ترک

تُرْک، یا تورک، مجموعۀ اقوام و قبایلی کوچنده که در سدۀ 6م امپراتوری کوچندۀ بزرگی را در گسترۀ وسیعی از اراضی مغولستان و مرزهای شمالی چین تا حدود دریای سیاه پدید آوردند (بارتولد، V/ 576). 
در مآخذ چینی نام کهن این مجموعۀ اقوام توکیوئه بود که قرائت معاصرآن توتسزیوئه است (همانجا، حاشیۀ 2). در متون ترکی این نام به صورت توچیوئه نوشته شده، و در یونانی به صورت تورخوی آمده است. محققان نام آنان را به گونه‌های مختلف تورکیوت، تورکوز، تورکیت و تورک نوشته‌اند (/ 142-143(2)IA, XII). پلیو نخست این نام را توکیو خوانده، و سپس آن را تورکیوت نوشته است (همانجا؛ رضا، ایران...، 31). اکنون در میان اقوام و قبایل ترکی زبان این نام به صورت «تورک» تلفظ می‌شود. در زبان پهلوی عهد ساسانی نیز این نام به گونۀ «تورک» آمده است (فره‌وشی، 139؛ مکنزی، 84)، ولی بعدها به صورت «تُرک» نوشته شده است. در زبان و خط و کتابت عربی نیز این نام به همین‌گونه نوشته و خوانده می‌شود. کاشغری (1/ 293-294) این نام را تُرک نوشته و متذکر شده است که نام فرزند نوح (ع) است که بر مفرد و جمع هر دو اطلاق می‌گردد. واژۀ «تورک» به معنای «نیرومند و استوار» است. کونونوف معتقد است که این نام بعدها به مجموعه‌ای از اقوام و قبایل ترک اطلاق شده است (گومیلف، «ترکان...» ، 22). بارتولد به نقل از نوشته‌های تومسن و مولر واژۀ «تورک» را به معنای «نیرو» و «قدرت» دانسته و متذکر شده است که این واژه در آغاز برای معرفی قبایل مشخص یا دودمان فرمانروایان به کار گرفته می‌شد و بیشتر جنبۀ سیاسی داشت تا قومی، زیرا فرمانروایان اصطلاح «ترکان من» و «مردم من» را به کار می‌بردند (V/ 579؛ «کتیبۀ اورخون»). 
نام «تورک» بعدها با گذشت زمان به مجموعه‌ای قومی اطلاق شد، زیرا تا حدود سدۀ 5م پیش از ورود ترکان به صحنۀ تاریخ در زبان رایج میان قبایل آن روزگار، اصطلاح سیان بی به کار گرفته می‌شد. سیان‌بیها قومی بودند که پس از هونها با تسخیر مغولستان شرقی ظاهر شدند. چینیان، سیان‌بیها را از اسلاف قبایل سیون نو (هون) می‌دانستند. در 47ق‌م میان هونها و امپراتور چین اتحادی پدید آمد. در یکی از آثار چینی متعلق به 1022ق‌م این نام به صورت هیونگ ـ نو آمده است (بارتولد، V/ 577). برخی از محققان کوشیده‌اند تا ثابت کنند که زبان هونها مغولی آمیخته به زبان تونگوزی بوده است (همانجا). در مأخذ چینی از سیان بی به عنوان همسایۀ شرقی هونها یاد شده است. قوم سیان بی در ‌اواخر سدۀ 1م عرصه را بر هونها تنگ کرد و آنان را از مغولستان بیرون راند. در میان سیان‌بیها دودمان «وی شمالی» (386-534م) از جایگاه مهمی‌ برخوردار بود. بنا بر معمول از سیان‌بیها به عنوان قوم تونگوز یاد می‌شد که ظاهراً از اقوام ترکی زبان بودند (نک‍ : همو، V/ 577-578). محتمل است قوم سیان بی که ظاهراً بخشی از مغولستان شرقی را در اختیار داشتند، از گروه ترکان بوده باشند. برخی از محققان واژۀ سیان بی را با «سیبری» مقایسه کرده‌اند. در مآخذ بیزانسی و ارمنی سالهای 463 و 558م از قومی به نام «سابیر» یاد شده است (همو، V/ 578). 
برخی بر آن‌اند که زبان ترکیِ معاصر، از زبان کتیبه‌های اورخون منشعب گشته است، ولی نمی‌‌توان این نظر را قطعی تلقی کرد (نک‍ : همانجا).