اسفار الانوار (کتاب)اسفار الانوار نوشته میر حامد حسین موسوی نیشابوری هندی از دانشوران بزرگ شیعه می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالی کتابکتاب اسفار الانوار فی ذکر افضل الاسفار سفرنامه حج و عتبات نویسنده به زبان عربی است که به صورت خطی، در قطع جیبی و با شماره ۳۰۸ در کتابخانه ناصریه شهر لکنهوی هند نگهداری می‌شود. تصویری در قطع رحلی نیز از نسخه یاد شده در کتابخانه مرکز تحقیقات حج در قم موجود است که در تدوین مقاله حاضر از آن بهره گیری شده است. نام کتاب در تنها نسخه خطی شناسایی شده، اسفارالانوار فی ذکر افضل الاسفار است. برخی با عنوان اسفار الانوار عن وقائع افضل الاسفار یا با عنوان الرحلة المکیة و السوانح السفریة فی حج البیت و زیارة الائمة علیهم السلام از آن یاد کرده‌اند. ۲ - پیشینه میرحامد حسینمیر حامد حسین بن سید محمد قلی (۱۲۴۶ـ۱۳۰۶ق.) از دانشوران نامدار هند، نامش مهدی و کنیه اش ابوالظفر و به میر حامد حسین مشهور است. [۳]
مرآة الکتب، تبریزی، ص۴۶۶.
وی به سال ۱۲۴۶ق. در لکنهوی هند زاده شد و همان جا ادبیات را از مفتی سید محمد عباس فراگرفت و پس از آموختن مقدمات و دانش کلام نزد پدرش و مفتی سید محمد قلی، فقه و اصول را از سید حسین بن دلدار علی نقوی، و حکمت و معقول را از سید مرتضی بن سید محمد آموخت. [۴]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۳۴۷.
مولانا سید شرف الدین از نیاکان میر حامد حسین در رویداد یورش دوم مغولان به ایران به دست هلاکو خان به سال ۶۵۴ق. از خراسان به هندوستان رفت و در قصبه کنتور اقامت کرد و بدین ترتیب، نسلی از سادات نیشابوری در هند پدید آمد. [۵]
عبقات الانوار، کهنوی، ص۲۰-۲۱، «مقدمه».
برادران وی سراج حسین و اعجاز حسین و فرزندانش ناصر حسین و ذاکر حسین نیز همه دانشوران دین و دارای آثار فراوان بوده‌اند. [۶]
میر حامد حسین، حکیمی، ص۱۳۲-۱۳۴.
این خاندان که نسبش به امامزاده سید محمد محروق، ملقب به مهدی از نوادگان حمزة بن موسی کاظم(ع) می‌رسد، [۷]
دائرة المعارف تشیع، سید جوادی، ج۱۱، ص۱۴۳.
از آغاز سده سیزدهم ق. کتابخانه‌ای بزرگ را در لکنهو بنیان گذاشتند که بعدها به «ناصریه» مشهور شد و اکنون بیش از ۰۰۰/۳۰ عنوان کتاب خطی و چاپی نفیس در خود دارد. [۹]
صحیفة المکتبه، ش۲، ص۱۷، «عرض موجز عن الجمهوریة الهندیه»، گزارش سفر علامه امینی به هند در سال ۱۳۸۰ق.
۳ - آثار میرحامد حسینمیر حامد حسین نگاشته‌هایی بسیار در موضوعات فقهی، کلامی، ادبی و... دارد که استقصاء الافحام (ردیه)، الشریعة الغراء (فقه)، شمع و دمع (شعر فارسی) و شوارق النصوص (کلام) از آن جمله‌اند. [۱۰]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۳۴۸-۳۴۹.
[۱۱]
مرآة الکتب، تبریزی، ص۴۶۹.
او را از بزرگ‌ترین متکلمان و دانشوران شیعه در آغاز سده چهاردهم ق. [۱۴]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۳۴۷.
دانسته‌اند و نامداری او بیشتر به سبب نگارش کتاب عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار است. وی عبقات الانوار را که تا پیش از الغدیر بزرگ‌ترین کتاب شیعه در دفاع از امامت و ولایت [۱۵]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۳۴۸.
بوده و نویسنده الغدیر نیز فراوان از آن بهره برده است، در رد کتاب تحفة اثناعشریه نوشت که بر ضد شیعه و نوشته مولوی عبدالعزیز دهلوی (م. ۱۲۳۹ق.) است. [۱۷]
عبقات الانوار، حسینی میلانی، ص۷.
پس از انتشار عبقات، دانشوران و مراجع بزرگ همچون میرزا محمد حسن شیرازی (میرزای بزرگ)، حاج میرزا حسین نوری ، و شیخ زین العابدین مازندرانی از آن قدردانی کردند و ستایش نامه‌هایی بر کتاب نوشتند. [۱۸]
میر حامد حسین، حکیمی، ص۱۴۲.
میر حامد حسین سرانجام در ۱۸ صفر ۱۳۰۶ق. در لکنهو درگذشت و در حسینیه خودش «غفران مآب» به خاک سپرده شد. [۲۰]
دائرة المعارف تشیع، سید جوادی، ج۱۱، ص۱۴۴، «عبقات الانوار».
۴ - سفر حج مؤلف کتابنویسنده به سال ۱۲۸۲ق. با برادرش اعجاز حسین، برادرزاده اش کرامت حسین فرزند سراج حسین [۲۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۲۵.
و گروهی دیگر به حج رفته و رخدادهای سفر خود را در حدود ۳۸۰ صفحه نگاشته است. وی که گویا در آن روزها در حال نگارش عبقات الانوار بوده، در این سفر نیز از هیچ فرصتی برای یافتن و گردآوری کتاب‌ها و مطالب مورد نیاز خود چشم نپوشیده و بخش عمده‌ای از مطالب سفرنامه را نیز به شرح این جست وجوها اختصاص داده است. رد و بدل شدن نامه‌های فراوان میان نویسنده و دوستان و آشنایان، اظهار نظر صریح وی درباره برخی افراد مشهور یا ناشناخته، شرح دیدارهایش با دانشوران و مسئولان شهرها و کشورهای گوناگون و گزارش‌های سودمند او از وضع کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌های هند، حجاز ، عراق و ایران ، از این سفرنامه اثری مهم ساخته است.سفرنامه فصل بندی نشده و نویسنده یادداشت هایش را با تاریخ هر روز متمایز کرده است. می‌توان این اثر را به چهار بخش هند، مسیر حجاز، حجاز، و عتبات قسمت کرد. نویسنده در بعضی از روزها فرصت نوشتن نداشته، اما چنان که از برخی تصریحات وی پیدا است، همه متن سفرنامه را در دوران سفر نگاشته است. [۲۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۹۱.
اگر این نسخه تنها متن موجود کتاب باشد، از آن جا که سه خط متفاوت در آن دیده می‌شود، این احتمال وجود دارد که نویسنده یادداشت‌های آغازین خود را در اختیار کاتبان قرار داده تا کتاب را تحریر کنند. نیز شاید بر پایه یادداشت‌های خود، متنی را بر کاتبان املا نموده و آن‌ها ثبت کرده‌اند. بر پایه یادداشتی کوتاه که در برگ‌های آغازین و پیش از متن سفرنامه به چشم می‌خورد، این نسخه را میر فضل شاه و میرزا علی تحریر کرده‌اند.۵ - وضعیت کتابمتن سفرنامه عربی است؛ اما به علت رواج دو زبان اردو و انگلیسی در هند و فارسی زبان بودن نگارنده، واژگان گوناگون از زبان‌های دیگر در متن سفرنامه راه یافته‌اند؛ همچون: «تکت»، [۲۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۹۶.
«سکن کلاس»، [۲۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۹۹.
«بالیوز»، [۲۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۸.
«داک» [۲۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۷۱.
و «اوباش». [۲۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۹۹.
با آن که نویسنده سفرنامه خود را با تاریخ قمری تدوین و مسافت‌ها را با شماره روزهای سپری شده تعیین کرده است، در برخی از صفحات در کنار تاریخ قمری از تاریخ میلادی [۲۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۶۵_ ۶۷.
و برای مسافت از واحد «میل» انگلیسی [۲۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۴۵.
[۳۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۶۷.
نیز بهره برده است.با آن که آگاهی‌های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی فراوان در سفرنامه به چشم می‌خورد، متن آن گاه کاملا شخصی است و اخبار کم اهمیت یا بی اهمیت بسیار را می‌توان در آن دید. برای مثال، نویسنده چند بار خواب‌هایی را که دیده، گزارش کرده [۳۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
و چند بار نیز از احتلام خود سخن گفته است. [۳۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۶۶.
[۳۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۹۱_ ۹۴.
از نکات شایان توجه این سفرنامه آن است که بر خلاف سفرنامه‌های معمول، از تعدی راهزنان در آن خبری نیست و نویسنده تنها از بدخلقی شترداران و درشکه داران و بی مهری آنان با مسافران، بارها شکوه کرده است. [۳۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۴ـ۲۵.
[۳۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۵۴.
[۳۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ۲۲۰.
۶ - بخش نخست اسفارنویسنده و همراهانش ۲۲ جمادی الاولی از لکنهو به بمبئی [۳۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲_ ۱۰۰.
رفته‌اند. وی مطالب این بخش از سفر را در ۱۵۸ صفحه ثبت کرده است. آن‌ها بخشی از مسیر را با درشکه، قسمتی را با قایق و مسافتی دیگر را با قطار پیموده و پس از ۴۱ روز به بمبئی رسیده‌اند. در این بخش، مطالب فراوان به چشم می‌خورد؛ از جمله کیفیت و کرایه وسایل نقلیه، مسافت و چگونگی راه، برخوردها و دیدارها، مراجعات نویسنده به کتابفروشی‌ها و چاپخانه‌ها، [۳۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۱۴.
[۳۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۳۱.
بیماری اعجاز حسین و عیادت شخصیت‌ها از او [۴۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۵۱.
و این که برای مثال، این شهر اداره پست ندارد و آن شهر آب تمیز و فراوان دارد. وی در این بخش همچنین به نامه نگاری اش با هملتین، حاکم کمشیزدهلی اشاره و او را صاحب مکارم و افتخارات و فردی بی مانند در میان امثال خود [۴۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۵.
معرفی کرده است. همچنین آن گاه که برای تصدیق «مختارنامه» به دفتر حاکم کلکته رفته، او را هوشیار و مدیری آشنا به قواعد یافته است. [۴۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۷.
۷ - بخش دوم کتابنگارنده این بخش را در ۳۱ صفحه سامان داده است. آن‌ها پس از یک ماه معطلی برای تهیه کشتی، روز ۲۷ شعبان با کشتی دخانی (بخار) و با کرایه ۱۰۰ روپیه برای هر تن، به قصد جده حرکت کرده، [۴۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۵۷.
[۴۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۵۹.
پنجم رمضان به بندر عدن [۴۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۶۵.
و ۱۰ روز بعد به جده رسیده‌اند. [۴۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۳.
آنان در آغاز قصد مدینه داشته‌اند [۴۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۱.
؛ اما به علت ناامن بودن مسیر در پی وقوع درگیری [۴۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۴.
و پس از مشورت با کسی که گویا سفیر عثمانی در جده بوده [۴۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۸ـ۱۸۹.
منصرف گشته، عزم مکه کرده‌اند. [۵۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۱.
سفیر او را بسیار گرامی داشته و سفارش نامه‌ای نیز به دو زبان ترکی و عربی، خطاب به شریف مکه نوشته و به وی سپرده است. [۵۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۰.
نگارنده در این جا تذکر داده که شایسته است شخص پیش از انجام اعمال حج تمتع ، عمره مفرده بگزارد تا با واجبات حج آشنا شود و هنگام روبه رو شدن با مکان‌ها و مشاعر، دچار مشکل نگردد، به خصوص که مطوفین اعتنای چندان به امور حاجیان ندارند و نباید به آن‌ها اعتماد کرد. [۵۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۳ـ۱۹۴.
وی در مسیر مکه از حدیبیه و در آن جا از مسجدی به نام شمیی یاد کرده که گویا آن را تازه ساخته بوده‌اند. آن‌ها بدون توقف راه سپرده و ۲۲ رمضان به مکه رسیده‌اند. [۵۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۲.
از مطالب مهم این بخش، آگاهی‌هایی است که نویسنده درباره سید علوی بن عیدروس ارائه می‌کند. نویسنده که به قصد دیدن این شخص در عدن به خانه اش رفته و به دیدارش توفیق نیافته، در آغاز او را از «مشاهیر عرفا» ی آن سرزمین دانسته و سپس هنگامی که سید علوی کسی را برای عذر خواهی به سراغش فرستاده، از همان فرستاده شنیده که بن عیدروس ماهانه ۱۲۰۰ روپیه از «حکام فرنگی» دریافت می‌کند تا مردم را به اطاعت فرابخواند و به مخالفت برنینگیزد. [۵۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۷۳ـ ۱۷۴.
همچنین در مدت توقف نگارنده در جده، نواب تهورجنگ به دیدار وی آمده است. [۵۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۸۴.
۸ - بخش سوم کتابنویسنده ۹۰ صفحه از سفرنامه را به این بخش اختصاص داده و در آن گزارش‌هایی دقیق از وضع حرمین، قبور و مکان‌های مذهبی ـ تاریخی، کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها ارائه کرده است. حضور وی در نماز جماعت اهل سنت در مسجدالحرام، از نکات شایان توجه این بخش است. [۵۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۰۷.
نویسنده در مکه بیشتر وقت خود را در کتابخانه حرم گذرانده و تنها در روزهای تعطیل این فرصت را از دست داده است. [۵۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۰۷ـ۲۰۸.
وی کتاب‌های بسیار از جمله عجالة الراکب، [۵۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۷.
السراج المنیر، شرح الجامع الصغیر و تنبیه الغافلین [۵۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۹۸.
را در این کتابخانه دیده و مطالب فراوان را در موضوعات گوناگون از آن‌ها یادداشت نموده است. او به نابودی بیشتر نسخه‌های خطی نفیس و مهم کتابخانه حرم بر اثر سیل اشاره کرده و عمده کتاب‌های موجود را جدید دانسته است. [۶۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۱۰.
نگارنده در ادامه، به دیداری با همراهی دوستش میرزا محمد هادی از مسجدی در بیرون مکه، گورستان ابوطالب ، پرداخته که قبرهای عبد مناف و عبدالمطلب در آن قرار دارند. [۶۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۰۳ـ۲۰۴.
به گفته وی، این دو قبر را میرزا جعفر علی متخلص به میرزا فصیح، پدر میرزا محمد هادی یاد شده، از سرمایه مرحوم سید ناصر علی هندی احیا کرده و مسجد را نیز وی ساخته است. وی افزوده است که مردم مکه از آن جا که این دو تن را مسلمان نمی‌دانند، اعتنایی به قبر آن‌ها ندارند. [۶۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۰۴.
نگارنده روز ۲۹ شوال با شتری که ۲۴ ریال کرایه کرد، همراه کاروانی عازم مدینه شده و برادرش بر اثر بیماری در مکه مانده است. [۶۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۱۳.
وی در مدینه بارها به کتابخانه حرم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم رفته [۶۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۲.
[۶۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۴۸ـ۲۴۹.
و آن جا را به مراتب بهتر و زیباتر از کتابخانه مکه و دارای کتاب‌های کمیاب، گرانسنگ و سودمند یافته است. متولیان کتابخانه را نیز خوش برخورد و دارای اخلاق پسندیده شمرده که بر خلاف متولیان کتابخانه مسجدالحرام ، تنگ نظر نبوده و با ملاطفت رفتار می‌کرده‌اند. [۶۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۴۱ـ۲۴۲.
اما از بدرفتاری خادمان حرم دلی پرخون داشته و دو نمونه از آزارهای آنان را بیان کرده است: یک بار که کنار قبر حضرت زهرا (س) در حال گریستن بوده، یکی از خادمان به اجبار مانع گریه وی شده است. [۶۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۲.
بار دوم در حالی که به ضریح ایشان نزدیک بوده، خادمی از وی پول می‌خواهد و از آن جا که در آن لحظه پولی با خود نداشته، او را از روضه بیرون می‌کند. [۶۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۹.
۸.۱ - گزارشی دقیق از وضع بقیعوی همچنین گزارشی دقیق از وضع بقیع داده است. قبور ائمه: ، عباس، عقیل، عبدالله بن جعفر، ابراهیم پسر رسول خدا، حارث، حلیمه، عاتکه و صفیه را دارای قبه و بارگاه شمرده و گفته است که با پرداخت پنج قروش موفق به زیارت آن‌ها شده است. بالای در این بارگاه تنها اسم عباس نوشته شده و به ائمه چهارگانه فقط با عنوان «اهل البیت» اشاره کرده‌اند. [۶۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۴ـ۲۳۵.
در بارگاهی که آرامگاه عباس و امامان قرار داشته، قبر عباس به گونه مستقل دارای ضریحی بزرگ بوده و قبور چهار امام: زیر یک قبه قرار داشته است. [۷۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۶.
از تزئینات و نشانه‌های عمارت در این بارگاه خبری نبوده [۷۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۷.
و نویسنده همین وضع را باعث خضوع و خشوع و توجه بیشتر انسان هنگام زیارت دانسته است. [۷۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۸.
چنان که نگارنده گزارش داده، در بقیع ، دست کم در روزی که وی به زیارت رفته است، بر خلاف حرم حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، بسیاری از زائران در حال گریستن و خواندن زیارتنامه بوده و خادمان مزاحم آن‌ها نمی‌شده‌اند. خود نویسنده و تنی چند نیز با صدای بلند گریسته و زیارت جامعه خوانده‌اند و بر خلاف انتظارشان کسی مزاحم آن‌ها نشده است. [۷۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۳۶.
وی مسجد قبا ، خانه حضرت عل ی(ع) و خانه امام صادق (ع) را نیز زیارت نموده و قبر اسماعیل بن جعفر صادق (ع) را دارای قبه‌ای بزرگ شمرده که در سمت شرقی آن خانه‌ای منسوب به امام صادق(ع) قرار دارد. [۷۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۶۱.
تقسیم جاروهای متبرک شده درون ضریح پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در میان مردم حاضر در حرم نیز از دیده‌های توجه برانگیز نگارنده است. [۷۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۴۵.
او درباره خبر بازگرداندن فدک به سادات که در هند شنیده بوده، از یکی از سادات مدینه سؤال کرده و پاسخ شنیده که فدک همچنان در دست حکومت است. [۷۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۴۷.
مؤلف در ۲۰ ذی قعده به سوی مکه حرکت کرده و پس از محرم شدن در مسجد شجره ، شگفت زده شده که گروهی از اهل سنت از مدینه احرام بسته و گروهی نیز بدون احرام از شجره عبور کرده‌اند تا شاید در رابغ محرم شوند. وی علت را این گونه بیان کرده که شترداران هنگام محرم شدن حاجیان، کاروان را متوقف نمی‌کنند و به راهشان ادامه می‌دهند و بسیاری از حاجیان نیز از هراس جا ماندن از کاروان، از احرام در مسجد شجره چشم می‌پوشند. او آن گاه که مسجد شجره را بدون سقف دیده، از وضع نامناسب این میقات مشترک شیعه و اهل سنت متاسف شده است. [۷۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۶۱ـ۲۶۳.
نویسنده در سوم ذی حجه به مکه رسیده [۷۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۷۴.
و آگاهی یافته که در تعیین آغاز ماه اختلاف وجود دارد. در پی این اختلاف، اهل سنت روز هفتم را هشتم ذی حجه اعلام کرده، از مکه بیرون شده‌اند و شیعیان نیز که نمی‌توانسته‌اند تا روز ترویه صبر کنند، ناگزیر همان روز پس از نماز مغرب و عشاء احرام بسته، به منا رفته‌اند. [۷۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۷۵ـ۲۷۶.
وی مراحل بعدی حج خود را به گونه خلاصه گزارش کرده [۸۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۷۷ـ۲۷۸.
و در پایان به وضع اسفناک منا و هوای سخت آلوده آن اشاره نموده است. به گفته او، با آن که حکومت شریف عبدالله بن محمد [۸۱]
تاریخ مکه، احمد سباعی، ص۶۲۸.
[۸۲]
تاریخ مکه، احمد سباعی، ص۶۳۱.
درباره نظافت منا تبلیغ و تاکید فراوان می‌کرده، کثرت قربانی، ازدحام جمعیت و محدودیت مکان و بوی مشمئز کننده لاشه‌های حیوانات ذبح شده وضعی تحمل ناپذیر پدید آورده‌اند، به گونه‌ای که وی و چند تن از حاجیان پس از بازگشت به مکه بیمار شده‌اند. [۸۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۷۹.
۹ - بخش چهارم کتابنویسنده و همراهانش ۲۵ ذی حجه مکه را به قصد جده ترک کرده و پس از دو روز وارد جده شده و برای سفر به عتبات آماده گشته‌اند. [۸۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۸۱.
آن‌ها از طریق دریا [۸۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۸۸.
به مسقط، [۸۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۹۹.
بندر بوشهر [۸۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۱۳.
و از آن جا به بصره ، [۸۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۲۱.
کاظمین ، [۸۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۲۵.
سامرا [۹۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۲۷-۲۳۸.
و سپس کربلا [۹۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۳۵.
و نجف [۹۲]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۵۵.
رفته‌اند. نویسنده در هر یک از این شهرها چندی اقامت کرده و بیشتر به دیدار با دانشوران و خرید کتاب پرداخته است. [۹۳]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۲۹۱.
[۹۴]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۱۴.
[۹۵]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۵۶.
[۹۶]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۵۸.
وی سفرنامه را تا بازگشت از نجف به کربلا نگاشته و بر این اساس، سفر حج او از هند تا مکه و مدینه، شش ماه و با احتساب سفر عتبات، حدود ۱۴ ماه به طول انجامیده است.در طول سفر ، او ارتباط خود را با خانواده و دوستان از طریق ارسال و دریافت نامه‌های فراوان حفظ کرده [۹۷]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۳۰.
و در یکی از همین نامه‌ها دریافته که سید حسین، پسر دو ساله‌اش، همچون دو فرزند دیگرش درگذشته و از این خبر سخت اندوهگین شده است. [۹۸]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۲۹ـ۳۳۰.
وی همچنین متن برخی از نامه‌ها، گاه فارسی و گاه عربی، را که از شخصیت‌های مشهور به او یا برادرش می‌رسیده، همراه پاسخ آن‌ها آورده است. [۹۹]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۰۹.
[۱۰۰]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۱۱۸.
[۱۰۱]
اسفار الانوار، میر حامد حسین، ص۳۵۷.
محتوای این نامه‌ها بیشتر احوال پرسی، آرزوی سلامت برای نویسنده و به ویژه برادر دانشمند وی و پرسش از چگونگی سفر و محل اسکان ایشان است. نامه‌ها و نیز پاسخ آن‌ها با عباراتی مطنطن، پر طمطراق و مسجع نوشته شده‌اند. این سفرنامه تاکنون به صورت دست نویس باقی مانده و منتشر نشده است. گزارشی سودمند از آن در مجله میقات حج [۱۰۲]
میقات حج، ش۱۴، ص۱۵۴-۱۷۲.
انتشار یافته که ترجمه صفحاتی از کتاب را نیز در بر دارد.۱۰ - فهرست منابعاعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. ۱۳۷۱ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛ تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش؛ دائرة المعارف تشیع: زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.) ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق؛ صحیفة المکتبه: نجف، مکتبة الامام امیر المؤمنین؛ طبقات اعلام الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.) ، به کوشش طباطبایی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق؛ عبقات الانوار: سید حامد حسین اللکهنوی (م. ۱۳۰۶ق.) ، به کوشش مولانا بروجردی، قم، محقق، ۱۴۰۴ق؛ الغدیر: الامینی (م. ۱۳۹۰ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛ مرآة الکتب: علی بن موسی التبریزی (م. ۱۳۳۰ق.) ، الحائری، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۴ق؛ میر حامد حسین: محمد رضا حکیمی، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹ش؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛ نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار: سید علی الحسینی المیلانی، مؤلف، ۱۴۱۴ق. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه درامور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اسفار الانوار». |