زمان تقریبی مطالعه: 17 دقیقه
 

اسماء بنت ابوبکر




اسماء بنت ابوبکر از زنان صحابی دارای نقش در تحولات مکه بود. اسماء با ازدواج ابوبکر خلیفه اول، از بنی تیم
[۱] السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۲۵۴.    
[۲] السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۱۰۶۲.
و قیله/ قتیله دختر عبدالعزی از بنی عامر بن لؤی
[۳] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۹۹.    
دو تیره از قریش
[۴] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
حدود ۱۴ سال پیش از بعثت زاده شد.
[۵] عمدة القاری، عینی، ج۲، ص۹۳.
او خواهر تنی عبدالله
[۶] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
و ۱۰ سال بزرگ تر از عایشه
[۷] تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۴.    
خواهر ناتنی خود بود.
[۸] امتاع الاسماع، مقریزی، ج۶، ص۱۴۱.    



۱ - نقش بسزای اسماء در تحولات سیاسی


ویژگی‌هایی چون فرزندی خلیفه اول،
[۹] السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۱۰۶۲.
خواهری عایشه همسر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم،
[۱۰] المبسوط، طوسی، ج۴، ص۱۵۹.    
همسری زبیر بن عوام ،
[۱۱] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۲۷.    
مادری عبدالله بن زبیر شخصیت مؤثر در رویدادهای گوناگون پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مدینه ، عراق و به ویژه مکه،
[۱۲] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۲۷.    
برای وی نقشی بسزا در تحولات سیاسی پدید آورد. از لحاظ فرهنگی، روایتگر بودنش از رویدادهای گوناگون آغاز اسلام
[۱۳] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
و پیوند نسبی وی با راویانی مهم چون عروة بن زبیر و عبدالله بن زبیر و نیز نزدیکی او با خواهرش عایشه و دیگر راویان خاندان زبیر، از نکات درخور توجه است. این جایگاه او، اعتبار برخی از فضیلت‌ها و برتری‌های وی را که گاه همین راویان گزارش کرده‌اند و سپس در کتاب‌های صحابه نگاری،
[۱۴] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
نسب نگاری،
[۱۵] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۲۶۰.    
حدیثی،
[۱۶] صحیح البخاری، ج۴، ص۱۳، ۲۵۸.
رجالی
[۱۷] طبقات المحدثین، ابن حبان، ج۱، ص۱۹۸.
و تاریخی
[۱۸] تاریخ طبری، ج۲، ص۱۱۹.    
ثبت شده‌اند، با تردید مواجه می‌سازد.

۲ - اسماء در دوره پیامبر


اسماء از نخستین صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و بیعت کنندگان
[۱۹] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
و هفدهمین مسلمان
[۲۰] الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
به شمار آمده است که معمولا با لقب «ذات النطاقین» (صاحب دو کمربند) از او یاد می‌شود.
[۲۱] المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۴۵۵.
[۲۲] صحیح البخاری، ج۴، ص۲۵۶.
[۲۳] صحیح البخاری، ج۷، ص۳۹.
به گزارشی، شهرت او به این لقب از آن رو است که در زمان پنهان شدن سه روزه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در غار ثور، او از نهان گاه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آگاه بود
[۲۴] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۶۰.    
[۲۵] العثمانیه، جاحظ، ص۳۱.
[۲۶] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۳۰۷.
و ابوجهل او را به سبب افشا نکردن آن، تنبیه کرد.
[۲۷] السیرة النبویه، ابن هشام، ج۲، ص۳۳۷.    
[۲۸] تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۴.    


۳ - وظیفه رساندن غذا به پیامبر


او در این رخداد، وظیفه رساندن غذا به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و پدرش ابوبکر را بر عهده داشت و بدین منظور، کمربند خود را دو پاره کرد و با یک قسمت آن کمر خود و با قسمت دیگر غذای رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را بست. برخی چنین نقشی را برای وی در نبرد بدر
[۲۹] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۵۱.    
دانسته و شهرت یافتن او به این لقب را به نص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
[۳۰] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۶۰.    
[۳۱] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۳۰۷.
یا شهرت
[۳۲] المصنف، الصنعانی، ج۵، ص۳۸۸.
[۳۳] مسند احمد، ج۶، ص۳۴۶.
برشمرده‌اند. بعدها زبیریان از این لقب، در رویدادهای گوناگون سیاسی، به ویژه دوران حکومت فرزندش عبدالله
[۳۴] الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۹۰۶.    
و نیز در رویارویی با بنی هاشم بهره می‌گرفتند.
[۳۵] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۹، ص۳۲۵ و ۳۲۶.    
در برابر، گاه امویان از این لقب به عنوان کاستی یاد می‌کردند.
[۳۶] المصنف، ابن ابی شیبه، ج۶، ص۱۸۲.


۴ - ازدواج اسماء با زبیر بن عوام


او اندکی پیش از هجرت ، با زبیر بن عوام ازدواج کرد
[۳۷] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹-۲۵۰.    
[۳۸] الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
که حاصل آن فرزندانی همچون عبدالله، عروه، مصعب، عاصم، منذر و‌ام الحسن بودند
[۳۹] المعارف، ابن قتیبه، ص۲۲۱.    
که در تحولات سیاسی و فرهنگی سده اول ق. تاثیری بسزا داشتند. اندکی پس از تولد عروه،
[۴۰] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
در حدود سال ۲۳ق. بر اثر سختگیری‌های زبیر
[۴۱] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۱.    
یا ستیز زبیر با فرزندش عبدالله
[۴۲] اسد الغابه، ابن اثیر، ج۵، ص۳۹۲.    
اسماء از او جدا شد.
[۴۳] المعارف، ابن قتیبه، ص۱۷۳.    
تاریخ نگاران برای او همسری دیگر یاد نکرده‌اند.

۵ - تولد عبدالله بن زبیر


درباره تولد عبدالله گفته‌اند: اسماء درحالی از مکه به مدینه هجرت کرد که عبدالله را باردار بود
[۴۴] مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۲۲.
[۴۵] الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
و پس از سکونت در سنح در فاصله سه میلی مدینه و محل سکونت ابوبکر
[۴۶] الاصابه، ابن حجر، ج۴، ص۷۹.    
یا قبا
[۴۷] اسد الغابه، ابن اثیر، ج۵، ص۳۹۲.    
[۴۸] الاصابه، ابن حجر، ج۸، ص۱۳.    
فرزندش را به دنیا آورد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرزند او را عبدالله نام نهاد
[۴۹] مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۲۱.
و ابوبکر وی را بر روی دست در شهر می‌گرداند.
[۵۰] طبقات المحدثین، ابن حبان، ج۱، ص۱۹۹.
[۵۱] اسد الغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۱۶۱.    
عبدالله بن زبیر ، نخستین زاده مهاجران در مدینه بود.
[۵۲] تاریخ طبری، ج۲، ص۱۱۹.    
[۵۳] العثمانیه، جاحظ، ص۲۲۴.


۶ - محل سکونت اسماء در مدینه


اسماء در دوره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مدینه نزدیک خانه خواهرش عایشه سکونت داشت.
[۵۴] تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۴۳.    
گزارش‌های گوناگون درباره این دوره از زندگانی وی در منابع یافت می‌شود. در گزارشی، از همراهی او با شوهرش در حمل محصولات زمین زراعی زبیر به مدینه سخن به میان آمده است. این زمین در فاصله حدود ۱۴ کیلومتری مدینه قرار داشت و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آن را به اقطاع (واگذار کردن قطعه زمینی در برابر خدمت یا کاری) به زبیر داده بود.
[۵۵] تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۴۳.    
[۵۶] تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۵۰.
[۵۷] الاصابه، ابن حجر، ج۸، ص۱۳.    
نیز آورده‌اند که وی از یک بیماری به دست پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شفا یافت.
[۵۸] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۱.    
او بیماران را با آب چاه «بضاعه» واقع در محله بنی ساعده، غسل می‌داد و برایشان شفا طلب می‌کرد.
[۵۹] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۵۳۷.    
[۶۰] انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۰۲.
[۶۱] معجم البلدان، یاقوت الحموی، ج۱، ص۴۴۲-۴۴۳.    
این چاه را پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم متبرک کرده بود.
[۶۲] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۵۳۷.    
[۶۳] انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۰۲.
[۶۴] معجم البلدان، یاقوت الحموی، ج۱، ص۴۴۲-۴۴۳.    
در شماری از منابع تاریخی آمده هنگامی که قتیله، مادر مطلقه و غیر مسلمان وی، همراه هدیه‌ای قصد ورود به خانه او را داشت، او به دلیل مشرک بودن مادرش، اجازه ورود به وی نداد و هدیه اش را نپذیرفت.
[۶۵] مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۱۷.
[۶۶] المعجم الکبیر، طبرانی، ج۲۴، ص۸۵-۸۶.
[۶۷] جامع البیان، طبری، ج۲۳، ص۳۲۱ و ۳۲۲.    
در این جا آیه {لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم وتقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین}
[۶۸] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۸.    
نازل شده و کار اسماء را نکوهش کرد. همچنین آیه ۲۷۲ بقره {لیس علیک هداهم ولکن الله یهدی من یشاء وما تنفقوا من خیر فلانفسکم وما تنفقون الا ابتغاء وجه الله وما تنفقوا من خیر یوف الیکم وانتم لا تظلمون}
[۶۹] بقره/سوره۲، آیه۲۷۲.    
درباره برخورد او با مادر و مادربزرگش در عمرة القضاء دانسته شده است.
[۷۰] مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۱۹۹.    
[۷۱] کشف الاسرار، میبدی، ج۱، ص۷۴۲.


۷ - اسماء پس از دوره پیامبر


گزارش‌های این دوره پیوستگی زمانی ندارند. نخستین گزارش‌های مربوط به او از حضور وی همراه همسرش زبیر در نبرد یرموک به سال ۱۳ق.
[۷۲] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
و اختصاص ۱۰۰۰ درهم برای او در نظام طبقاتی بیت المال در دوره عمر سخن گفته است.
[۷۳] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
کمتر می‌توان به گزارشی از رویکردهای سیاسی او تا حکومت فرزندش عبدالله دست یافت. برخی منابع بر حضور وی در نبرد جمل تاکید کرده‌اند.
[۷۴] الجمل، ضامن بن شدقم، ص۱۳۰.
حضور او همراه عایشه در این نبرد، از رویکردهای خطاکارانه وی دانسته می‌شود که برخی از آن به کفر تعبیر کرده‌اند.
[۷۵] کشف المراد، علامة الحلی، ص۴۲۳.
این رویکرد را فرزندش عبدالله نیز دنبال کرد.

۷.۱ - اسماء در دوره زمامداری فرزندش بر مکه


از اسماء در دوره زمامداری فرزندش بر مکه، در حالی که زنی سالخورده بود، به منزله حامی و مشاور
[۷۶] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۳۹.    
[۷۷] الفتوح، احمد بن اعثم، ج۶، ص۳۳۹.    
او یاد شده است. وی تا واپسین لحظه عبدالله را بر پایداری در برابر سپاهیان عبدالملک بن مروان به فرماندهی حجاج بن یوسف ثقفی حتی پس از یافتن امان ، تشویق
[۷۸] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۷.
[۷۹] مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۱۱۳.
و برای پیروزی او دعا می‌کرد.
[۸۰] انساب الاشراف، بلاذری، ج۷، ص۱۲۳-۱۲۴.    
پس از کشته شدن فرزندش درباره حقانیت او با حجاج ستیز نمود.
[۸۱] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۴.    
[۸۲] صحیح مسلم، ج۷، ص۱۹۱.
عبدالملک پس از آگاهی از این خبر، فرمانده فاتح خود را سرزنش کرد و اسماء را «دختر مرد صالح» نامید.
[۸۳] انساب الاشراف، بلاذری، ج۷، ص۱۳۲-۱۳۳.    
در برابر، حجاج علت اصلی لشکرکشی خود به مکه را اصرار اسماء بر مقاومت قلمداد کرد.
[۸۴] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۵۱.    
عبدالله در برابر مادرش در مسجدالحرام کشته
[۸۵] تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹.    
و مصلوب شد. جسد عبدالله تنها به خواسته او پایین آورده شد و اسماء، خود، به تغسیل و تکفین فرزندش همت گماشت.
[۸۶] المعرفة و التاریخ، فسوی، ج۱، ص۲۲۴.
اسماء که از نابینایی رنج می‌برد،
[۸۷] تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۳.    
چند روز پس از کشته شدن فرزندش، در ۱۰۰ سالگی، در جمادی الاولی سال ۷۳ق. در مکه درگذشت.
[۸۸] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۳۹.    
وی تنها بازمانده از زنان مهاجر شمرده می‌شد.
[۸۹] تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۳.    
از مدفن او آگاهی در دست نیست.

۸ - اسماء و حرمین در منابع اهل سنت


اسماء و حرمین در منابع اهل سنت تا ۵۶ حدیث نبوی از اسماء در حوزه‌های فقهی، کلامی، اخلاقی و تاریخی یاد شده است. در این میان، روایت‌های فقهی و تاریخی مرتبط با حرمین و رویدادهای آغاز اسلام، از شمار بیشتر برخوردارند. در یکی از این حدیث‌ها، وی از فرمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای متعه حج در حجة الوداع خبر داده است.
[۹۰] مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۸۲.
این روایت پشتوانه گروهی از صحابه قرار گرفت که به جواز متعه حج باور داشتند.
[۹۱] مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۸۲.
از دیگر گزارش‌هایی که او را با تاریخ حرمین پیوند می‌دهند، عبارتند از: حضور وی در فتح مکه،
[۹۲] المغازی، واقدی، ج۲، ص۸۲۴.    
بهره‌گیری او از لباس رنگین در حال احرام
[۹۳] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳-۲۵۴.    
و همراه داشتن خنجری هنگام خواب به علت فراگیر شدن دزدی در مدینه.
[۹۴] الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    


۸.۱ - مهم‌ترین نقش اسماء در تحولات حرمین


مهم‌ترین نقش او در تحولات حرمین، در تغییر ساختمان کعبه در دوره زمامداری فرزندش عبدالله بر حجاز دیده می‌شود. پس از ویرانی کعبه به دست سپاه یزید به فرماندهی حصین بن نمیر به سال ۶۴ ق.
[۹۵] البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۲۸۹.    
عبدالله به پشتوانه حدیثی که مادرش از پیامبر علیه‌السلام گزارش کرد، کوشید تا کعبه را همانند بنای حضرت ابراهیم علیه‌السّلام که به دست قریش به سال عام الفیل تغییر یافته بود، بازسازی کند.
[۹۶] تاریخ طبری، ج۴، ص۴۸۳-۴۸۴.    
از این رو، برای کعبه دو ورودی در ضلع شرقی بین رکن حجر و عراقی، و ضلع غربی بین رکن شامی و یمانی که مستجار در آن قرار دارد، فراهم کرد. همچنین کعبه را از سمت حجر اسماعیل، میان رکن عراقی و شامی، به اندازه ۱۴/۳ متر گسترش داد؛
[۹۷] تاریخ طبری، ج۴، ص۴۸۳-۴۸۴.    
زیرا قریش هنگام تجدید بنای آن به عللی چون کمبود مال حلال، از این قسمت کاسته بودند.
[۹۸] اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۶.
این تغییرات چندان نپایید و ساختمان کعبه به سال ۷۳ ق. به دست حجاج به حالت نخست بازگشت.
[۹۹] اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱.


۹ - فهرست منابع


اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۳ق؛ الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی؛ الاصابه: ابن حجر (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.) ، به کوشش طه محمد، الحلبی و شرکاه؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن شبه (م. ۲۶۲ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.) ، بیروت، دار صادر؛ جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الجمل: ضامن بن شدقم (م. ۱۰۸۲ق.) ، به کوشش آل شبیب، المحقق، ۱۴۲۰ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر؛ طبقات المحدثین باصبهان: ابن حبان (م. ۳۶۹ق.) ، به کوشش عبدالغفور، بیروت، الرساله، ۱۴۱۲ق؛ العثمانیه: الجاحظ (م. ۲۵۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، مصر، دار الکتاب العربی، ۱۳۷۴ق؛ عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الفتوح: احمد بن اعثم (م. ۳۱۴ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق؛ کشف الاسرار: میبدی (م. ۵۲۰ق.) ، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۱ش؛ کشف المراد: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش موسوی زنجانی، قم، شکوری، ۱۳۷۳ش؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه، ۱۳۸۷ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش؛ مروج الذهب: مسعودی (م. ۳۴۶ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ مسند ابن راهویه: اسحاق بن راهویه (م. ۲۳۸ق.) ، به کوشش عبدالغفور، المدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ المصنف: ابن ابی شیبه (م. ۲۳۵ق.) ، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ المصنف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛ المعارف: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، دار المعارف؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی؛ المعرفة و التاریخ: الفسوی (م. ۲۷۷ق.) ، به کوشش اکرم الامری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق؛ المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۲۵۴.    
۲. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۱۰۶۲.
۳. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۹۹.    
۴. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
۵. ↑ عمدة القاری، عینی، ج۲، ص۹۳.
۶. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
۷. ↑ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۴.    
۸. ↑ امتاع الاسماع، مقریزی، ج۶، ص۱۴۱.    
۹. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۱۰۶۲.
۱۰. ↑ المبسوط، طوسی، ج۴، ص۱۵۹.    
۱۱. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۲۷.    
۱۲. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۲۷.    
۱۳. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
۱۴. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
۱۵. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۲۶۰.    
۱۶. ↑ صحیح البخاری، ج۴، ص۱۳، ۲۵۸.
۱۷. ↑ طبقات المحدثین، ابن حبان، ج۱، ص۱۹۸.
۱۸. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۱۹.    
۱۹. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹.    
۲۰. ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
۲۱. ↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۴۵۵.
۲۲. ↑ صحیح البخاری، ج۴، ص۲۵۶.
۲۳. ↑ صحیح البخاری، ج۷، ص۳۹.
۲۴. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۶۰.    
۲۵. ↑ العثمانیه، جاحظ، ص۳۱.
۲۶. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۳۰۷.
۲۷. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۲، ص۳۳۷.    
۲۸. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۴.    
۲۹. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۵۱.    
۳۰. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱۰، ص۶۰.    
۳۱. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۳۰۷.
۳۲. ↑ المصنف، الصنعانی، ج۵، ص۳۸۸.
۳۳. ↑ مسند احمد، ج۶، ص۳۴۶.
۳۴. ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۹۰۶.    
۳۵. ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۹، ص۳۲۵ و ۳۲۶.    
۳۶. ↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۶، ص۱۸۲.
۳۷. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۴۹-۲۵۰.    
۳۸. ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
۳۹. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ص۲۲۱.    
۴۰. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
۴۱. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۱.    
۴۲. ↑ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۵، ص۳۹۲.    
۴۳. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ص۱۷۳.    
۴۴. ↑ مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۲۲.
۴۵. ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۸۲.    
۴۶. ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۴، ص۷۹.    
۴۷. ↑ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۵، ص۳۹۲.    
۴۸. ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۸، ص۱۳.    
۴۹. ↑ مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۲۱.
۵۰. ↑ طبقات المحدثین، ابن حبان، ج۱، ص۱۹۹.
۵۱. ↑ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۱۶۱.    
۵۲. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۱۹.    
۵۳. ↑ العثمانیه، جاحظ، ص۲۲۴.
۵۴. ↑ تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۴۳.    
۵۵. ↑ تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۴۳.    
۵۶. ↑ تاریخ المدینه، نمیری، ج۱، ص۲۵۰.
۵۷. ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۸، ص۱۳.    
۵۸. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۱.    
۵۹. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۵۳۷.    
۶۰. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۰۲.
۶۱. ↑ معجم البلدان، یاقوت الحموی، ج۱، ص۴۴۲-۴۴۳.    
۶۲. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۵۳۷.    
۶۳. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۰۲.
۶۴. ↑ معجم البلدان، یاقوت الحموی، ج۱، ص۴۴۲-۴۴۳.    
۶۵. ↑ مسند ابن راهویه، ج۵، ص۱۱۷.
۶۶. ↑ المعجم الکبیر، طبرانی، ج۲۴، ص۸۵-۸۶.
۶۷. ↑ جامع البیان، طبری، ج۲۳، ص۳۲۱ و ۳۲۲.    
۶۸. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۸.    
۶۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۷۲.    
۷۰. ↑ مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۱۹۹.    
۷۱. ↑ کشف الاسرار، میبدی، ج۱، ص۷۴۲.
۷۲. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
۷۳. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
۷۴. ↑ الجمل، ضامن بن شدقم، ص۱۳۰.
۷۵. ↑ کشف المراد، علامة الحلی، ص۴۲۳.
۷۶. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۳۹.    
۷۷. ↑ الفتوح، احمد بن اعثم، ج۶، ص۳۳۹.    
۷۸. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۷.
۷۹. ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۱۱۳.
۸۰. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۷، ص۱۲۳-۱۲۴.    
۸۱. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۴.    
۸۲. ↑ صحیح مسلم، ج۷، ص۱۹۱.
۸۳. ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۷، ص۱۳۲-۱۳۳.    
۸۴. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۵۱.    
۸۵. ↑ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹.    
۸۶. ↑ المعرفة و التاریخ، فسوی، ج۱، ص۲۲۴.
۸۷. ↑ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۳.    
۸۸. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۳۹.    
۸۹. ↑ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۳۵۳.    
۹۰. ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۸۲.
۹۱. ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۸۲.
۹۲. ↑ المغازی، واقدی، ج۲، ص۸۲۴.    
۹۳. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳-۲۵۴.    
۹۴. ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۵۳.    
۹۵. ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۲۸۹.    
۹۶. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۴۸۳-۴۸۴.    
۹۷. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۴۸۳-۴۸۴.    
۹۸. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۶.
۹۹. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱.


۱۱ - منبع

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اسماء بنت ابوبکر».    

رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 73 (قمری) | راویان حدیث از پیامبر | محدثان قرن ۱ (قمری)




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.