اخبار المدینه (زبیر بن بکار)اخبار المدینه زبیر بن بکار از منابع کهن و گمشده مدینه شناسی، منسوب به زبیر بن بکار (۱۷۲ـ۲۵۶ق) است. فهرست مندرجات۲ - نسب ۳ - تاریخ ولادت ۴ - مهاجرت زبیر ۵ - تاریخ وفات ۶ - دیدگاه زبیر در رویداد خلق قرآن ۷ - اساتید ۸ - شاگردان ۹ - تالیفات ۱۰ - ابهامات ۱۰.۱ - ابهام درباره کتاب ۱۰.۲ - گزارش زبیر از ابن زباله ۱۰.۳ - زمان گم شدن کتاب ۱۰.۴ - گزارش دیگران از مدینه ۱۰.۵ - نتیجه نهایی ۱۱ - منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - انتساب اخبار المدینه به زبیرمحتوای این کتاب که در بیان تاریخ، مکان‌ها و رخدادهای تاریخی مدینه است، از مجموع نقل شده‌ها و گزارش‌های کتاب‌های بعدی به دست می‌آید. انتساب اخبار المدینه به زبیر بن بکار قطعی نیست و در صورت پذیرش این نسبت، نمی‌توان ثابت کرد که آن چه در منابع به این اثر نسبت یافته، از دیگر آثار مدینه شناختی او گزارش نشده باشد. ۲ - نسبابوعبدالله زبیر بن بکار بن عبدالله قرشی اسدی مکی از نوادگان زبیر بن عوام، صحابی شناخته شده، و از راویان اخبار و انساب و ادب است. ۳ - تاریخ ولادتدر سال ۱۷۲ق. در مدینه زاده شد و علوم حدیث، تاریخ و ادب را از استادان گوناگون فراگرفت. ۴ - مهاجرت زبیردر آن جا با علویان اختلاف یافت و به بغداد، پایتخت خلافت عباسی، کوچ کرد.فؤاد سزگین این مهاجرت را پیش از وفات اسحاق موصلی (م. ۲۳۵ق.) دانسته، زیرا زبیر در بغداد با این دانشور دیدار کرده [۲]
تاریخ التراث العربی، فواد سزگین، ج۱، ج۲، ص۱۴۷.
و دیگر بار به مدینه بازگشته است. سپس به مکه رفته و در سال ۲۴۲ق. قاضی آن شهر شده است.۵ - تاریخ وفاتدر ۲۵۶ق. درگذشته و در قبرستان حجون همان شهر دفن گشته است. [۳]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۳.
۶ - دیدگاه زبیر در رویداد خلق قرآنپدرش بکار بیش از ۱۲ سال حکمران مدینه بوده است.زبیر در رویداد محنت خلق قرآن، رویکردی میانه و زیرکانه در پیش گرفت [۶]
الدر الثمین، ابن ساعی، ص۳۷۲.
و در پاسخ به پرسش اسحاق بن راهویه، هر دو دیدگاه، یعنی رویکرد رسمی خلق قرآن و نیز غیر مخلوق بودن قرآن به باور محدثان، را بدعت خواند. شاید دلیل او آن بود که این مفاهیم و اوصاف در سنت و نص صحیح اسلامی نیامده‌اند.۷ - اساتیدزبیر از مشایخی چون محمد بن حسن بن زباله، سفیان بن عیینه، ابوالحسن مدائنی و ابن ابی فدیک بهره گرفت. ۸ - شاگردانبرخی از شاگردان شناخته شده او عبارتند از: ابن ماجه قزوینی، ابوبکر بن ابی الدنیا، و اسماعیل بن عباس وراق. [۸]
تهذیب الکمال، المزی، ج۶، ص۲۶۹-۲۷۰.
[۹]
روضات الجنات، محمد باقر خوانساری، ج۳، ص۳۷۱-۳۷۲.
محدثان اهل سنت او را از ثقات دانسته و بر اعتبار و منزلت روایی وی تصریح کرده‌اند.۹ - تالیفاتزبیر از کار گزاران دستگاه عباسی بود. نگارش کتاب الموفقیات در قصه‌های تاریخی ـ اخلاقی به نام الموفق فرزند متوکل عباسی، نشانه این واقعیت است. از دیگر آثار وی، اخبار العرب و ایامها، نسب قریش و اخبارها، اخبار الاوس و الخزرج، نوادر المدنیین، العقیق و اخباره و شماری تک نگاشته موضوعی درباره شاعران حجاز، شایسته ذکرند [۱۲]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۳-۱۲۴.
[۱۳]
الدر الثمین، ابن ساعی، ص۳۷۱.
[۱۴]
الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی، ج۱، ص۳۶۱.
[۱۵]
الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی، ج۱، ص۳۹۲.
[۱۶]
الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی، ج۱، ص۳۹۶.
که تنها بخش‌هایی از برخی باقی مانده و منتشر شده است. بروکلمان و سزگین نشانی دست نوشته‌های این کتاب‌ها را شناسایی کرده‌اند. [۱۷]
تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ج۲، ج۳، ص۴۱.
[۱۸]
تاریخ التراث العربی، فواد سزگین، ج۱، ج۲، ص۱۴۷-۱۴۹.
[۱۹]
ایضاح المکنون، اسماعیل پاشا البغدادی، ج۲، ص۶۰۷.
۱۰ - ابهاماتبر خلاف گزارش برخی منابع معاصر [۲۰]
معجم ما الف عن المدینه، الصاعدی، ص۲۶.
در الفهرست ابن ندیم، کتابی با نام اخبار المدینه در میان آثار زبیر بن بکار یاد نشده است. ابن ندیم در میان ۳۰ اثر از وی، به نوادر المدنیین و العقیق و اخباره درباره چاه‌ها، وادی‌ها و قصرهای منطقه عقیق مدینه اشاره کرده [۲۱]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۳.
[۲۲]
ایضاح المکنون، اسماعیل پاشا البغدادی، ج۲، ص۳۱۴.
و همین گزارش در متون بعدی تکرار شده است. [۲۳]
الدر الثمین، ابن ساعی، ص۳۷۱.
در سده نهم ق. ابن حجر (م. ۸۵۲ق.) در گزارش‌های مربوط به صحابه مدنی و رخدادهای مدینه، به متون مدینه شناسی بسیار مراجعه کرده و گزارش‌هایی بی واسطه ازاخبار المدینه زبیر بن بکارآورده است. [۲۴]
الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۳، ص۴۷۱.
[۲۶]
الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۴، ص۴۴۸.
سخاوی (م. ۹۰۲ق.) نیز در فهرست کتاب‌های مدینه به اثری از زبیر بن بکار اشاره کرده که احتمالا همان اثری است که در کتاب شناسی‌های جدیدتر با عنوان اخبار المدینه شناخته می‌شود. خواه این سه عنوان، یک کتاب و دارای موضوع واحد باشند و خواه آن‌ها را گوناگون تلقی کنیم، جز گزیده‌ها و اقتباس‌ها، نسخه‌ای از هیچ یک بر جای نمانده یا به دست نیامده است.۱۰.۱ - ابهام درباره کتابدرباره این کتاب، دو ابهام اساسی وجود دارد: ۱. آیا اخبار المدینه، نوادر المدنیین و العقیق در واقع یک اثرند یا چند اثر که در سده‌های بعد، با جابه جایی مباحث، در نظر نویسندگان آمیختگی یافته و ماهیت ویژه خود را از دست داده‌اند؟ بر پایه احتمال دوم، آن چه از زبیر بن بکار در المناسک حربی و معجم الادبای حموی و دیگر مآخذ، بدون اشاره به نام کتاب، گزارش شده، شاید از مباحث گوناگون این سه کتاب هم موضوع و نه تنها از اخبار المدینه برگرفته شده باشد. شاهد دیگر بر آمیختگی و یکسانی مباحث این کتاب‌ها، یاد نشدن نام اخبار المدینه در الفهرست ابن ندیم و کتاب شناسی‌های بعد است. این که ابن حجر (م. ۸۵۲ق.) ازاخبار المدینه زبیر بن بکار گزارش کرده، شاید پس از آمیختگی میان اخبار المدینه زبیر و ابن زباله از جانب کسانی باشد که ابن حجر را دچار این خطا کرده‌اند. ۱۰.۲ - گزارش زبیر از ابن زبالهزبیر بن بکار در مدینه شناسی شاگرد ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) است و معمولا گزارش‌هایی که در متون به طور مسند و مسلسل از زبیر بن بکار آورده شده، به ابن زباله می‌رسد. از این رو به نظر می‌رسد زبیر صرفا بازگوینده اخبار المدینه ابن زباله است و اثری مستقل در تاریخ مدینه ننوشته است. یک شاهد این سخن آن است که زبیر همه کتاب ازواج النبی ابن زباله را روایت کرده و این کتاب در منابع به نام زبیر ثبت شده است. بررسی این گونه گزارش‌ها نشان می‌دهد که زبیر بن بکار در مباحث مدینه شناسی و سیره و مغازی، نقش راوی ابن زباله را دارد. دلیل دیگر آن است که سمهودی (م. ۹۱۱ق.) که معمولا متون تخصصی و کهن مدینه شناسی را گزارش می‌کند، ازاخبار المدینه زبیر بن بکار جز دو گزارش کوتاه درباره اراضی بنی مغاله و حدیله و مؤذن مسجد احزاب، گزارشی نیاورده و در دیگر موارد اشاره کرده که زبیر آن‌ها را از ابن زباله برگرفته است. [۲۹]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۷۹.
سمهودی به کتاب العقیق فی المدینه زبیر بن بکار درباره چاه‌ها، وادی‌ها و قصرهای منطقه عقیق توجه ویژه کرده و بخش‌هایی از آن را گزارش و تلخیص نموده است.۱۰.۳ - زمان گم شدن کتاببه درستی روشن نیست که کتاب اخبار المدینه تا چه هنگام در دسترس بوده و از کدام زمان گم شده است. ابواسحاق حربی (م. ۲۸۵ق.) از هم روزگاران زبیر بن بکار نخستین کسی است که آگاهی‌های تاریخی ـ جغرافیایی او را با واسطه یحیی بن حسن علوی (م. ۲۷۷ق.) گزارش کرده است. [۳۲]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۳۶۷.
[۳۳]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۳۶۹.
[۳۴]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۳۷۹.
[۳۵]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۴۲۵.
[۳۶]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۵۳۲.
[۳۷]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۵۸۹.
[۳۸]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۵۹۴.
این گزارش‌ها درباره اقطاع پیامبر به صحابه، افزوده بنای مسجدالنبی به دست ولید بن عبدالملک، مکان و موقعیت قبر فاطمه زهرا، قبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، توصیف جزیرة العرب و گزارش از دو روستا به نام‌های بناج و حمی ضریه است.۱۰.۴ - گزارش دیگران از مدینهالبکری (م. ۴۸۷ق.) در وصف‌های جغرافیایی و مفهوم شناسی جای‌ها بدون اشاره به اخبار المدینه، گزارش‌هایی بیشتر از زبیر بن بکار آورده است [۴۰]
معجم ما استعجم، عبدالله البکری، ج۲، ص۸۰.
[۴۱]
معجم ما استعجم، عبدالله البکری، ج۴، ص۸۸.
[۴۵]
معجم ما استعجم، عبدالله البکری، ج۲، ص۱۱۲.
[۴۶]
معجم ما استعجم، عبدالله البکری، ج۲، ص۱۱۸.
[۴۷]
معجم ما استعجم، عبدالله البکری، ج۲، ص۲۲۶.
مانند معناشناسی حجاز، گزارش درباره منطقه اثبه در بقیع، منطقه اکحل در مدینه دارای نخل بسیار، وادی اضم و اکاحل، تاریخ چاه بدر، خبر از قریه جثجاثه و جرف در مدینه، وادی حرسان بنی عجلان، وادی خرار، شناسایی جبل عیر و روستای فرع، وادی لقف و راه نقم و وادی یلیل. یاقوت حموی (م. ۶۲۷ق.) قلمروها و منطقه‌های جغرافیایی گمنام مدینه را به واسطه گزارش‌های ابن زبیر، فراوان شناسایی و معرفی کرده است. کتاب مهم دیگر که گزارش‌های ابن بکار را به شکل مستند آورده، الدرة الثمینه ابن نجار (م. ۶۴۳ق.) است. منشا ابن زباله‌ای کتاب زبیر، در این اثر کاملا هویدا است، زیرا در سند همه گزارش‌های ابن نجار از زبیر، نام محمد بن حسن بن زباله دیده می‌شود. [۵۴]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۶۰.
[۵۵]
اتحاف الزائر، ابن عساکر، ص۱۰۳.
[۵۶]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۹۷.
[۵۷]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۱۵۸.
[۵۸]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۱۷۱.
[۵۹]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۱۸۲.
[۶۰]
اتحاف الزائر، ابن عساکر، ص۲۵۳.
[۶۱]
اتحاف الزائر، ابن عساکر، ص۲۶۶-۲۶۷.
فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.) باب دوم [۶۲]
المغانم المطابه، محمد الفیروزآبادی، ج۱، ص۱۹۷-۲۶۰.
المغانم را از کتاب زبیر و آثار دیگر گزارش می‌کند. مطالب این باب در بیان تاریخ نخستین ساکنان مدینه، درگیری اوس و خزرج با یهودیان، معرفی دژهای مدینه، ارتباط قبایل و گروه‌ها، موقعیت منازل و محلات مدینه، و نیز خانه‌های پیرامون مسجدالنبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است. برخی از مطالعه این گزارش‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که فیروزآبادی کتاب زبیر را دیده و به آن دسترسی داشته است. [۶۳]
المغانم المطابه، محمد الفیروزآبادی، صع، «مقدمه».
احمد بن عبدالحمید عباسی (سده دهم) نیز در باب دوم عمدة الاخبار همین آگاهی‌ها را از کتاب زبیر گزارش کرده است که نشان می‌دهد یا کتاب زبیر را در اختیار داشته یا آن را عینا از المغانم برگرفته است. [۶۴]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۳۶-۴۴.
در همین کتاب، در جای‌های گوناگون ضمن شناسایی جای‌ها، نام‌ها و رخدادهای کهن از دانش تاریخی زبیر بن بکار، گزارش‌هایی آمده است. [۶۵]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۵۱.
[۶۶]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۷۳.
[۶۷]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۷۵.
[۶۸]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۸۲.
[۶۹]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۸۴.
[۷۰]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۱۹۲.
[۷۱]
عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص۴۴۵.
۱۰.۵ - نتیجه نهاییاز مجموع اخبار اقتباس شده تاریخ نگاران و تراجم نگاران و مدینه شناسان از زبیر بن بکار در موضوع مدینه، می‌توان به این نتیجه دست یافت که تاریخ نگاری وی بر مبنای شیوه مورخان مدنی است. شعر و ادب و نسب و تاریخ در این گونه گزارش‌ها به هم آمیخته‌اند و نشانه‌های تاریخ نگاری قبایلی و جمع و تدوین روایات در کارهای او آشکارند. وی از روایت‌های کهن‌تر، زمینه‌ای تاریخی فراهم کرده، مشاهدات خود را در آن جای داده و به مکان‌ها و جای‌های ناشناخته و روستاهای دور مدینه سفر کرده، نام‌ها و ویژگی‌های آن‌ها را ثبت و ضبط نموده است. بخشی از آگاهی‌های او درباره مناطق ناشناخته و دور از دسترس مدینه، در کتاب‌های جغرافیایی مانند معجم ما استعجم و معجم البلدان بازتاب یافته‌اند. ۱۱ - منابعاتحاف الزائر: ابن عساکر (م. ۶۸۶ق.) ، به کوشش مصطفی عمار، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۶ق؛الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش عبدالله عبدالمحسن، قاهره، مرکز البحوث و الدراسات، ۱۴۲۹ق؛الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. ۵۷۶ق.) ، به کوشش علی مهنا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق؛ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (م. ۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان ، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق؛تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق؛تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛تهذیب الکمال: المزی (م. ۷۴۲ق.) ، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۱ق؛الثقات: ابن حبان (م. ۳۵۴ق.) ، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق؛جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. ۴۵۶ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قاهره، دار المعارف؛الدر الثمین فی اسماء المصنفین: ابن ساعی (م. ۶۷۴ق.) ، به کوشش احمد شوقی و محمد سعید، تونس، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۳۰ق؛الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد بن محمود النجار (م. ۶۴۳ق.) ، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۷ق؛روضات الجنات: محمد باقر خوانساری، بیروت، دار الاسلامیه، ۱۴۱۱ق؛عمدة الاخبار: احمد بن عبدالحمید عباسی (قرن۱۰ق.) ، مدینه، المکتبة العلمیه؛ الفهرست: ابن ندیم (م. ۳۸۰ق.) ، به کوشش رضا تجدد؛ معجم البلدان: الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق؛ معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.) ، به کوشش جمال طلبه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق؛المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.) ، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۸۹ق؛المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م. ۲۸۵ق.) ، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق؛المنتظم: ابن جوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش السامرائی، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار المدینه زبیر بن بکار»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸. |