ارزش آن کمتر از کشف الظنون نیست؛ و مؤلف آن را در فاصله سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۲۳ [۵]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۵۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
نوشته است.
بغدادی نیز در تنظیم کتاب خود از روش الفبایی استفاده کرده و درآن برخی از خطاهای حاجی خلیفه را یادآور شده است. مطالب این اثر گاه دقیق‌تر از کشف الظنون است. وی درباره هر اثر اطلاعاتی آورده که عبارت است از: نام کتاب و مؤلف؛ سال درگذشت مؤلف و محل کتابت اثر؛ زبان اثر؛ آغاز و انجام اثر؛ محل نگهداری کتاب، زیرا برخی کتاب‌خانه‌ها را شخصاً دیده است؛ آثار دیگر مؤلف؛ و مهم‌تر از همه نام و معرفی آثار مؤلفان شیعه ، که حاجی خلیفه کمتر بدان پرداخته است. این کتاب پس از درگذشت بغدادی، به تصحیح محمدشرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی، از روی نسخه دست‌نویس مؤلف، در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۴۵ منتشر شده است. [۶]
سیدکاظم روحانی، «مأخذ شناسی اسلامی: ایضاح المکنونِ اسماعیل پاشا بغدادی»، ج۱، ص۸۷ ـ ۸۸، کیهان اندیشه (خرداد و تیر ۱۳۶۵).
۲.۲ - هدیة العارفیندومین اثر وی هدیّة العارفین:اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین ، در دو مجلد، شامل قریب به ۰۰۰، ۹ شرح حال و ۰۰۰، ۵۰ عنوان کتاب می‌باشد. بغدادی این کتاب را به روش الفبایی و براساس نام کوچک نویسندگان تنظیم کرده و اطلاعاتی از قبیل نام پدر ، کنیه ، نسبت ، شهرت ، لقب ، سرزمین ، مذهب ، تاریخ درگذشت و ترک بودن آنان به دست داده است. ذکر تاریخ و محل تولد و زندگی نویسندگان، محل تدریس و شرح سفرها و معرفی آثار آنان از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. در این کتاب همه نویسندگانی که تابع دولت عثمانی بوده، ولی اصل ترکی (رومی) نداشته‌اند با علامت ستاره مشخص شده‌اند. هدیة العارفین نخستین بار پس از درگذشت مؤلف در استانبول انتشار یافته و سپس بارها در بیروت و بغداد و تهران ، به طریقه افست به چاپ رسیده است. نایل بیرقدار نیز نمایه اسامی اشهر (شامل کنیه، نسبت، تخلّص، لقب) این کتاب را در ۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰ در استانبول منتشر کرده است. ۳ - فهرست منابع(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون در حاجی خلیفه، کشف الظنون بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۲) عزالدین تنوخی، «(درباره) هدیة العارفین»، مجلة المجمع العلمی العربی (جمادی اولی ۱۳۷۴). (۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) سیدکاظم روحانی، «مأخذ شناسی اسلامی: ایضاح المکنونِ اسماعیل پاشا بغدادی»، کیهان اندیشه (خرداد و تیر ۱۳۶۵). (۵) بروسه لی محمد طاهربک، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲. (۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا). ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل‌پاشا بن محمدامین بغدادی»، شماره۱۴۹۴. |