احادیث اثبات امامت

---

امامت یکی از ارکان معارف دین اسلام و یکی از اصول مذهب شیعه است که در منابع حدیثی تمامی فرق اسلامی، جایگاه برجسته و منزلت والایی دارد. چنانکه در حدیث نبوی معروف، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: «من مات و لم یعرف امام زمانه، مات میتة جاهلیة؛ کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است».
برای اثبات امامت اهل‌بیت، دلایل عقلی و نقلی بسیاری اقامه شده است. از جمله دلائل نقلی بر اثبات امامت و ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و فرزندان پاک و مطهر آن حضرت، احادیث معتبر فراوانی است که منابع شیعه و اهل سنت وارد شده است، که به جهت اختصار فقط به ذکر چهل روایت صحیح اکتفا می‌گردد.
البته تردیدی نیست که روایات صحیح‌السند از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام) در اثبات ولایت آن حضرات به صدها و بلکه به هزاران روایت می‌رسد و حتی کتاب‌های تخصصی نیز در این زمینه نوشته شده است؛ مثل کتاب کفایة الاثر، نوشته مرحوم خزاز قمی و اثبات الهداة نوشته شیخ حر عاملی و... .

۱ - روایت اول

---

• امامان از نسل امیرمؤمنان و از نسل امام حسین (علیهم‌السّلام) هستند:

شیخ صدوق (متوفای۳۸۱هـ) در حدیثی با سند صحیح نقل کرده‌اند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جانشینان بعد از خود را معرفی کرده‌اند:
"حدثنی ابی (رضی‌الله‌عنه)، قال: حدثنا سعد بن عبدالله، قال: حدثنا احمد بن محمد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن حماد بن عیسی، عن ابراهیم بن عمر الیمانی، عن ابی الطفیل، عن ابی جعفر محمد بن علی الباقر (علیهما‌السّلام)، عن آبائه (علیهم‌السّلام)، قال: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لِاَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السّلام): اکْتُبْ مَا اُمْلِی عَلَیْکَ. قَالَ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ اَتَخَافُ عَلَیَّ النِّسْیَانَ؟ فَقَالَ: لَسْتُ اَخَافُ عَلَیْکَ النِّسْیَانَ وَقَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ لَکَ اَنْ یُحَفِّظَکَ وَلَا یُنْسِیَکَ وَلَکِنِ اکْتُبْ لِشُرَکَائِکَ.
قَالَ: قُلْتُ: وَمَنْ شُرَکَائِی یَا نَبِیَّ اللَّهِ؟ قَالَ: الْاَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِکَ بِهِمْ تُسْقَی اُمَّتِی الْغَیْثَ وَبِهِمْ یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَبِهِمْ یَصْرِفُ اللَّهُ عَنْهُمُ الْبَلَاءَ وَبِهِمْ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ مِنَ السَّمَاءِ وَهَذَا اَوَّلُهُمْ.
وَاَوْمَاَ بِیَدِهِ اِلَی الْحَسَنِ (علیه‌السّلام) ثُمَّ اَوْمَاَ بِیَدِهِ اِلَی الْحُسَیْنِ (علیه‌السّلام) ثُمَّ قَالَ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): الْاَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهِ".

"رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امیرالمؤمنین فرمود آنچه برایت گویم بنویس. عرض کرد یا رسول اللَّه میترسی فراموش کنم؟ فرمود از فراموشی بر تو ترسی ندارم؛ چون از خدا خواستم که تو را حافظه دهد و فراموشت نکند؛ ولی برای همکاران خود بنویس: امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) گفت: عرض کردم همکارانم چه کسانی هستند؟ فرمود: امامان از فرزندانت که امتم به یمن وجود آنان از باران بنوشند و دعایشان مستجاب شود و به وسیله آن‌ها خدا بلا را از امتم دور کند و به وسیله آن‌ها رحمت از آسمان نازل شود و این اول آنها است. با دست خود به حسن اشاره کرد سپس به امام حسین (علیه‌السّلام) اشاره کرد و فرمود امامان از فرزندان اویند".
شیخ طوسی هم در امالی خود همین روایت را نقل کرده است.

۱.۱ - بررسی سند روایت اول

این روایت هم از نظر سند صحیح است و هم از نظر دلالت صریح.

۱.۱.۱ - علی بن الحسینبن بابویه

قال النجاشی: شیخ القمیین فی عصره ومتقدمهم، وفقیههم، وثقتهم...
وقال الشیخ: کان فقیها، جلیلا، ثقة.

۱.۱.۲ - سعد بن عبدالله الاشعری

قال النجاشی: شیخ هذه الطائفة وفقیهها ووجهها....
وقال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۱.۱.۳ - احمد بن محمد بن عیسی الاشعری

وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۱.۱.۴ - حسین بن سعید

الحسین بن سعید بن حماد: قال الشیخ: من موالی علی بن الحسین علیه السلام، ثقة. صاحب المصنفات الاهوازی، ثقة ".

۱.۱.۵ - حماد بن عیسی

قال النجاشی: وکان ثقة فی حدیثه، صدوقا.
وقال الشیخ: ثقة.

۱.۱.۶ - ابراهیم بن عمر

ابراهیم بن عمر الیمانی... قال النجاشی: شیخ من اصحابنا ثقة.

۱.۱.۷ - ابو الطفیل عامر بن واثله

امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت مشهور ثقلین که از طریق ایشان نقل شده است، او را توثیق کرده است.
"قال الوحید فی التعلیقة فی الخصال - بعد ذکر حدیث - قال معروف بن خربوذ، فعرضت هذا الکلام علی ابی جعفر (علیه‌السّلام)، فقال (علیه‌السّلام): صدق ابو الطفیل - رحمه الله -: وفی هذا شهادة علی حسن حاله ورجوعه، لو صح کونه کیسانیا (انتهی). اقول: الحدیث رواه الصدوق - قدس سره - فی باب الاثنین، تحت عنوان السؤال عن الثقلین یوم القیامة، وقد رواه بعدة طرق... وبعض طرق الروایة صحیح".

۲ - روایت دوم

---

• امام حسین (علیه‌السّلام) فرزند امام و پدر ائمه نه‌گانه بعد از خود است:

شیخ صدوق در الخصال با سند صحیح نقل می‌کند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امام حسین (علیه‌السّلام) را امام، فرزند امام و پدر ائمه معرفی کرده است:
"۳۸- حَدَّثَنَا اَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ اَبِی خَلَفٍ قَالَ حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ اَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ:
دَخَلْتُ عَلَی النَّبِیِّ ص واِذَا الْحُسَیْنُ عَلَی فَخِذَیْهِ وهُوَ یُقَبِّلُ عَیْنَیْهِ ویَلْثِمُ فَاهُ وهُوَ یَقُولُ اَنْتَ سَیِّدٌ ابْنُ سَیِّدٍ اَنْتَ اِمَامٌ ابْنُ اِمَامٍ اَبُو الْاَئِمَّةِ اَنْتَ حُجَّةٌ ابْنُ حُجَّةٍ اَبُو حُجَجٍ تِسْعَةٍ مِنْ صُلْبِکَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ".

سلیم بن قیس هلالی از سلمان فارسی روایت می‌کند که او گفته بود: نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودم، دیدم حسین بن علی بر زانوی وی نشسته پیامبر میان دو دیده و دهان وی را می‌بوسد و می‌گوید: تو سرور فرزند سرور هستی و تو امام فرزند امام و پدر امام هستی. تو حجت خدا و پدر ۹ تن از حجت‌های خداوند از نسل خود هستی که نهمین نفر آن‌ها قائم ایشان است".
همین روایت را شیخ مفید (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) در کتاب الاختصاص با سند ذیل نقل کرده است:
"ابو جعفر محمد بن احمد العلوی قال: حدثنی احمد بن علی بن ابراهیم بن‌هاشم عن ابیه، عن جده ابراهیم بن‌هاشم، عن حماد بن عیسی، عن ابیه، عن الصادق (علیه‌السّلام) قال: قال سلمان الفارسی (رحمة‌الله‌علیه): رایت الحسین بن علی صلوات الله علیهما فی حجر النبی صلی الله علیه وآله...".
همین روایت با همین سند و متن در کتاب الامامة و التبصرة و کفایةالاثر نیز نقل شده است.

۲.۱ - بررسی سند روایت دوم

سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۱.۱.۱ - علی بن الحسینبن بابویه

قال النجاشی: شیخ القمیین فی عصره ومتقدمهم، وفقیههم، وثقتهم...
وقال الشیخ: کان فقیها، جلیلا، ثقة.

۱.۱.۲ - سعد بن عبدالله الاشعری

قال النجاشی: شیخ هذه الطائفة وفقیهها ووجهها....
وقال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۱.۱.۵ - حماد بن عیسی

قال النجاشی: وکان ثقة فی حدیثه، صدوقا.
وقال الشیخ: ثقة.

۲.۱.۵ - عبدالله بن مسکان

قال النجاشی: ثقة، عین.
وقال الشیخ: عبدالله بن مسکان ثقة.

۲.۱.۶ - ابان بن تغلب

قال النجاشی: عظیم المنزلة فی اصحابنا، لقی علی بن الحسین، وابا جعفر، وابا عبدالله (علیهم‌السّلام) وروی عنهم، وکانت له عندهم منزلة وقدم.
قال الشیخ: ثقة، جلیل القدر، عظیم المنزلة فی اصحابنا.

۳ - روایت سوم

---

• هر کس من سرپرست او هستم، علی بن ابی طالب سرپرست او است:

حدیث شریف غدیر، برترین دلیل شیعیان برای اثبات جانشینی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است که در کتاب‌های شیعه و سنی صدها سند صحیح دارد. شیخ صدوق (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) این روایت را در کتاب خصال خود با سند صحیح و به تفصیل نقل کرده است:
"حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ اَبِی الْخَطَّابِ وَیَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ اَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ اُسَیْدٍ الْغِفَارِیِّ قَالَ:
لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مِنْ حِجَّةِ الْوَدَاعِ وَنَحْنُ مَعَهُ اَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَی اِلَی الْجُحْفَةِ فَاَمَرَ اَصْحَابَهُ بِالنُّزُولِ فَنَزَلَ الْقَوْمُ مَنَازِلَهُمْ ثُمَ نُودِیَ بِالصَّلَاةِ فَصَلَّی بِاَصْحَابِهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ اَقْبَلَ بِوَجْهِهِ اِلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ:
اِنَّهُ قَدْ نَبَّاَنِی اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ اَنِّی مَیِّتٌ وَاَنَّکُمْ مَیِّتُونَ وَکَاَنِّی قَدْ دُعِیتُ فَاَجَبْتُ وَاَنِّی مَسْئُولٌ عَمَّا اُرْسِلْتُ بِهِ اِلَیْکُمْ وَعَمَّا خَلَّفْتُ فِیکُمْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَحُجَّتِهِ وَاَنَّکُمْ مَسْئُولُونَ فَمَا اَنْتُمْ قَائِلُونَ لِرَبِّکُمْ قَالُوا نَقُولُ قَدْ بَلَّغْتَ ونَصَحْتَ وَجَاهَدْتَ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنَّا اَفْضَلَ الْجَزَاءِ.
ثُمَّ قَالَ لَهُمْ اَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ وَاَنِّی رَسُولُ اللَّهِ اِلَیْکُمْ وَاَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَاَنَّ النَّارَ حَقٌّ وَاَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ فَقَالُوا نَشْهَدُ بِذَلِکَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَی مَا یَقُولُونَ اَلَا وَاِنِّی اُشْهِدُکُمْ اَنِّی اَشْهَدُ اَنَّ اللَّهَ مَوْلَایَ وَاَنَا مَوْلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَاَنَا اَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ فَهَلْ تُقِرُّونَ لِی بِذَلِکَ وَتَشْهَدُونَ لِی بِهِ؟
فَقَالُوا نَعَمْ نَشْهَدُ لَکَ بِذَلِکَ.
فَقَالَ: اَلَا مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَاِنَّ عَلِیّاً مَوْلَاهُ وَهُوَ هَذَا ثُمَّ اَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام.
فَرَفَعَهَا مَعَ یَدِهِ حَتَّی بَدَتْ آبَاطُهُمَا.
ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ اَلَا وَاِنِّی فَرَطُکُمْ وَاَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ حَوْضِی غَداً وَهُوَ حَوْضٌ عَرْضُهُ مَا بَیْنَ بُصْرَی وَصَنْعَاءَ فِیهِ اَقْدَاحٌ مِنْ فِضَّةٍ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ اَلَا وَاِنِّی سَائِلُکُمْ غَداً مَا ذَا صَنَعْتُمْ فِیمَا اَشْهَدْتُ اللَّهَ بِهِ عَلَیْکُمْ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا اِذَا وَرَدْتُمْ عَلَیَّ حَوْضِی وَمَا ذَا صَنَعْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ مِنْ بَعْدِی فَانْظُرُوا کَیْفَ تَکُونُونَ خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا حِینَ تَلْقَوْنِی.
قَالُوا: وَمَا هَذَانِ الثَّقَلَانِ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: اَمَّا الثَّقَلُ الْاَکْبَرُ فَکِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ سَبَبٌ مَمْدُودٌ مِنَ اللَّهِ وَمِنِّی فِی اَیْدِیکُمْ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَّهِ وَالطَّرَفُ الْآخَرُ بِاَیْدِیکُمْ فِیهِ عِلْمُ مَا مَضَی وَمَا بَقِیَ اِلَی اَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَاَمَّا الثَّقَلُ الْاَصْغَرُ فَهُوَ حَلِیفُ الْقُرْآنِ وَهُوَ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ وَعِتْرَتُهُ (علیهم‌السّلام) وَاِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.
قَالَ مَعْرُوفُ بْنُ خَرَّبُوذَ: فَعَرَضْتُ هَذَا الْکَلَامَ عَلَی اَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) فَقَالَ: صَدَقَ اَبُو الطُّفَیْلِ رَحِمَهُ اللَّهُ هَذَا الْکَلَامُ وَجَدْنَاهُ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ (علیه‌السّلام) وَعَرَفْنَاهُ.
وَحَدَّثَنَا اَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ.
وَحَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ.
وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ اَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ اَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ اَسِیدٍ الْغِفَارِیِّ بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ سَوَاء".

ابوالطفیل از حذیفة بن اسید غفاری نقل می‌کند که چون پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجة الوداع بازگشت و ما در خدمت او بودیم، آمد تا به جحفه رسید، پس به اصحاب فرمان داد که فرود آیند، آنها فرود آمدند، آنگاه ندای نماز داده شد و با اصحاب خود دو رکعت نماز خواند.
سپس صورت خود را به سوی آنان کرد و به آنان فرمود:
همانا خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که من می‌میرم و شما هم می‌میرید و گویا که من دعوت شده‌ام و آن دعوت را اجابت کرده‌ام و من در برابر آن چیزی که با آن به سوی شما فرستاده شده‌ام مسئول هستم و نیز از آنچه میان شما باقی می‌گذارم؛ یعنی کتاب خدا و حجّت او، و شما نیز مسئول هستید. شما به پروردگارتان چه خواهید گفت؟ گفتند: می‌گوییم: تو پیام را رسانیدی و نصیحت کردی و مجاهدت نمودی، پس خداوند از سوی ما به تو بهترین پاداش بدهد. آنگاه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آنان فرمود: آیا شما گواهی نمی‌دهید که خدایی جز خدای یگانه نیست و اینکه من فرستاده خدا به سوی شما هستم و اینکه بهشت حق است و اینکه آتش جهنم حق است و اینکه زنده شدن پس از مرگ حق است؟ گفتند: به همه اینها گواهی می‌دهیم.
پیامبر گفت: خدایا به آنچه می‌گویند: شاهد باش. آگاه باشید که من شما را گواه می‌گیرم که من شهادت می‌دهم که خداوند مولای من است و من مولای هر مسلمانی هستم و من به مؤمنان از خودشان اولی تر هستم، آیا شما به آن اقرار می‌کنید و به آن گواهی می‌دهید؟ گفتند: آری، ما در باره تو، به آن شهادت می‌دهیم.
پس فرمود: آگاه باشید که هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست و او این شخص است، سپس دست علی را گرفت و آن را با دست خود بالا برد تا اینکه زیر بغل هر دو آشکار شد. سپس گفت: خداوندا دوست بدار هر کس را که او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس را که او را دشمن بدارد و یاری کن به هر کس که او را یاری کند و خوار کن هر کس را که او را خوار سازد. آگاه باشید که من پیشتاز شما (در مرگ) هستم و شما در حوض (کوثر) بر من وارد خواهید شد، حوض من، فردا وسعتی چون وسعت میان بصری و صنعا خواهد داشت، در آن پیاله‌هایی از نقره به تعداد ستارگان آسمان است، آگاه باشید، فردا که وارد حوض من شدید از شما خواهم پرسید در باره آنچه از شما به آن، چنین روزی گواهی گرفتم که چه رفتاری کردید و بعد از من با «ثقلین دو چیز گرانبها» چه کردید؟ وقتی با من ملاقات نمودید، به من نظر بدهید که چگونه پس از من با آنها رفتار کردید؟
گفتند: یا رسول اللَّه این دو چیز گرانبها چیست؟ فرمود: چیز گرانبهای بزرگتر کتاب خداوند است که واسطه‌ای است کشیده شده از خدا و من در دستان شما، که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگرش در دست شماست، دانش گذشته و آینده تا روز قیامت در آن است، و اما چیز گرانبهای کوچک که ملازم قرآن است، آن علی بن ابی‌طالب و عترت او هستند و این دو امانت از هم جدا نشوند تا وقتی که در حوض (کوثر) بر من وارد شوند.
معروف بن خرّبوذ می‌گوید: این سخن را بر امام باقر (علیه‌السّلام) عرضه کردم، فرمود:
ابوالطفیل راست گفته، خدا رحمتش کند و ما آن را در کتاب علی (علیه‌السّلام) چنین یافتیم و شناختیم.

۳.۱ - بررسی سند روایت سوم

این روایت هم از نظر سند و هم از نظر دلالت صحیح می‌باشد.

۳.۱.۱ - محمد بن الحسن بن ولید

محمد بن الحسن بن احمد: قال النجاشی: شیخ القمیین وفقیههم، ومتقدمهم ووجههم ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: جلیل القدر، عارف بالرجال، موثوق به... جلیل القدر، بصیر بالفقه، ثقة.

۳.۱.۲ - محمد بن الحسن الصفار

محمد بن الحسن بن فروخ: قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا القمیین، ثقة، عظیم القدر، راجحا، قلیل السقط فی الروایة.

۳.۱.۳ - محمد بن الحسین ابی‌الخطاب

مقال النجاشی: جلیل من اصحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایة، ثقة، عین، حسن التصانیف، مسکون الی روایته...
وقال الشیخ: کوفی، ثقة.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۳.۱.۵ - محمد بن ابی‌عمیر

قال النجاشی: جلیل القدر، عظیم المنزلة فینا وعند المخالفین...
وقال الشیخ: وکان من اوثق الناس عند الخاصة والعامة، وانسکهم نسکا، واورعهم واعبدهم.

۳.۱.۶ - عبدالله بن سنان

عبدالله بن سنان بن طریف: قال النجاشی: کوفی، ثقة، من اصحابنا، جلیل لا یطعن علیه فی شئ.... روی هذه الکتب عنه جماعات من اصحابنا لعظمه فی الطائفة، وثقته وجلالته.
وقال الشیخ: عبدالله بن سنان، ثقة.

۳.۱.۷ - معروف بن خربوذ

کشی در کتاب رجال خود در شرح حال برید بن معاویه، تصریح می‌کند که او از جمله افرادی است که تمام شیعیان بر صداقت و راستگویی آن‌ها اجماع دارند:
اجماع العصابة علی تصدیق جماعة من اصحاب ابی جعفر (علیه‌السّلام) واصحاب ابی عبد اللّه (علیه‌السّلام) وانقیادهم لهم بالفقه، وعدّه منهم معروف بن خرّبوذ.

۳.۱.۸ - عامر بن واثله

امام صادق (علیه‌السّلام) در آخر همین روایت او را تصدیق کرده است؛ پس نیازی به توثیق دیگران ندارد.

۴ - روایت چهارم

---

• رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مرا در غدیر خم به دستور خداوند به امامت نصب کرد:

شیخ کلینی (رحمةالله‌علیه) در کتاب شریف کافی روایتی را با سند صحیح نقل کرده است که بر طبق آن، نخستین کسی که با ابوبکر بیعت کرد، شیطان بوده است. سپس امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به حدیث شریف غدیر استناد و خود را منصب من عندالله خطاب کرده است:

"۵۴۱- عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ اِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ:
لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صوصَنَعَ النَّاسُ مَا صَنَعُوا وخَاصَمَ اَبُو بَکْرٍ وعُمَرُ واَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ الْاَنْصَارَ فَخَصَمُوهُمْ بِحُجَّةِ عَلِیٍّ ع قَالُوا: یَا مَعْشَرَ الْاَنْصَارِ قُرَیْشٌ اَحَقُّ بِالْاَمْرِ مِنْکُمْ لِاَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صمِنْ قُرَیْشٍ والْمُهَاجِرِینَ مِنْهُمْ اِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَدَاَ بِهِمْ فِی کِتَابِهِ وفَضَّلَهُمْ وقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صالْاَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ.
قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَاَتَیْتُ عَلِیّاً ع وهُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صفَاَخْبَرْتُهُ بِمَا صَنَعَ النَّاسُ وقُلْتُ اِنَّ اَبَا بَکْرٍ السَّاعَةَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صواللَّهِ مَا یَرْضَی اَنْ یُبَایِعُوهُ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ اِنَّهُمْ لَیُبَایِعُونَهُ بِیَدَیْهِ جَمِیعاً بِیَمِینِهِ وشِمَالِهِ.
فَقَالَ لِی یَا سَلْمَانُ! هَلْ تَدْرِی مَنْ اَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صقُلْتُ لَا اَدْرِی اِلَّا اَنِّی رَاَیْتُ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ حِینَ خَصَمَتِ الْاَنْصَارُ وکَانَ اَوَّلَ مَنْ بَایَعَهُ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ واَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ ثُمَّ عُمَرُ ثُمَّ سَالِمٌ
قَالَ لَسْتُ اَسْاَلُکَ عَنْ هَذَا ولَکِنْ تَدْرِی اَوَّلَ مَنْ بَایَعَهُ حِینَ صَعِدَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ ص؟
قُلْتُ لَا ولَکِنِّی رَاَیْتُ شَیْخاً کَبِیراً مُتَوَکِّئاً عَلَی عَصَاهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ سَجَّادَةٌ شَدِیدُ التَّشْمِیرِ صَعِدَ اِلَیْهِ اَوَّلَ مَنْ صَعِدَ وهُوَ یَبْکِی ویَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی رَاَیْتُکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ ابْسُطْ یَدَکَ فَبَسَطَ یَدَهُ فَبَایَعَهُ ثُمَّ نَزَلَ فَخَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ
فَقَالَ عَلِیٌّ ع هَلْ تَدْرِی مَنْ هُوَ؟ قُلْتُ لَا ولَقَدْ سَاءَتْنِی مَقَالَتُهُ کَاَنَّهُ شَامِتٌ بِمَوْتِ النَّبِیِّ ص.
فَقَالَ: ذَاکَ اِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ.
اَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صاَنَّ اِبْلِیسَ ورُؤَسَاءَ اَصْحَابِهِ شَهِدُوا نَصْبَ رَسُولِ اللَّهِ صاِیَّایَ لِلنَّاسِ بِغَدِیرِ خُمٍّ بِاَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ فَاَخْبَرَهُمْ اَنِّی اَوْلَی بِهِمْ مِنْ اَنْفُسِهِمْ واَمَرَهُمْ اَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ.
فَاَقْبَلَ اِلَی اِبْلِیسَ اَبَالِسَتُهُ ومَرَدَةُ اَصْحَابِهِ فَقَالُوا اِنَّ هَذِهِ اُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ ومَعْصُومَةٌ ومَا لَکَ ولَا لَنَا عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ قَدْ اُعْلِمُوا اِمَامَهُمْ ومَفْزَعَهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ فَانْطَلَقَ اِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ کَئِیباً حَزِیناً.
وَ اَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صاَنَّهُ لَوْ قُبِضَ اَنَّ النَّاسَ یُبَایِعُونَ اَبَا بَکْرٍ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ بَعْدَ مَا یَخْتَصِمُونَ ثُمَّ یَاْتُونَ الْمَسْجِدَ فَیَکُونُ اَوَّلَ مَنْ یُبَایِعُهُ عَلَی مِنْبَرِی اِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی صُورَةِ رَجُلٍ شَیْخٍ مُشَمِّرٍ یَقُولُ کَذَا وکَذَا ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَجْمَعُ شَیَاطِینَهُ واَبَالِسَتَهُ فَیَنْخُرُ ویَکْسَعُ ویَقُولُ کَلَّا زَعَمْتُمْ اَنْ لَیْسَ لِی عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَکَیْفَ رَاَیْتُمْ مَا صَنَعْتُ بِهِمْ حَتَّی تَرَکُوا اَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ وطَاعَتَهُ ومَا اَمَرَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص".

سلیم بن قیس هلالی می‌گوید: از سلمان فارسی (رضی‌اللَّه‌عنه) شنیدم که می‌گفت: هنگامی که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دیده از جهان فرو بست و مردم کردند آنچه کردند و ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جرّاح با انصار ستیزه کردند و آنها را به دلیل خویشی، که دلیل علی (علیه‌السّلام) بود محکوم نمودند. گفتند: ‌ای گروه انصار! قریش به امر امامت از شما سزاوارترند؛ زیرا رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از قریش بود و مهاجران نیز از قریش بودند و خدا در قرآن، خود با آنها آغاز نموده و آنها را برتری بخشیده است، و پیام‌آور (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: امامان از قریش باشند.
سلمان گفت: من به نزد امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) که مشغول غسل دادن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود رفتم و او را از جریان آگاه کردم و گفتم: اینک ابوبکر بر منبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جای گرفته است و به خدا سوگند، خشنود نیست که مردم با یک دست او، بیعت کنند و مردم با هر دو دست چپ و راست، با او بیعت می‌کنند.
علی (علیه‌السّلام) فرمود: ‌ای سلمان! هیچ می‌دانی نخستین کسی که بر منبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با او بیعت کرد چه کسی بود؟
عرض کردم: نمی‌دانم، جز این که دیدم که در زیر سایه‌بان بنی‌ساعده هنگام مجادله انصار، نخستین کسی که با او بیعت کرد بشیر بن سعد و ابوعبیدة بن جرّاح بود و سپس عمر و بعد از او سالم.
امام (علیه‌السّلام) فرمود: من در باره اینها از تو نپرسیدم، (پرسیدم که آیا) می‌دانی نخستین کسی که هنگام نشستن ابوبکر بر منبر پیامبر با او بیعت کرد چه کسی بود؟
عرض کردم: نه؛ ولی پیری کهنسال را دیدم که بر عصای خویش تکیه زده بود و میان دو دیده‌اش اثر سجده زیادی بود، و او نخستین کسی بود که از پله منبر بالا رفت؛ در حالی که می‌گریست و می‌گفت: ستایش خدایی را که مرا از دنیا نبرد تا تو را در این جایگاه ببینم، دستت را باز کن. ابوبکر دستش را باز کرد و پیرمرد با او بیعت نمود و سپس از منبر پایین آمد و از مسجد بیرون رفت.
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمود: دانستی او چه کسی بود؟ گفتم: نه؛ ولی از کلامش بدم آمد؛ زیرا گویی از مرگ پیامبر خوشحالی می‌کرد. امام (علیه‌السّلام) فرمود: او شیطان (لعنةاللَّه) بود.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به من خبر داد که شیطان و سران اصحابش نگران بودند که پیامبر اکرم در روز غدیر خم مرا به امر خداوند عزّ و جلّ، به امامت و خلافت بر مردم و برای مردم نصب کرد و به آنها خبر داد که من نسبت به آنها از خود آنها سزاوارترم و به آنها فرمود تا حاضران به غائبان برسانند و همه سران و شیطان‌های ابلیس گرد او آمدند و گفتند: همانا این امّت، مرحومه و معصومه است و نه تو و نه ما را بر آنها راهی نیست. همانا پیشوا و پناهگاه خود را پس از پیغمبرشان دانستند. در این هنگام بود که شیطان (لعنةاللَّه) افسرده و غمگین از آن محضر دور شد،
و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به من خبر داد که هرگاه از این جهان رخت بربندد، مردم پس از مخاصمه با یکدیگر در سقیفه بنی‌ساعده با ابوبکر بیعت کنند، و از آن جا به مسجد روند و نخستین کسی که بالای منبر من با ابوبکر بیعت کند شیطان است که به چهره پیرمردی عبادت‌کوش بدان جا بیاید و چنین و چنان بگوید، سپس از آن جا بیرون رود و شیاطین و پیروان خود را گرد آورد و باد در بینی کند و به جست و خیز پردازد و به آنها گوید: هرگز، شما گمان بردید که مرا بر ایشان راهی نیست، اکنون دیدید من با آنها چه کردم تا سرانجام دستور و فرمانبری خدای عزّ و جلّ و اوامر پیامبر را وانهادند.

۴.۱ - بررسی سند روایت چهارم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۴.۱.۱ - علی بن ابراهیم بن‌ هاشم

قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۴.۱.۲ - ابراهیم بن‌هاشم

در باره ابراهیم بن‌هاشم و اثبات وثاقت ایشان بحث‌های مفصلی انجام شده است، که ما به جهت اختصار، کلام جامع حضرت آیت‌الله‌العظمی‌خوئی (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیه) را نقل می‌کنیم. وی در شرح حال ابراهیم بن‌ هاشم می‌نویسد:

"اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله".

من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌ هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌ هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت‌گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

در توضیح کلام آیت‌الله خوئی می‌گوییم:
قمی‌ها در نقل روایت آن چنان وسواس داشتند که اگر کسی در شهر مقدس قم از راویان ضعیف روایتی را نقل می‌کرد، فورا او را از شهر بیرون و به شهر دوری می‌کردند؛ چنانچه سهل بن زیاد و... را تبعید کردند. نقل روایت از راوی ضعیف جرم نابخشودنی در میان محدثان قم به شمار می‌رود.
ابراهیم بن‌هاشم، مؤسس این مکتب و نخستین انتشار دهنده حدیث در قم بوده است و شخصیتی مثل علی بن ابراهیم فرزند برومند او بیش از شش هزار روایت از پدرش نقل کرده است. بنابراین بر خلاف ادعایی که شده است، ابراهیم بن‌ هاشم توثیق صریح دارد و دست کم شخصیتی مثل سید بن طاووس ادعای اتفاق تمام علما بر وثاقت او را کرده است.

۱.۱.۵ - حماد بن عیسی

قال النجاشی: وکان ثقة فی حدیثه، صدوقا.
وقال الشیخ: ثقة.

۱.۱.۶ - ابراهیم بن عمر

ابراهیم بن عمر الیمانی... قال النجاشی: شیخ من اصحابنا ثقة.

۴.۱.۵ - سلیم بن قیس الهلالی

سلیم بن قیس هلالی، از اصحاب و یاران خاص پنج امام اول شیعیان بوده است. آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:
سلیم بن قیس: قال النجاشی فی زمرة من ذکره من سلفنا الصالح فی الطبقة الاولی: (سلیم بن قیس الهلالی له کتاب، یکنی ابا صادق.
آقای خوئی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) سپس در ادامه نکاتی را در باره او این چنین بیان می‌کند:
الاولی: ان سلیم بن قیس - فی نفسه - ثقة جلیل القدر عظیم الشان، ویکفی فی ذلک شهادة البرقی بانه من الاولیاء من اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام، المؤیدة بما ذکره النعمانی فی شان کتابه، وقد اورده العلامة فی القسم الاول وحکم بعدالته.
سلیم بن قیس هلالی فی نفسه، ثقه، جلیل‌القدر و والامقام است. برای اثبات این مطلب، شهادت برقی به این که او اولیاء اصحاب امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بوده کفایت می‌کند. این مطلب را گفتار نعمانی در باره کتاب سلیم تایید می‌کند. علامه حلی نیز او را در قسم اول آورده و حکم به عدالتش کرده است.

حاکم نیشابوری از بزرگان تاریخ اهل سنت روایتی را نقل کرده است که به روشنی مقصود از این روایت را روشن می‌کند:
حَدَّثَنَا مُکْرَمُ بْنُ اَحْمَدَ الْقَاضِی، ثنا اَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الاَبَّارُ، ثنا اِسْحَاقُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ اَرْکُونُ الدِّمَشْقِیُّ، ثنا خُلَیْدُ بْنُ دَعْلَجٍ اَبُو عَمْرٍو السَّدُوسِیُّ، اَظُنُّهُ عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ عَطَاءٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: " النُّجُومُ اَمَانٌ لاَهْلِ الاَرْضِ مِنَ الْغَرَقِ، وَاَهْلُ بَیْتِی اَمَانٌ لاُمَّتِی مِنَ الاخْتِلافِ، فَاِذَا خَالَفَتْهَا قَبِیلَةٌ مِنَ الْعَرَبِ اخْتَلَفُوا فَصَارُوا حِزْبَ اِبْلِیسَ ".
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ستارگان امان اهل زمین از غرق شدن هستند. اهل بیت من، برای امت امت من امان از اختلاف هستند؛ پس هر گاه قبیله‌ای از عرب با آن‌ها مخالفت کنند، دچار اختلاف شده و حزب ابلیس خواهند شد.
هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحُ الاِسْنَادِ، وَلَمْ یُخَرِّجَاهُ.
این حدیث صحیح الاسناد است؛ ولی بخاری و مسلم آن را نقل نکرده‌اند.
طبق این دو روایت که یکی در کتاب‌های شیعه و دیگری در کتاب مخالفان ما نقل شده است، تمام کسانی که در سقیفه بنی‌ساعده از اهل بیت (علیهم‌السّلام) جدا شده و با آن‌ها مخالفت کردند، در حقیقت حزب شیطان شده‌اند. حال اگر این دو روایت در کنار آیه ولایت قرار گیرد، معنای هر دوی آن‌ها به صورت دقیق تر مشخص می‌شود:
"اِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ ورَسُولُهُ والَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ ویُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وهُمْ رَاکِعُونَ • وَ مَن یَتَوَلَّ اللَّهَ ورَسُولَهُ والَّذِینَ ءَامَنُواْ فَاِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَلِبُونَ؛ سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند همانها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند. و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند، پیروزند (زیرا) حزب و جمعیّت خدا پیروز است".
بلی، کسانی که ولایت خدا، پیامبر و اهل بیت (علیهم‌السّلام) را پذیرفتند، به راستی که به «حزب‌الله» پیوسته است؛ اما کسانی که با آن‌ها مخالفت و با دشمنان آن‌ها بیعت می‌کنند، طبق روایات شیعه و سنی «حزب‌الشیطان» هستند.

۵ - روایت پنجم

---

• خداوند، ما را بر تمام خلایق حجت خود قرار داد:

شیخ صدوق رضوان الله علیه در کتاب معتبر و شریف کمال الدین که به دستور امام زمان (عج‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) آن را نوشته است، روایتی را نقل می‌کند که بر طبق آن، امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، عصمت و امامت خود را الهی دانسته است:
"۶۳-حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ اِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ (علیه‌السّلام) قَالَ:
اِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وتَعَالَی طَهَّرَنَا وعَصَمَنَا وجَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وحُجَجاً فِی اَرْضِهِ وجَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وجَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ ولَا یُفَارِقُنَا.

سلیم بن قیس هلالی از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: به درستی که خدای تبارک و تعالی ما را پاکیزه و معصوم گردانید، و ما را گواه بر خلق خود و حجت در زمین قرار داد، ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داد، نه ما از قرآن جدا شویم و نه او از ما جدا می‌شود.

۵.۱ - بررسی سند روایت پنجم

سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۳.۱.۱ - محمد بن الحسن بن ولید

محمد بن الحسن بن احمد: قال النجاشی: شیخ القمیین وفقیههم، ومتقدمهم ووجههم ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: جلیل القدر، عارف بالرجال، موثوق به... جلیل القدر، بصیر بالفقه، ثقة.

۳.۱.۲ - محمد بن الحسن الصفار

قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا القمیین، ثقة، عظیم القدر، راجحا، قلیل السقط فی الروایة.

۵.۱.۳ - احمد بن محمد بن عیسی

قال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۱.۱.۴ - حسین بن سعید

قال الشیخ: من موالی علی بن الحسین علیه السلام، ثقة.
صاحب المصنفات الاهوازی، ثقة.

۱.۱.۵ - حماد بن عیسی

قال النجاشی: وکان ثقة فی حدیثه، صدوقا.
وقال الشیخ: ثقة.

۴.۱.۵ - سلیم بن قیس الهلالی

سلیم بن قیس هلالی، از اصحاب و یاران خاص پنج امام اول شیعیان بوده است. آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:
سلیم بن قیس: قال النجاشی فی زمرة من ذکره من سلفنا الصالح فی الطبقة الاولی: (سلیم بن قیس الهلالی له کتاب، یکنی ابا صادق.
آقای خوئی سپس در ادامه نکاتی را در باره او این چنین بیان می‌کند:
الاولی: ان سلیم بن قیس - فی نفسه - ثقة جلیل القدر عظیم الشان، ویکفی فی ذلک شهادة البرقی بانه من الاولیاء من اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام، المؤیدة بما ذکره النعمانی فی شان کتابه، وقد اورده العلامة فی القسم الاول وحکم بعدالته.
سلیم بن قیس هلالی فی نفسه، ثقه، جلیل القدر و والا مقام است. برای اثبات این مطلب، شهادت برقی به این که او اولیاء اصحاب امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بوده کفایت می‌کند. این مطلب را گفتار نعمانی در باره کتاب سلیم تایید می‌کند. علامه حلی نیز او را در قسم اول آورده و حکم به عدالتش کرده است.
شیخ کلینی در کتاب شریف کافی، همین روایت را با این سند نقل کرده است:
عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ اِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قَالَ: اِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَتَعَالَی طَهَّرَنَا... .

۶ - روایت ششم

---

• من، حسن، حسین و نه تن از فرزندانش مقصود حدیث ثقلین هستیم:

شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، در ضمن حدیث شریف ثقلین، نام ائمه (علیهم‌السّلام) را نیز از زبان امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نقل کرده است:

"۲۵ حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ اِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ اَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ اَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه‌السّلام) قَالَ: سُئِلَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السّلام) عَنْ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِی مَنِ الْعِتْرَةُ؟ فَقَالَ:
اَنَا وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَالْاَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِیُّهُمْ وَقَائِمُهُمْ لَا یُفَارِقُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَلَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حَوْضَه".

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) پرسیدند: معنی گفتار حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که فرموده: «انّی مخلّف فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی» چیست؟ و عترت چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: مقصود از عترت، من و حسنین و نه نفر از اولاد حسین هستیم، نفر نهمی مهدی و قائم عترت است، اینان از قرآن جدا نخواهند شد تا آنگاه که در کنار حوض خدمت پیغمبر برسند.

۶.۱ - بررسی سند روایت ششم

این روایت هم از نظر سند و هم از نظر دلالت صحیح می‌باشد.

۶.۱.۱ - احمد بن زیاد بن جعفر همدانی

نخستین راوی در سند روایت احمد بن زیاد همدانی استاد شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه) است. شیخ صدوق استادش را در چندین مورد توثیق کرده که متن کلامش در تایید احمد بن زیاد همدانی در ذیل روایت غیبت امام زمان (علیه‌السّلام) این است:

قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه: لم اسمع هذا الحدیث الا من احمد بن زیاد ابن جعفر الهمدانی رضی الله عنه بهمدان عند منصرفی من حج بیت الله الحرام، وکان رجلا ثقة دینا فاضلا (رحمة‌الله‌علیه) ورضوانه.
مصنف این کتاب که خداوند از او راضی باد می‌گوید: من این روایت از احمد بن زیاد ابن جعفر همدانی در همدان هنگامی که از زیارت خانه خدا برگشتم شنیدم. و او شخص ثقه، متدین و فاضل بود که رحمت و رضوان خداوند بر او نثارش باد.
با توثیق شیخ صدوق نیازی نیست که سخن دیگران را در باره ذکر کنیم.

۴.۱.۱ - علی بن ابراهیم بن‌ هاشم

قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۴.۱.۲ - ابراهیم بن‌هاشم

حضرت آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:

اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله.
من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

۳.۱.۵ - محمد بن ابی‌عمیر

قال النجاشی: جلیل القدر، عظیم المنزلة فینا وعند المخالفین...
وقال الشیخ: وکان من اوثق الناس عند الخاصة والعامة، وانسکهم نسکا، واورعهم واعبدهم.

۶.۱.۵ - غیاث بن ابراهیم التمیمی

قال النجاشی: بصری، سکن الکوفة، ثقة. روی عن ابی عبدالله وابی الحسن علیهما السلام.

۷ - روایت هفتم

---

• رسول خدا، وصیت و امامت را بعد از خودش به امیرمؤمنان واگذار کرد:

شیخ کلینی رحمت الله علیه در کتاب شریف کافی با سند صحیح جریان مناظره محمد بن علی معروف به محمد حنفیه را با امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) نقل کرده است که امامت الهی آن حضرات را ثابت می‌کند و هم معجزه‌ای از معجزات امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) را:

"۵- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ اَبِی عُبَیْدَةَ وزُرَارَةَ جَمِیعاً عَنْ اَبِی‌جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ ع اَرْسَلَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ اِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع فَخَلَا بِهِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ اَخِی قَدْ عَلِمْتَ اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صدَفَعَ الْوَصِیَّةَ والْاِمَامَةَ مِنْ بَعْدِهِ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ثُمَّ اِلَی الْحَسَنِ ع ثُمَّ اِلَی الْحُسَیْنِ ع وقَدْ قُتِلَ اَبُوکَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وصَلَّی عَلَی رُوحِهِ ولَمْ یُوصِ واَنَا عَمُّکَ وصِنْوُ اَبِیکَ ووِلَادَتِی مِنْ عَلِیٍّ ع فِی سِنِّی وقَدِیمِی اَحَقُّ بِهَا مِنْکَ فِی حَدَاثَتِکَ فَلَا تُنَازِعْنِی فِی الْوَصِیَّةِ والْاِمَامَةِ ولَا تُحَاجَّنِی
فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَا عَمِّ اتَّقِ اللَّهَ ولَا تَدَّعِ مَا لَیْسَ لَکَ بِحَقٍ اِنِّی اَعِظُکَ اَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ اِنَّ اَبِی یَا عَمِّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ اَوْصَی اِلَیَّ قَبْلَ اَنْ یَتَوَجَّهَ اِلَی الْعِرَاقِ وعَهِدَ اِلَیَّ فِی ذَلِکَ قَبْلَ اَنْ یُسْتَشْهَدَ بِسَاعَةٍ وهَذَا سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صعِنْدِی فَلَا تَتَعَرَّضْ لِهَذَا فَاِنِّی اَخَافُ عَلَیْکَ نَقْصَ الْعُمُرِ وتَشَتُّتَ الْحَالِ اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ جَعَلَ الْوَصِیَّةَ والْاِمَامَةَ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ ع فَاِذَا اَرَدْتَ اَنْ تَعْلَمَ ذَلِکَ فَانْطَلِقْ بِنَا اِلَی الْحَجَرِ الْاَسْوَدِ حَتَّی نَتَحَاکَمَ اِلَیْهِ ونَسْاَلَهُ عَنْ ذَلِکَ
قَالَ اَبُو جَعْفَرٍ ع وکَانَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا بِمَکَّةَ فَانْطَلَقَا حَتَّی اَتَیَا الْحَجَرَ الْاَسْوَدَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ ابْدَاْ اَنْتَ فَابْتَهِلْ اِلَی اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ وسَلْهُ اَنْ یُنْطِقَ لَکَ الْحَجَرَ ثُمَّ سَلْ فَابْتَهَلَ مُحَمَّدٌ فِی الدُّعَاءِ وسَاَلَ اللَّهَ ثُمَّ دَعَا الْحَجَرَ فَلَمْ یُجِبْهُ
فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَا عَمِّ لَوْ کُنْتَ وَصِیّاً واِمَاماً لَاَجَابَکَ قَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ فَادْعُ اللَّهَ اَنْتَ یَا ابْنَ اَخِی وسَلْهُ فَدَعَا اللَّهَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع بِمَا اَرَادَ ثُمَّ قَالَ اَسْاَلُکَ بِالَّذِی جَعَلَ فِیکَ مِیثَاقَ الْاَنْبِیَاءِ ومِیثَاقَ الْاَوْصِیَاءِ ومِیثَاقَ النَّاسِ اَجْمَعِینَ لَمَّا اَخْبَرْتَنَا مَنِ الْوَصِیُّ والْاِمَامُ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ فَتَحَرَّکَ الْحَجَرُ حَتَّی کَادَ اَنْ یَزُولَ عَنْ مَوْضِعِهِ ثُمَّ اَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَقَالَ:
اللَّهُمَّ اِنَّ الْوَصِیَّةَ والْاِمَامَةَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع اِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ وابْنِ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صقَالَ فَانْصَرَفَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وهُوَ یَتَوَلَّی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع".

امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: چون امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت رسید، محمد بن حنفیه، شخصی را نزد علی بن الحسین (علیهما‌السّلام) فرستاد که تقاضا کند با او در خلوت سخن گوید سپس (در خلوت) به آن حضرت چنین گفت:
پسر برادرم! می‌دانی که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وصیت و امامت را پس از خود به امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و بعد از او به امام حسن (علیه‌السّلام) و بعد از او به امام حسین (علیه‌السّلام) واگذاشت. و پدر شما به شهادت رسید و وصیت هم نکرد، و من عموی شما و با پدر شما از یک ریشه‌ام و زاده علی (علیه‌السّلام) هستم. من با این سن و سبقتی که بر شما دارم از شما که جوان هستید به امامت سزاوارترم؛ پس با من در امر وصیت و امامت منازعه و مجادله مکن.
علی بن الحسین (علیه‌السّلام) به او فرمود: ‌ای عمو از خدا پروا کن و چیزی را که حق نداری ادعا مکن. من تو را موعظه می‌کنم که مبادا از جاهلان باشی، ‌ای عمو! همانا پدرم (صلوات‌اللَّه‌علیه) پیش از آنکه رهسپار عراق شود به من وصیت فرمود و ساعتی پیش از شهادتش نسبت به آن با من عهد کرد.
و این سلاح رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است نزد من، متعرض این امر مشو که می‌ترسم عمرت کوتاه و حالت پریشان شود.
همانا خدای (عزّوجلّ) امر وصیت و امامت را در نسل حسین (علیه‌السّلام) مقرر داشته است، اگر می‌خواهی این مطلب را بفهمی بیا نزد حجرالاسود رویم و محاکمه کنیم و این موضوع را از او بپرسیم،
مام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید، این گفتگو میان آنها در مکه بود، پس رهسپار شدند تا به حجرالاسود رسیدند، علی بن الحسین به محمد بن حنفیه فرمود:
تو اول به درگاه خدای (عزّوجلّ) تضرع کن و از او بخواه که حجر را برای تو به سخن آورد و سپس بپرس.
محمد با تضرع و زاری دعا کرد و از خدا خواست و سپس از حجر خواست (که بامامت او سخن گوید) ولی حجر جوابش نگفت.
علی بن الحسین (علیه‌السّلام) فرمود: ‌ای عمو اگر تو وصی و امام می‌بودی جوابت می‌داد. محمد گفت: پسر برادر تو دعا کن و از خدا بخواه، علی بن الحسین (علیه‌السّلام) به آنچه خواست دعا کرد، سپس فرمود: از تو می‌خواهم بآن خدائی که میثاق پیغمبران و اوصیاء و همه مردم را در تو قرار داده است (همه باید نزد تو آیند و به پیمان خدا وفا کنند) که وصی و امام بعد از حسین (علیه‌السّلام) را به ما خبر ده.
سنگ جنبشی کرد که نزدیک بود از جای خود کنده شود، سپس خدای (عزّوجلّ) او را به سخن آورد و بزبان عربی فصیح گفت: بار خدایا همانا وصیت و امامت بعد از حسین بن علی (علیه‌السّلام) به علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب پسر فاطمه دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسیده است.
پس محمد بن علی (محمد حنفیه) برگشت و پیرو علی بن الحسین (علیه‌السّلام) گردید.

۷.۱ - بررسی سند روایت هفتم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۷.۱.۱ - محمد بن یحیی عطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۵.۱.۳ - احمد بن محمد بن عیسی

وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

قال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۷.۱.۴ - علی بن رئاب

وقال الشیخ: علی بن رئاب الکوفی: له اصل کبیر، وهو ثقة جلیل القدر.

۷.۱.۵ - زیاد ابوعبیده حزاء

زیاد بن عیسی: قال النجاشی: کوفی، مولی، ثقة...
وقال سعد بن عبدالله الاشعری: کوفی، ثقة، صحیح.

۷.۱.۶ - زرارة بن اعین

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه ومتقدمهم، وکان قارئا فقیها متکلما شاعرا ادیبا، قد اجتمعت فیه خلال الفضل والدین، صادقا فیما یرویه...

۸ - روایت هشتم

---

• امامان از طرف خدا پیشوایند، به حق هدایت و داوری کنند و حجت‌های خدا و داعیان به سوی خدا هستند؛

شیخ کلینی در کتاب شریف کافی روایتی را با سند صحیح اعلائی نقل کرده است که در آن امام صادق (علیه السلام)، ویژگی‌ها و فضائل امام را بیان کرده است که تمام اعتقادات شیعه؛ از جمله عصمت مطلق، انتخاب الهی و... را ثابت می‌کند:
"مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ اِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی خُطْبَةٍ لَهُ یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ الْاَئِمَّةِ ع وصِفَاتِهِمْ:
اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ اَوْضَحَ بِاَئِمَّةِ الْهُدَی مِنْ اَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ واَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مِنْهَاجِهِ وفَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صوَاجِبَ حَقِّ اِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ اِیمَانِهِ وعَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَةِ اِسْلَامِهِ لِاَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وتَعَالَی نَصَبَ الْاِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وجَعَلَهُ حُجَّةً عَلَی اَهْلِ مَوَادِّهِ وعَالَمِهِ واَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وغَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ یُمَدُّ بِسَبَبٍ اِلَی السَّمَاءِ لَا یَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَادُّهُ ولَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ اِلَّا بِجِهَةِ اَسْبَابِهِ ولَا یَقْبَلُ اللَّهُ اَعْمَالَ الْعِبَادِ اِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا یَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ مُلْتَبِسَاتِ الدُّجَی ومُعَمَّیَاتِ السُّنَنِ ومُشَبِّهَاتِ الْفِتَنِ،
فَلَمْ یَزَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وتَعَالَی یَخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ ع مِنْ عَقِبِ کُلِّ اِمَامٍ یَصْطَفِیهِمْ لِذَلِکَ ویَجْتَبِیهِمْ ویَرْضَی بِهِمْ لِخَلْقِهِ ویَرْتَضِیهِمْ کُلَّمَا مَضَی مِنْهُمْ اِمَامٌ نَصَبَ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ اِمَاماً عَلَماً بَیِّناً وهَادِیاً نَیِّراً واِمَاماً قَیِّماً وحُجَّةً عَالِماً اَئِمَّةً مِنَ اللَّهِ {یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وبِهِ یَعْدِلُونَ} حُجَجُ اللَّهِ ودُعَاتُهُ ورُعَاتُهُ عَلَی خَلْقِهِ یَدِینُ بِهَدْیِهِمُ الْعِبَادُ وتَسْتَهِلُّ بِنُورِهِمُ الْبِلَادُ ویَنْمُو بِبَرَکَتِهِمُ التِّلَادُ جَعَلَهُمُ اللَّهُ حَیَاةً لِلْاَنَامِ ومَصَابِیحَ لِلظَّلَامِ ومَفَاتِیحَ لِلْکَلَامِ ودَعَائِمَ لِلْاِسْلَامِ جَرَتْ بِذَلِکَ فِیهِمْ مَقَادِیرُ اللَّهِ عَلَی مَحْتُومِهَا،
فَالْاِمَامُ هُوَ الْمُنْتَجَبُ الْمُرْتَضَی والْهَادِی الْمُنْتَجَی والْقَائِمُ الْمُرْتَجَی اصْطَفَاهُ اللَّهُ بِذَلِکَ واصْطَنَعَهُ عَلَی عَیْنِهِ فِی الذَّرِّ حِینَ ذَرَاَهُ وفِی الْبَرِیَّةِ حِینَ بَرَاَهُ ظِلًّا قَبْلَ خَلْقِ نَسَمَةٍ عَنْ یَمِینِ عَرْشِهِ مَحْبُوّاً بِالْحِکْمَةِفِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَهُ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وانْتَجَبَهُ لِطُهْرِهِ بَقِیَّةً مِنْ آدَمَ ع وخِیَرَةً مِنْ ذُرِّیَّةِ نُوحٍ ومُصْطَفًی مِنْ آلِ اِبْرَاهِیمَ وسُلَالَةً مِنْ اِسْمَاعِیلَ وصَفْوَةً مِنْ عِتْرَةِ مُحَمَّدٍ صلَمْ یَزَلْ مَرْعِیّاً بِعَیْنِ اللَّهِ یَحْفَظُهُ ویَکْلَؤُهُ بِسِتْرِهِ مَطْرُوداً عَنْهُ حَبَائِلُ اِبْلِیسَ وجُنُودِهِ مَدْفُوعاً عَنْهُ وُقُوبُ الْغَوَاسِقِ ونُفُوثُ کُلِّ فَاسِقٍ مَصْرُوفاً عَنْهُ قَوَارِفُ السُّوءِ مُبْرَاً مِنَ الْعَاهَاتِ مَحْجُوباً عَنِ الْآفَاتِ مَعْصُوماً مِنَ الزَّلَّاتِ مَصُوناً عَنِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا مَعْرُوفاً بِالْحِلْمِ والْبِرِّ فِی یَفَاعِهِ مَنْسُوباً اِلَی الْعَفَافِ والْعِلْمِ والْفَضْلِ عِنْدَ انْتِهَائِهِ مُسْنَداً اِلَیْهِ اَمْرُ وَالِدِهِ صَامِتاً عَنِ الْمَنْطِقِ فِی حَیَاتِهِ،
فَاِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ وَالِدِهِ اِلَی اَنِ انْتَهَتْ بِهِ مَقَادِیرُ اللَّهِ اِلَی مَشِیئَتِهِ وجَاءَتِ الْاِرَادَةُ مِنَ اللَّهِ فِیهِ اِلَی مَحَبَّتِهِ وبَلَغَ مُنْتَهَی مُدَّةِ وَالِدِهِ ع فَمَضَی وصَارَ اَمْرُ اللَّهِ اِلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ وقَلَّدَهُ دِینَهُ وجَعَلَهُ الْحُجَّةَ عَلَی عِبَادِهِ وقَیِّمَهُ فِی بِلَادِهِ واَیَّدَهُ بِرُوحِهِ وآتَاهُ عِلْمَهُ واَنْبَاَهُ فَصْلَ بَیَانِهِ واسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وانْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ اَمْرِهِ واَنْبَاَهُ فَضْلَ بَیَانِ عِلْمِهِ ونَصَبَهُ عَلَماً لِخَلْقِهِ وجَعَلَهُ حُجَّةً عَلَی اَهْلِ عَالَمِهِ وضِیَاءً لِاَهْلِ دِینِهِ والْقَیِّمَ عَلَی عِبَادِهِ رَضِیَ اللَّهُ بِهِ اِمَاماً لَهُمُ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ واسْتَحْفَظَهُ عِلْمَهُ واسْتَخْبَاَهُ حِکْمَتَهُ واسْتَرْعَاهُ لِدِینِهِ وانْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ اَمْرِهِ واَحْیَا بِهِ مَنَاهِجَ سَبِیلِهِ وفَرَائِضَهُ وحُدُودَهُ فَقَامَ بِالْعَدْلِ عِنْدَ تَحَیُّرِ اَهْلِ الْجَهْلِ وتَحْیِیرِ اَهْلِ الْجَدَلِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ والشِّفَاءِ النَّافِعِ بِالْحَقِّ الْاَبْلَجِ والْبَیَانِ اللَّائِحِ مِنْ کُلِّ مَخْرَجٍ عَلَی طَرِیقِ الْمَنْهَجِ الَّذِی مَضَی عَلَیْهِ الصَّادِقُونَ مِنْ آبَائِهِ ع فَلَیْسَ یَجْهَلُ حَقَّ هَذَا الْعَالِمِ اِلَّا شَقِیٌّ ولَا یَجْحَدُهُ اِلَّا غَوِیٌّ ولَا یَصُدُّ عَنْهُ اِلَّا جَرِیٌّ عَلَی اللَّهِ جَلَّ وعَلَا".

امام صادق در خطبه‌ای که حال و صفات امامان (علیهم‌السّلام) را بیان می‌کند می‌فرماید:
همانا خدای (عزّوجلّ) به وسیله ائمه هدی از اهل بیت پیغمبر ما دینش را آشکار ساخت و علمش را روشن نمود و برای آنان باطن چشمه‌های علمش را گشود، هر که از امت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حق واجب امامش را شناسد طعم و شیرینی ایمانش را بیابد و فضل خرمی اسلامش را بداند؛ زیرا خدای تبارک و تعالی امامرا به پیشوائی خلقش منصوب کرده و بر روزیخواران اهل جهانش حجت قرار داده و تاج وقارش بر سر نهاده و از نور جباریتش بدو افکنده با رشته‌ای الهی تا آسمان کشیده که فیوضات خدا از او منقطع نشود و آنچه نزد خداست جز از طریق وسائل او به دست نیاید و خدا اعمال بندگان را جز با معرفت او نپذیرد آنچه از امور مشتبه تاریک و سنت‌های مشکل و فتنه‌های ناآشکار بر او وارد شود، حکمش را می‌داند.
خدای تبارک و تعالی همیشه امامان را برای رهبری خلقش از اولاد حسین (علیه‌السّلام) و از فرزندان بلا واسطه هر امامی برای امامت برگزیند و انتخاب کند و ایشان را برای خلقش بپذیرد و بپسندد، هر گاه یکی از ایشان رحلت کند از فرزندان او امامی بزرگوار آشکار و رهبری نوربخش و پیشوائی سرپرست و حجتی دانشمند برای خلقش نصب کند.
آنان از طرف خدا پیشوایند، به حق هدایت کنند و به حق داوری نمایند، حجت‌های خدا و داعیان به سوی خدایند، از طرف خدا مخلوق را سرپرستی کنند.
بندگان خدا به رهبری آنها دینداری کنند و شهرها به نورشان آبادان شود و ثروت‌های کهنه از برکتشان فزونی یابد، خدا ایشان را حیات مردم و چراغ‌های تاریکی و کلیدهای سخن و پایه‌های اسلام قرار داده و مقدرات حتمی خدا بر این جاری شده.
پس امام همان برگزیده، پسندیده، رهبر، محرم اسرار و امید بخشی است که به فرمان خدا قیام کرده است، خدا او را برای این برگزیده و در عالم ذر که او را آفریده، زیر نظر خود پروریده و در میان مردم، او را همچنان ساخته است، در عالم ذر پیش از آنکه جانداری پدید آید، امام را مانند سایه‌ای در سمت راست عرش آفریده و با علم غیب خود، به او حکمت بخشیده و او را برگزیده و برای پاکیش انتخابش کرده است.
باقی مانده خلافت آدم (علیه‌السّلام) به او رسیده و از بهترین فرزندان نوح (علیه‌السّلام) است، برگزیده خاندان ابراهیم (علیه‌السّلام) و سلاله اسماعیل و انتخاب شده از عترت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
همیشه زیر نظر خدا سرپرستی شده و با پرده خود حفظ و نگهبانیش نموده و دام‌های شیطان و لشکرش را از او کنار زده و پیش آمدهای شب هنگام و افسون جادوگران را از او دور ساخته است، روی آوردن بدی را از او برگردانیده از بلاها برکنار است، از آفت‌ها پنهان است، از لغزش‌ها نگهداری شده و از تمام زشتکاری‌ها مصونست.
در جوانی به خویشتن‌داری و نیکوکاری معروف است و در پیری به پاکدامنی و علم و فضیلت منسوب، امر امامت پدرش به او رسیده و در زمان حیات پدرش از آن گفتار خاموش بوده؛ چون ایام پدرش گذشت و مقدرات و خواست خدا نسبت به او پایان یافت و اراده خدا او را به سوی محبت خود رسانید و به پایان دورانش رسید، او در گذشت و امر خدا پس از او بوی رسید، خدا امر دینش را به گردن او نهاد و او را بر بندگانش حجت کرد و در بلادش سرپرست نمود و به روح خود قوتش داد و از علم خود باو داد و از بیان روشن (گفتار حق) آگاهش نمود و راز خود بدو سپرد و برای امر بزرگش (رهبری تمام مخلوق) دعوت فرمود و فضیلت بیان علمش را به او خبر داد و برای رهبری خلق منصوبش ساخت و بر اهل عالم حجتش نمود و مایه روشنائی اهل دین و سرپرست بندگانش کرد، او را برای امامت خلق پسندید و راز خود بدو سپرد و بر علم خویش نگهبانش کرد و حکمتش را در او نهفت و سرپرستی دینش را از او خواست و برای امر بزرگش او را طلبید و راه‌های روشن و احکام و حدود خویش باو زنده کرد.
امام هم با نور درخشان و درمان مفید، هنگام سرگردانی نادانان و سخن آراستن اهل جدل، به عدالت قیام کرد در حالی که با حق واضح و بیان از هر سو روشن همراه بود و به راه مستقیمی که پدران درستکارش (علیهم‌السّلام) رفته بودند، گام برداشت؛ پس حق چنین عالمی را جز بدبخت نادیده نگیرد و جز گمراه نومید منکرش نشود و جز دلیر بر خدای جل و علا برایش کارشکنی نکند.

۸.۱ - بررسی سند روایت هشتم

سند این روایت نیز صد در صد صحیح است.

۷.۱.۱ - محمد بن یحیی عطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۸.۱.۲ - احمد بن محمد اشعری

وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۸.۱.۴ - اسحاق بن غالب

قال النجاشی: عربی صلیب ثقة.

۹ - روایت نهم

---

• هر مسلمانی باید بداند که بعد از رسول خدا، امیرمؤمنان «امام» است، سپس امام حسن و ...؛

مرحوم خزاز قمی در کتاب معتبر کفایة الاثر روایتی را با سند صحیح از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است که آن حضرت اصول عقاید شیعه و از جمله امامت را به تفصیل در آن توضیح داده است:
"حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا هَارُونُ بْنُ مُوسَی قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ قَالَ:
کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: اِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ وعَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ اَعْیَنَ...
ثُمَّ قَالَ علیه السلام: اِنَّ اَفْضَلَ الْفَرَائِضِ واَوْجَبَهَا عَلَی الْاِنْسَانِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ والْاِقْرَارُ لَهُ بِالْعُبُودِیَّةِ وحَدُّ الْمَعْرِفَةِ اَنَّهُ لَا اِلَهَ غَیْرُهُ ولَا شَبِیهَ لَهُ ولَا نَظِیرَ لَهُ واَنَّهُ یَعْرِفُ اَنَّهُ قَدِیمٌ مُثْبَتٌ بِوُجُودٍ غَیْرُ فَقِیدٍ مَوْصُوفٌ مِنْ غَیْرِ شَبِیهٍ ولَا مُبْطِلٍ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.
وَ بَعْدَهُ مَعْرِفَةُ الرَّسُولِ والشَّهَادَةُ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ واَدْنَی مَعْرِفَةِ الرَّسُولِ الْاِقْرَارُ بِهِ بِنُبُوَّتِهِ واَنَّ مَا اَتَی بِهِ مِنْ کِتَابٍ اَوْ اَمْرٍ اَوْ نَهْیٍ فَذَلِکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ
وَ بَعْدَهُ مَعْرِفَةُ الْاِمَامِ الَّذِی بِهِ یَاْتَمُّ بِنَعْتِهِ وصِفَتِهِ واسْمِهِ فِی حَالِ الْعُسْرِ والْیُسْرِ واَدْنَی مَعْرِفَةِ الْاِمَامِ اَنَّهُ عِدْلُ النَّبِیِّ اِلَّا دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ ووَارِثُهُ واَنَّ طَاعَتَهُ طَاعَةُ اللَّهِ وطَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ والتَّسْلِیمُ لَهُ فِی کُلِّ اَمْرٍ والرَّدُّ اِلَیْهِ والْاَخْذُ بِقَوْلِهِ
وَ یَعْلَمُ اَنَّ الْاِمَامَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ اَنَا ثُمَّ مِنْ بَعْدِی مُوسَی ابْنِی ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ وَلَدُهُ عَلِیٌّ وبَعْدَ عَلِیٍّ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وبَعْدَ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ ابْنُهُ وبَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ابْنُهُ والْحُجَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ...".

از هشام حدیث کند که گفت: نزد حضرت صادق (علیه‌السّلام) بودم که معاویة بن وهب و عبدالملک بن اعین بر آن حضرت وارد شدند...
سپس امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: بهترین فرائض و واجب‌ترین آنها بر انسان شناسائی پروردگار و اقرار به بندگی اوست، و حدّ معرفت این است که اقرار کند که معبودی جز او نیست، و شبیه و مانندی برای او نیست، و بداند که او قدیم و ثابت و موجود است، و به چیزی مقیّد نیست، توان او را توصیف کرد ولی نه از روی شبیه و مانند، و بداند که او باطل نیست و مانندش چیزی نیست و او شنوا و بینا است.
و پس از او شناسایی پیغمبر و گواهی به نبوت اوست، و کمتر چیزی که در شناسایی او لازم است این است که اقرار به نبوت او کند، و اینکه آنچه آورده از کتاب یا امر و نهی از نزد خدای (عزّوجلّ) است.
و پس از او شناختن امامی است که به وصف و نام او در حال سختی و خوشی پیروی کند، و کمتر چیزی که در شناختن امام لازم است، این است که او به جز در مقام نبوت همکار پیغمبر و وارث اوست؛ و این که اطاعت او اطاعت خداوند و رسول اوست، و در هر امری تسلیم او باشد و (در آنچه نداند) به او ردّ کند و گفتار او را بگیرد.
و بداند که امام پس از رسول خدا علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) است و پس از او حسن سپس حسین سپس علی بن الحسین و سپس محمد بن علی و پس از او منم، و پس از من موسی فرزندم و پس از او فرزندش علی و بعد از او محمد فرزندش پس از او علی فرزندش سپس فرزندش حسن و حجت از فرزندان حسن است.

۹.۱ - بررسی سند روایت نهم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۹.۱.۱ - حسین بن علی

حسین بن علی بن الحسین بن موسی؛ قال النجاشی: ثقة.
وقال الشیخ فی رجاله ثقة.

۹.۱.۲ - هارون بن موسی

هارون بن موسی بن احمد؛ قال النجاشی: ابو محمد التلعکبری، من بنی شیبان: کان وجها فی اصحابنا ثقة، معتمدا لا یطعن علیه...
وقال الشیخ جلیل القدر، عظیم المنزلة، واسع الروایة، عدیم النظر، ثقة. روی جمیع الاصول والمصنفات.

۹.۱.۳ - محمد بن حسن

محمد بن الحسن بن احمد: قال النجاشی: شیخ القمیین وفقیههم، ومتقدمهم ووجههم ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: جلیل القدر، عارف بالرجال، موثوق به... جلیل القدر، بصیر بالفقه، ثقة.

۹.۱.۴ - محمد بن حسن صفار

محمد بن حسن صفار؛ قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا القمیین، ثقة، عظیم القدر، راجحا، قلیل السقط فی الروایة.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

یعقوب بن یزید؛ قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۳.۱.۵ - محمد بن ابی‌عمیر

محمد بن ابی‌عمیر؛ قال النجاشی: جلیل القدر، عظیم المنزلة فینا وعند المخالفین...
وقال الشیخ: وکان من اوثق الناس عند الخاصة والعامة، وانسکهم نسکا، واورعهم واعبدهم.

۹.۱.۷ - هشام بن سالم

هشام بن سالم؛ قال النجاشی: ثقة ثقة.

۱۰ - روایت دهم

---

• نزول آیه «اولی الامر» در حق امیرمؤمنان و امام حسن و امام حسین...؛

مرحوم شیخ کلینی در کتاب کافی، روایت ثقلین را از طریق ابو بصیر از امام صادق (علیه‌السّلام) با شش سند نقل کرده است:
"عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ وَعَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ اَبِی سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ اَبِی بَصِیرٍ قَالَ:
سَاَلْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ {اَطِیعُوا اللَّهَ وَاَطِیعُوا الرَّسُولَ وَاُولِی الْاَمْرِ مِنْکُمْ} فَقَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ (علیهم‌السّلام) فَقُلْتُ لَهُ: اِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ فَمَا لَهُ لَمْ یُسَمِّ عَلِیّاً وَاَهْلَ بَیْتِهِ (علیهم‌السّلام) فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ: فَقَالَ: قُولُوا لَهُمْ اِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نَزَلَتْ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَلَمْ یُسَمِّ اللَّهُ لَهُمْ ثَلَاثاً وَلَا اَرْبَعاً حَتَّی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَنَزَلَتْ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَلَمْ یُسَمِّ لَهُمْ مِنْ کُلِّ اَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ حَتَّی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَنَزَلَ الْحَجُّ فَلَمْ یَقُلْ لَهُمْ طُوفُوا اُسْبُوعاً حَتَّی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَنَزَلَتْ «اَطِیعُوا اللَّهَ وَاَطِیعُوا الرَّسُولَ وَاُولِی الْاَمْرِ مِنْکُمْ» وَنَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فِی عَلِیٍّ «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ».
وَقَالَ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَاَهْلِ بَیْتِی فَاِنِّی سَاَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ اَنْ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمَا حَتَّی یُورِدَهُمَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَاَعْطَانِی ذَلِکَ وَقَالَ: لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ اَعْلَمُ مِنْکُمْ وَقَالَ: اِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَلَنْ یُدْخِلُوکُمْ فِی بَابِ ضَلَالَةٍ فَلَوْ سَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَلَمْ یُبَیِّنْ مَنْ اَهْلُ بَیْتِهِ لَادَّعَاهَا آلُ فُلَانٍ وَآلُ فُلَانٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ اَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ تَصْدِیقاً لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه واله {اِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً} فَکَانَ عَلِیٌّ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَفَاطِمَةُ (علیه‌السّلام) فَاَدْخَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تَحْتَ الْکِسَاءِ فِی بَیْتِ اُمِّ سَلَمَةَ ثُمَّ قَالَ: «اللَّهُمَّ اِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ اَهْلًا وَثَقَلًا وَهَؤُلَاءِ اَهْلُ بَیْتِی وَثَقَلِی» فَقَالَتْ اُمُّ سَلَمَةَ: اَ لَسْتُ مِنْ اَهْلِکَ فَقَالَ اِنَّکِ اِلَی خَیْرٍ وَلَکِنَّ هَؤُلَاءِ اَهْلِی وَثِقْلِی.
فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کَانَ عَلِیٌّ اَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ لِکَثْرَةِ مَا بَلَّغَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وَاِقَامَتِهِ لِلنَّاسِ وَاَخْذِهِ بِیَدِهِ فَلَمَّا مَضَی عَلِیٌّ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ وَلَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ اَنْ یُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَلَا الْعَبَّاسَ بْنَ عَلِیٍّ وَلَا وَاحِداً مِنْ وُلْدِهِ اِذاً لَقَالَ الْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ اِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَتَعَالَی اَنْزَلَ فِینَا کَمَا اَنْزَلَ فِیکَ فَاَمَرَ بِطَاعَتِنَا کَمَا اَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَبَلَّغَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کَمَا بَلَّغَ فِیکَ وَاَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ کَمَا اَذْهَبَهُ عَنْکَ فَلَمَّا مَضَی عَلِیٌّ (علیه‌السّلام) کَانَ الْحَسَنُ (علیه‌السّلام) اَوْلَی بِهَا لِکِبَرِهِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ لَمْ یَسْتَطِعْ اَنْ یُدْخِلَ وُلْدَهُ وَلَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ وَاللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ: {وَاُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ} فَیَجْعَلَهَا فِی وُلْدِهِ اِذاً لَقَالَ الْحُسَیْنُ اَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِی کَمَا اَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَطَاعَةِ اَبِیکَ وَبَلَّغَ فِیَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کَمَا بَلَّغَ فِیکَ وَفِی اَبِیکَ وَاَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّی الرِّجْسَ کَمَا اَذْهَبَ عَنْکَ وَعَنْ اَبِیکَ فَلَمَّا صَارَتْ اِلَی الْحُسَیْنِ (علیه‌السّلام) لَمْ یَکُنْ اَحَدٌ مِنْ اَهْلِ بَیْتِهِ یَسْتَطِیعُ اَنْ یَدَّعِیَ عَلَیْهِ کَمَا کَانَ هُوَ یَدَّعِی عَلَی اَخِیهِ وَعَلَی اَبِیهِ لَوْ اَرَادَا اَنْ یَصْرِفَا الْاَمْرَ عَنْهُ وَلَمْ یَکُونَا لِیَفْعَلَا ثُمَّ صَارَتْ حِینَ اَفْضَتْ اِلَی الْحُسَیْنِ (علیه‌السّلام) فَجَرَی تَاْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ {وَاُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ} ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ الْحُسَیْنِ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ اِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام وَقَالَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّکُّ وَاللَّهِ لَا نَشُکُّ فِی رَبِّنَا اَبَداً".

ابوبصیر می‌گوید: تفسیر این آیه را پرسیدم که می‌گوید: «خداوند، رسول خدا و صاحب‌الامر از مؤمنان را اطاعت کنید». امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: این آیه در شان علی و دو فرزندش حسن و حسین (علیهم‌السّلام) نازل شده است. گفتم: مردمان می‌گویند: از چه جهت نام علی و خاندانش در آیه نیامده؟
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: شما در پاسخ آنان بگوئید: دستور نماز خواندن به رسول خدا نازل شد و سخنی از سه رکعت و چهار رکعت آن در میان نیست. این رسول خدا بود که رکعات نماز را تفسیر کرد. دستور پرداخت زکات نازل شد و نگفت که از چهل درهم یک درهم. این رسول خدا بود که نصاب زکات را تفسیر کرد. دستور حج نازل شد و نگفت که هفت نوبت طواف کنید. این رسول خدا بود که مراسم طواف را تفسیر کرد. بر همین پایه، فرمان خدا نازل شد که: «از رسول خدا و آنانی که صاحب‌الامر باشند اطاعت کنید» و حکم آن در باره علی و حسن و حسین ثابت و پا بر جا ماند. در رابطه با این دستور قرآن بود که رسول خدا فرمود: «هر مؤمنی که من سرپرست و مولای او هستم، علی مولی و سرپرست او خواهد بود» و فرمود: «به شما مؤمنان سفارش می‌کنم که از کتاب خدا و خاندان من جدا نشوید که من از خدا درخواست کردم تا میان قرآن و خاندانم جدائی نیفکند تا هنگام قیامت که بر حوض کوثر دست آنان را در دست من گذارد و خدا پذیرفت». و نیز رسول خدا فرمود: «به خاندان من درس ندهید که آنان از شما داناترند». و فرمود: «خاندان من شما را از راه حق بیرون نمی‌برند و به راه ضلالت نمی‌کشانند».
اگر رسول خدا لب فرو می‌بست و خاندان خود را معرفی نمی‌کرد، خاندان فلان و فلان مدعی می‌شدند که ما صاحب‌الامر شمائیم. اما خداوند -بلند مرتبه- برای این که سخن رسول را در معرفی خاندانش تایید کند، آیه‌ای نازل کرد و فرمود: «خداوند می‌خواهد رجس و پلیدی را از شما خاندان رسول بزداید و شما را پاک و مطهر سازد». در خاندان رسول خدا، فقط علی بود با حسن و حسین و فاطمه که خطاب «عَنْکُمُ و یُطَهِّرَکُمْ» در باره آنان صادق بود، و لذا رسول خدا این دسته خاص از اهل بیت را در خانه‌ ام‌سلمه زیر سایه عبا گرد آورد و فرمود: «بار خدایا! هر پیامبری، خاندانی دارد و چشم و چراغی که از خود بجا می‌گذارد، اینان خاندان من و چشم و چراغ من می‌باشند». ‌ام‌سلمه همسر رسول خدا گفت: «مگر من از خاندان تو نیستم»؟
رسول خدا فرمود: «تو به سوی نیکی روانی. اما خاندان من و چشم و چراغ من همین چهار تن می‌باشند». از این رو موقعی که رسول خدا بدرود حیات گفت؛ علی از همه کس به سرپرستی حقوق مردم سزاوارتر بود که رسول خدا در باره او سفارش فراوان کرد و دست او را گرفت و در برابر مردم برافراشت. و از این رو بود که چون علی بدرود حیات می‌گفت، نمی‌توانست و نه حاضر بود که فرزندش محمد یا عباس یا یک تن دیگر از پسرانش را در زمره خاندان رسول خدا وارد کند، و اگر چنین می‌کرد، دو فرزندش حسن و حسین می‌گفتند: خداوند تبارک و تعالی فرمان ولایت را در باره ما و تو یکسان نازل کرد، رسول خدا نیز در باره ما و تو یکسان تبلیغ و سفارش کرد، رجس و پلیدی از ما و تو یکسان زدوده شد (چرا دیگران را در همردیف ما قرار می‌دهی)؟
از این رو موقعی که علی بدرود حیات گفت، حسن به امامت و صاحب‌الامری سزاوارتر بود، زیرا از حسن بزرگتر بود. و نیز از این جهت بود که چون حسن بدرود حیات می‌گفت؛ نمی‌توانست و نه حاضر بود که فرزندان خود را در امامت و صاحب‌الامری شریک کند و یا بدین جهت که خداوند (عزّوجلّ) می‌گوید: «در منشور الهی است که برخی از خویشان رسول خدا سزاوارتر و مقدم بر دیگران می‌باشند» نمی‌توانست حق صاحب‌الامری خود را در فرزندان خود برقرار کند و گر نه حسین می‌گفت: خداوند به طاعت من فرمان داد چونان که به طاعت تو و طاعت پدرت فرمان داد. رسول خدا در باره من تبلیغ کرد چونان که در باره تو و پدرت تبلیغ کرد. و نیز خداوند، رجس و پلیدی را از من زدود چونان که از تو و از پدرت زدود (چرا دیگران را در ردیف ما قرار می‌دهی)؟ و چون امامت و صاحب‌الامری به حسین رسید، هیچ کس از خاندان رسول خدا نمی‌توانست بر او اقامه دعوی کند، آنسان که حسین می‌توانست بر حسن برادرش و بر علی پدرش اقامه دعوی کند. بعد از آن که امامت و صاحب‌الامری به حسین رسید، نص خصوصی پایان گرفت و تاویل این آیه مصداق گرفت که گوید: «در منشور الهی، برخی از خویشان رسول خدا سزاوارتر به برخی دیگر‌اند» (حتی از مهاجرین و یا سایر مؤمنان). بعد از حسین امامت به علی بن الحسین رسید (که تنها بازمانده او بود) و بعد از علی بن الحسین به محمد بن علی رسید (که از فرزندان دیگرش بزرگتر بود).
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: : رجس و پلیدی زائیده شک و بی‌اعتقادی است. به خدا سوگند که ما در باره پروردگار خود هرگز شک نمی‌کنیم.
در روایت فوق برای متن روایت دو سند ذکر شده است، و در پایان روایت مرحوم شیخ کلینی چهار سند دیگر را نیز برای روایت ابو بصیر ذکر کرده و می‌گوید:
"مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَالْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ اَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ وَعِمْرَانَ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ اَبِی بَصِیرٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) مِثْلَ ذَلِکَ".

۱۰.۱ - بررسی سند روایت دهم

همانطوری که مشاهده می‌شود روایت فوق از ابوبصیر با شش سند معتبر نقل شده است.

۱۰.۱.۱ - جدا سازی چهار سند اخیر روایت

برای این که تشخیص چهار سند اخیر روایت برای خوانندگان محترم آسان شود، ناچاریم سندها را که در عبارت فوق آمده به صورت مجزا ذکر کنیم؛ زیرا اگر کسی به فنون علم رجال وارد نباشد، تشخیص سند‌ها برای او غیر ممکن خواهد بود:

• سند سوم روایت به این شرح است:
محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن النضر بن سوید، عن یحیی بن عمران، عن ایوب بن الحر، عن ابو بصیر الاسدی عن ابی عبدالله علیه السلام.
• سند چهارم روایت به این شرح است:
محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن محمد خالد، عن النضر بن سوید....
• سند پنجم روایت به این شرح است:
محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن محمد خالد، عن النضر بن سوید، عن یحیی بن عمران الحلبی، عن عمران بن علی الحلبی، عن ابو بصیر الاسدی عن ابی عبدالله علیه السلام.
• سند ششم روایت به این شرح است:
محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن النضر بن سوید، عن یحیی بن عمران الحلبی، عن عمران بن علی الحلبی، عن ابو بصیر الاسدی عن ابی عبدالله علیه السلام.

۱۰.۲ - بررسی سند اول

همانطوری که مشاهده می‌شود روایت فوق از ابوبصیر با شش سند معتبر نقل شده است. برای اثبات صحت این روایت با توجه به رعایت اختصار، در این قسمت سند اول و ششم را از نظر رجالی بررسی می‌کنیم:

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۰.۲.۲ - محمد بن عیسی

محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین؛ قال النجاشی: ابو جعفر: جلیل فی اصحابنا، ثقة، عین، کثیر الروایة، حسن التصانیف.
البته شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) با استناد به گفتار قمی‌ها او را تضعیف کرده که حضرت آیت‌الله خوئی به صورت کامل از آن پاسخ داده است.

۱۰.۲.۳ - یونس بن عبدالرحمان

قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا متقدما، عظیم المنزلة...

۲.۱.۵ - عبدالله بن مسکان

قال النجاشی: ثقة، عین...
وقال الشیخ: عبدالله بن مسکان ثقة.

۱۰.۲.۵ - ابوبصیر اسدی

قال النجاشی: " یحیی بن القاسم، ابو بصیر الاسدی، وقیل ابو محمد: ثقة، وجیه...

۱۰.۳ - بررسی سند ششم

بعد از بررسی نخستن سند روایت و اثبات صحت آن، اکنون آخرین سند نیز از نظر رجالی بررسی می‌شود. در این سند افراد ذیل قرار دارند:

۱۰.۳.۱ - محمد بن یحیی العطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۱۰.۳.۲ - احمد بن محمد

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۱.۱.۴ - حسین بن سعید

الحسین بن سعید بن حماد: قال الشیخ: من موالی علی بن الحسین علیه السلام، ثقة. صاحب المصنفات الاهوازی، ثقة ".

۱۰.۳.۴ - نضر بن سوید صیرفی

قال النجاشی کوفی، ثقة، صحیح الحدیث...
وقال الشیخ: له کتاب، وهو ثقة ".

۱۰.۳.۵ - یحیی بن عمران حلبی

قال النجاشی: ثقة ثقة، صحیح الحدیث.

۱۰.۳.۶ - عمران بن علی حلبی

نجاشی تمام خاندان آل ابی‌شعبه و از جمله عمران بن علی را توثیق کرده است:
قال النجاشی: " احمد بن عمر بن ابی شعبة الحلبی، ثقة، روی عن ابی الحسن الرضا علیه السلام، وعن ابیه علیه السلام، من قبل، وهو ابن عم عبید الله، وعبد الاعلی، وعمران، ومحمد الحلبیین. روی ابوهم عن ابی عبدالله علیه السلام، وکانوا ثقات.

۱۰.۲.۵ - ابوبصیر اسدی

قال النجاشی: " یحیی بن القاسم، ابو بصیر الاسدی، وقیل ابو محمد: ثقة، وجیه...

۱۱ - روایت یازدهم

---

• در بیت المعمور، ورقی از نور وجود دارد که در آن اسم رسول خدا، ائمه و شیعیان آن‌ها ثبت شده است؛

شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع روایت معراج رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را نقل کرده است که ملائکه خداوند در آن به امامت اهل بیت (علیهم‌السّلام) شهادت داده‌اند:
"۱ قَالَ الشَّیْخُ الْفَقِیهُ اَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ بَابَوَیْهِ الْقُمِّیُّ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ حَدَّثَنَا اَبِی ومُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالا حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ ومُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّبَّاحِ السُّدِّیِّ وسَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ ومُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ مُؤْمِنِ الطَّاقِ وعُمَرَ بْنِ اُذَیْنَةَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع
وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وسَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ اَبِی الْخَطَّابِ ویَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ ومُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ وسَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ ومُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْاَحْوَلِ وعُمَرَ بْنِ اُذَیْنَةَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع
... وقَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع اِنَّ اللَّهَ الْعَزِیزَ الْجَبَّارَ عَرَجَ بِنَبِیِّهِ صاِلَی سَمَائِهِ سَبْعاً...
ثُمَّ عُرِجَ اِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ اِلَی اَطْرَافِ السَّمَاءِ ثُمَّ خَرَّتْ سُجَّداً فَقَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا ورَبُّ الْمَلَائِکَةِ والرُّوحِ مَا اَشْبَهَ هَذَا النُّورَ بِنُورِ رَبِّنَا
فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع اللَّهُ اَکْبَرُ اللَّهُ اَکْبَرُ فَسَکَتَتِ الْمَلَائِکَةُ وفُتِحَتْ اَبْوَابُ السَّمَاءِ واجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ ثُمَّ جَاءَتْ فَسَلَّمَتْ عَلَی النَّبِیِّ صاَفْوَاجاً ثُمَّ قَالَتْ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ اَخُوکَ؟ قَالَ بِخَیْرٍ قَالَتْ فَاِنْ اَدْرَکْتَهُ فَاَقْرِئْهُ مِنَّا السَّلَامَ فَقَالَ النَّبِیُّ ص: اَ تَعْرِفُونَهُ فَقَالُوا کَیْفَ لَمْ نَعْرِفْهُ وقَدْ اَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ مِیثَاقَکَ ومِیثَاقَهُ مِنَّا واِنَّا لَنُصَلِّی عَلَیْکَ وعَلَیْهِ ثُمَّ زَادَهُ اَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ اَنْوَاعِ النُّورِ لَا یُشْبِهُ شَیْ ءٌ مِنْهُ ذَلِکَ النُّورَ الْاَوَّلَ وزَادَهُ فِی مَحْمِلِهِ حَلَقاً وسَلَاسِلَ
ثُمَّ عُرِجَ بِهِ اِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَلَمَّا قَرُبَ مِنْ بَابِ السَّمَاءِ تَنَافَرَتِ الْمَلَائِکَةُ اِلَی اَطْرَافِ السَّمَاءِ وخَرَّتْ سُجَّداً وقَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ والرُّوحِ مَا اَشْبَهَ هَذَا النُّورَ بِنُورِ رَبِّنَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ فَاجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ وفُتِحَتْ اَبْوَابُ السَّمَاءِ وقَالَتْ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا الَّذِی مَعَکَ فَقَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ صقَالُوا وقَدْ بُعِثَ قَالَ: نَعَمْ
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صفَخَرَجُوا اِلَی شِبْهِ الْمَعَانِیقِ فَسَلَّمُوا عَلَیَّ وقَالُوا اَقْرِئْ اَخَاکَ السَّلَامَ فَقُلْتُ هَلْ تَعْرِفُونَهُ؟ قَالُوا: نَعَمْ وکَیْفَ لَا نَعْرِفُهُ وقَدْ اَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَکَ ومِیثَاقَهُ ومِیثَاقَ شِیعَتِهِ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ عَلَیْنَا واِنَّا لَنَتَصَفَّحُ وُجُوهَ شِیعَتِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْساً یَعْنُونَ فِی کُلِّ وَقْتِ صَلَاةٍ
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صثُمَّ زَادَنِی رَبِّی تَعَالَی اَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ اَنْوَاعِ النُّورِ لَا تُشْبِهُ الْاَنْوَارَ الْاُوَلَ وزَادَنِی حَلَقاً وسَلَاسِلَ
ثُمَّ عُرِجَ بِی اِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ فَنَفَرَتِ الْمَلَائِکَةُ اِلَی اَطْرَافِ السَّمَاءِ وخَرَّتْ سُجَّداً وقَالَتْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ والرُّوحِ مَا هَذَا النُّورُ الَّذِی یُشْبِهُ نُورَ رَبِّنَا
فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ اَشْهَدُ اَنَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَاجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ وفُتِحَتْ اَبْوَابُ السَّمَاءِ وقَالَتْ مَرْحَباً بِالْاَوَّلِ ومَرْحَباً بِالْآخِرِ ومَرْحَباً بِالْحَاشِرِ ومَرْحَباً بِالنَّاشِرِ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وعَلِیٌّ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صسَلَّمُوا عَلَیَّ وسَاَلُونِی عَنْ عَلِیٍّ اَخِی فَقُلْتُ: هُوَ فِی الْاَرْضِ خَلِیفَتِی اَ وتَعْرِفُونَهُ قَالُوا نَعَمْ وکَیْفَ لَا نَعْرِفُهُ وقَدْ نَحُجُّ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً وعَلَیْهِ رَقٌّ اَبْیَضُ فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ صوعَلِیٍّ والْحَسَنِ والْحُسَیْنِ والْاَئِمَّةِ وشِیعَتِهِمْ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ واِنَّا لَنُبَارِکُ عَلَی رُءُوسِهِمْ بِاَیْدِینَا.
ثُمَّ زَادَنِی رَبِّی تَعَالَی اَرْبَعِینَ نَوْعاً مِنْ اَنْوَاعِ النُّورِ لَا تُشْبِهُ شَیْئاً مِنْ تِلْکَ الْاَنْوَارِ الْاُوَلِ وزَادَنِی حَلَقاً وسَلَاسِلَ.
ثُمَّ عُرِجَ بِی اِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَلَمْ تَقُلِ الْمَلَائِکَةُ شَیْئاً وسَمِعْتُ دَوِیّاً کَاَنَّهُ فِی الصُّدُورِ واجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ فَفُتِحَتْ اَبْوَابُ السَّمَاءِ وخَرَجَتْ اِلَیَّ مَعَانِیقُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ صَوْتَیْنِ مَقْرُونَیْنِ بِمُحَمَّدٍ تَقُومُ الصَّلَاةُ وبِعَلِیٍّ الْفَلَاحُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ هِیَ لِشِیعَتِهِ اَقَامُوهَا اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ
ثُمَّ اجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالُوا لِلنَّبِیِّ اَیْنَ تَرَکْتَ اَخَاکَ وکَیْفَ هُوَ فَقَالَ لَهُمْ اَ تَعْرِفُونَهُ فَقَالُوا نَعَمْ نَعْرِفُهُ وشِیعَتَهُ وهُوَ نُورٌ حَوْلَ عَرْشِ اللَّهِ واِنَّ فِی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ لَرَقّاً مِنْ نُورٍ فِیهِ کِتَابٌ مِنْ نُورٍ فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ وعَلِیٍّ والْحَسَنِ والْحُسَیْنِ والْاَئِمَّةِ وشِیعَتِهِمْ لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلٌ ولَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ اِنَّهُ لَمِیثَاقُنَا الَّذِی اُخِذَ عَلَیْنَا واِنَّهُ لَیُقْرَاُ عَلَیْنَا فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ فَسَجَدْتُ لِلَّهِ شُکْراً...".)

از صباح مزنی و سدیر صیرفی و محمّد بن نعمان احول و عمر بن اذینه، از حضرت ابی‌عبد اللَّه (علیه‌السّلام)، این چهار نفر محضر مبارک امام صادق (علیه‌السّلام) حاضر شدند... حضرت فرمودند:
خداوند عزیز جبّار نبیّ اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را هفت بار به آسمان عروج داد در مرتبه اوّل برکت و توسعه بر او داد و در بار دوّم فرائض را بر او تعلیم فرمود و در دفعه سوّم خداوند عزیز جبّار محملی از نور که در آن چهل نوع از انواع نور بود بر وی نازل فرمود این نورها اطراف عرش خداوند تبارک و تعالی می‌گردیدند و دیدگان ناظرین را از فرط روشنایی می‌پوشاندند.
یکی از این نورها زرد بود که رنگ زردی ناشی از آن است و یکی دیگر از آنها قرمز بود که رنگ قرمزی از آن پدید آمد و دیگری سفید بود که سفیدی اشیاء از آن به وجود آمده و باقی نورها به عدد سایر انوار و الوانی است که حق تعالی آفریده.
در این محمل حلقه‌ها و زنجیرهایی از نقره بود باری حضرت بر آن محمل نشسته و به آسمان دنیا عروج کردند فرشتگان به اطراف و اکناف آسمان پراکنده شدند و سپس به سجده افتاده و گفتند: «سبّوح، قدّوس ربّنا و ربّ‌ الملائکه و الرّوح»
بعد اضافه کردند: چقدر این نور شبیه به نور پروردگار ما است!! پس از این کلام، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای نفی تشبیهی که از کلام آنها استفاده می‌شود فرمود:
اللّه کبر یعنی خدا بزرگ تر است از این که احدی به او شبیه باشد.
فرشتگان ساکت شدند و درب‌های آسمان گشوده شد و فرشتگان اجتماع نمودند سپس محضر مبارک نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مشرّف شده و فوج فوج جلو آمده و به آن سرور سلام نمودند بعد عرضه داشتند یا محمّد، برادرت چطور است؟
حضرت فرمودند: خوب می‌باشد.
عرض کردند: وقتی به او رسیدی از طرف ما به او سلام نما.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: آیا او را می‌شناسید؟
عرضه داشتند: چگونه او را نشناسیم و حال آنکه حق تعالی پیمان تو و او را از ما گرفته و ما بر تو و او صلوات فرستاده و طلب رحمت می‌کنیم سپس چهل نوع از انواع نورها که هیچ شباهتی به نور اوّل نداشتند را حق تعالی به آنها افزود و به حلقه‌ها و زنجیرهای محمل نیز اضافه فرمود سپس حق تعالی آن حضرت را به آسمان دوّم عروج داد، زمانی که آن جناب نزدیک درب آسمان رسید فرشتگان به اطراف آسمان پراکنده شده و به سجده افتاده و گفتند:
سبّوح، قدّوس، ربّ الملائکة و الرّوح، سپس افزودند: چقدر این نور شبیه به نور پروردگار ما است!! جبرئیل (علیه‌السّلام) گفت: اشهد ان لا اله الّا اللَّه، اشهد ان لا اله الّا اللَّه، پس از آن فرشتگان اجتماع کرده و درب‌های آسمان گشوده شد و گفتند:
‌ای جبرئیل، این کیست که با تو می‌باشد؟
جبرئیل فرمود: این حضرت محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
فرشتگان گفتند: آیا مبعوث شده است؟
جبرئیل فرمود: بلی.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: فرشتگان به سرعت به طرف من آمده و سلام کرده و گفتند: به برادرت سلام ما را برسان.
حضرت می‌فرمایند: به ایشان گفتم: آیا او را می‌شناسید؟
گفتند: آری، چگونه آن حضرت را نشناسیم و حال آنکه خداوند پیمان شما و او و شیعه او را تا روز قیامت از ما گرفته است و ما در هر روز پنج بار (مقصود در هر یک از اوقات نماز می‌باشد) به صورت‌های شیعیان آن حضرت نظر می‌افکنیم.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: سپس پروردگارم چهل نوع از انواع نور را برایم افزود که اصلا به انوار اوّلی شباهت نداشتند چنانچه حلقه‌ها و زنجیرهای دیگری بر آنچه قبلا یاد شد افزود.
سپس مرا به آسمان سوّم عروج داد، فرشتگان این آسمان به اطراف پراکنده شده و به سجده افتاده و گفتند: سبّوح، قدّوس، ربّ الملائکة و الرّوح، سپس اضافه کردند:
این چه نوری است که شبیه نور پروردگارمان است، جبرئیل پس از استماع این کلام گفت:
اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه، اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه، فرشتگان اجتماع کرده و درب‌های آسمان گشوده شد فرشتگان گفتند: آفرین به اوّل و ابتدائت از حیث خلقت و رتبه و آفرین به پایانت از جهت ظهور و بعثت و آفرین به کسی که زمان امّتش متّصل به حشر است و آفرین به کسی که پیش از خلق خلائق آفریده شد و تمام حسابها با او است یعنی محمّد خاتم النبیین و علی خیر الوصیین.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: به من سلام کرده و از برادرم علی (علیه‌السّلام) پرسیدند؟
گفتم: او در زمین خلیفه و جانشین من است، مگر او را می‌شناسید؟
گفتند: آری، چگونه او را نشناسیم و حال آنکه در هر سال یک بار بیت المعمور را زیارت کرده و بر روی آن جلد و پارچه نازک سفیدی است که اسم محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی و حسن و حسین و ائمه و شیعیان تا روز قیامت نوشته شده و ما با دستهایمان بر سرهای ایشان کشیده و تبرک می‌جوییم.
سپس پروردگارم چهل نوع از انواع نور که با هیچ یک از انوار اوّل شبیه نبود برایم افزود و حلقه‌ها و زنجیرها را نیز اضافه کرد.
سپس مرا به آسمان چهارم عروج داد در این آسمان فرشتگان هیچ نگفتند و صدایی شنیدم از ایشان که گویا در سینه‌ها حبس بود، باری آنها اجتماع کرده و درب‌های آسمان گشوده شد و به سرعت به طرف من شتافتند، جبرئیل (علیه‌السّلام) گفت:
حیّ علی الصّلوة، حیّ علی الصّلوة، حیّ علی الفلاح، حیّ علی الفلاح.
پس از او فرشتگان با دو آواز مقرون به هم گفتند: به محمّد تقوم الصّلوة (به حضرت ختمی مرتبت نماز قائم است) و بعلیّ الفلاح (یعنی به حضرت علوی (صلوات‌اللَّه‌علیه) رستگاری وابسته است).
جبرئیل فرمود: قد قامت الصّلوة، قد قامت الصّلوة.
فرشتگان گفتند: نماز تعلق دارد به شیعیان علی (علیه‌السّلام) که تا روز قیامت آن را بپا می‌دارند.
سپس فرشتگان اجتماع کرده و به نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کردند: برادرت را کجا گذاردی و چطور می‌باشد؟
حضرت به ایشان فرمود: آیا او را می‌شناسید؟
عرضه داشتند: آری او و شیعیانش را می‌شناسیم، او (یعنی علی علیه السّلام) نوری است که اطراف عرش خدا می‌باشد و در بیت المعمور پارچه و جلد رقیق و نازکی از نور هست که با خط نور در آن نام محمّد و علی و حسن و حسین و ائمه و شیعیانشان بدون این که نام یکی از ایشان کم یا زیاد شده باشد نوشته شده است، میثاق و پیمان حضرتش را از ما گرفته‌اند و در هر روز جمعه بر ما قرائتش می‌نمایند، پس من به سجده شکر افتادم...
شیخ کلینی همین روایت را با همین متن و با این سند نقل کرده است:

"۱- عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنِ ابْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ اُذَیْنَةَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ: مَا تَرْوِی هَذِهِ النَّاصِبَةُ؟

۱۰.۱ - بررسی سند روایت دهم

این روایت بیش از ده سند دارد که تمام آن‌ها صحیح هستند. اکثر روات آن در سند‌های قبلی بررسی شده است. در این جا فقط یکی از سندها را بررسی خواهیم کرد:

۹.۱.۳ - محمد بن حسن

محمد بن الحسن بن احمد: قال النجاشی: شیخ القمیین وفقیههم، ومتقدمهم ووجههم ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: جلیل القدر، عارف بالرجال، موثوق به... جلیل القدر، بصیر بالفقه، ثقة.

۱۱.۱.۲ - سعد بن عبدالله اشعری

قال النجاشی: شیخ هذه الطائفة وفقیهها ووجهها....
وقال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۱۱.۱.۴ - محمد بن علی

محمد بن علی بن النعمان الاحول؛ وقال الشیخ: یلقب عندنا مؤمن الطاق، ویلقبه المخالفون بشیطان الطاق، وهو من اصحاب الامام جعفر الصادق علیه السلام، وکان ثقة، متکلما، حاذقا، حاضر الجواب.

۱۲ - روایت دوازدهم

---

• تو برادر، رفیق، برگزیده، وصی و جانشین من در میان امتم هستی؛

محمد بن حسن صفار در کتاب شریف بصائر الدرجات روایات متعددی را در باره امامت اهل بیت (علیهم‌السّلام) نقل کرده است؛ از جمله می‌نویسد:
"۱۹- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ اَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ: قُلْتُ لِاَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَغَنَا اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صقَالَ لِعَلِیٍّ ع اَنْتَ اَخِی وصَاحِبِی وصَفِیِّی ووَصِیِّی وَخَالِصِی مِنْ اَهْلِ بَیْتِی وَخَلِیفَتِی فِی اُمَّتِی وسَاُنَبِّئُکَ فِیمَا یَکُونُ فِیهَا مِنْ بَعْدِی یَا عَلِیُّ اِنِّی اَحْبَبْتُ لَکَ مَا اُحِبُّهُ لِنَفْسِی واَکْرَهُ لَکَ مَا اَکْرَهُهُ لَهَا فَقَالَ لِی اَبُو عَبْدِ اللَّهِ هَذَا مَکْتُوبٌ عِنْدِی فِی کِتَابِ عَلِیٍّ ولَکِنْ دَفَعْتُهُ اَمْسِ حِینَ کَانَ هَذَا الْخَوْفُ وهُوَ حِینَ صُلِبَ الْمُغِیرَةُ".

ابوالصباح می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم به ماخبر رسیده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امیرمومنان فرمود: تو برادر من و همراه من و برگزیده من و وصی من و انتخاب شده من از میان اهل بیتم و جانشین من در امتم هستی؛ و به تو آنچه را بعد از من اتفاق می‌افتد خبر می‌دهم؛ ‌ای علی من هر آنچه برای خود دوست دارم برای تو نیز دوست داشتم، و آنچه برای خود ناخشنود دارم، برای تو نیز ناخشنود دارم؛ امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: این مطلب در کتاب حضرت علی (علیه‌السّلام) نوشته و در نزد ما بود، ولی دیروز زمانی که مغیرة را به دار کشیدند آن را مخفی کردم.

۱۲.۱ - بررسی سند روایت دوازدهم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۱۲.۱.۱ - محمد بن حسین ابی‌الخطاب

قال النجاشی: جلیل من ا صحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایة، ثقة، عین، حسن التصانیف، مسکون الی روایته...
وقال الشیخ: کوفی، ثقة.

۱۲.۱.۲ - صفوان بن یحیی

قال النجاشی: کوفی، ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: اوثق اهل زمانه عند اهل الحدیث واعبدهم.

۱۲.۱.۳ - ابوالصباح کنانی

قال النجاشی: کان ابو عبدالله (علیه‌السّلام) یسمیه المیزان، لثقته. ذکره ابو العباس فی الرجال....

۱۳ - روایت سیزدهم

---

• خداوند پروردگارم، محمد پیامبر، علی حسن، حسین و... امامان من هستند؛

شیخ کلینی در کتاب کافی در کتاب شریف کافی روایتی را نقل می‌کند که بر طبق آن امام کاظم (علیه‌السّلام) به شیعیان توصیه کرده است در سجده شکر خود ذکری را بخوانند که در آن از ائمه دوازده گانه (علیهم‌السّلام) یاد شده است:
"۱۷- عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ: سَاَلْتُ اَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِیَ ع عَمَّا اَقُولُ فِی سَجْدَةِ الشُّکْرِ فَقَدِ اخْتَلَفَ اَصْحَابُنَا فِیهِ:
فَقَالَ: قُلْ واَنْتَ سَاجِدٌ:
اللَّهُمَّ اِنِّی اُشْهِدُکَ واُشْهِدُ مَلَائِکَتَکَ واَنْبِیَاءَکَ ورُسُلَکَ وجَمِیعَ خَلْقِکَ اَنَّکَ اللَّهُ رَبِّی والْاِسْلَامَ دِینِی ومُحَمَّداً نَبِیِّی وعَلِیّاً وفُلَاناً وفُلَاناً اِلَی آخِرِهِمْ اَئِمَّتِی بِهِمْ اَتَوَلَّی ومِنْ عَدُوِّهِمْ اَتَبَرَّاُ
اللَّهُمَّ اِنِّی اَنْشُدُکَ دَمَ الْمَظْلُومِ ثَلَاثاً
اللَّهُمَّ اِنِّی اَنْشُدُکَ بِاِیوَائِکَ عَلَی نَفْسِکَ لِاَوْلِیَائِکَ لِتُظْفِرَنَّهُمْ بِعَدُوِّکَ وعَدُوِّهِمْ اَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وعَلَی الْمُسْتَحْفَظِینَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ...".

عبدالله بن جندب گوید که از امام کاظم (علیه‌السّلام) در باره سجده شکر سؤال کردم و این که اصحاب ما (شیعیان) در باره آن دیدگاه‌های مختلف دارند؛ پس آن حضرت فرمود که در حال سجده بگو:
«بار الها من تو را گواه می‌گیرم، و فرشتگانت و پیامبران و فرستادگانت را و تمامی مخلوقات و بندگانت را گواه می‌گیرم به اینکه تو خود یکتا معبود، پروردگار منی، و اسلام دین من است، و محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیامبر من و علی فلانی و فلانی (تک تک نام ائمه را بیاورد) امامان و پیشوایان دین منند که با آنها دوستی دارم و از دشمنانشان بیزارم،
بار الها، به راستی من تو را سوگند می‌دهم به خون ریخته شده مظلوم -سه بار- پروردگارا، ترا سوگند می‌دهم به آن قسمی که یاد کرده‌ای و وعده دادی که دشمنان خود را به دستهای ما و به دست‌های مؤمنین هلاک سازی.
بار خدایا، به آن سوگندی که یاد کرده و گفته و وعده فرموده‌ای تا یاران و دوستدارانت را بر دشمنان خود و دشمنان آنان (دوستداران) پیروز سازی قسمت می‌دهم که بر محمّد و حافظان دین و معصومین از آل او درود فرستی». -سه بار-
شیخ صدوق با همان سند این روایت را نقل کرده است که در آن نام تک تک ائمه (علیهم‌السّلام) را نیز آورده شده است:
"۹۶۷ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُنْدَبٍ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ع اَنَّهُ قَالَ تَقُولُ فِی سَجْدَةِ الشُّکْرِ اللَّهُمَّ اِنِّی اُشْهِدُکَ واُشْهِدُ مَلَائِکَتَکَ واَنْبِیَاءَکَ ورُسُلَکَ وجَمِیعَ خَلْقِکَ اَنَّکَ اَنْتَ اللَّهُ رَبِّی والْاِسْلَامَ دِینِی ومُحَمَّداً نَبِیِّی وعَلِیّاً والْحَسَنَ والْحُسَیْنَ- وعَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ومُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وجَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ومُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وعَلِیَّ بْنَ مُوسَی ومُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ- وعَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ والْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ والْحُجَّةَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍ اَئِمَّتِی بِهِمْ اَتَوَلَّی ومِنْ اَعْدَائِهِمْ اَتَبَرَّاُ.
اللَّهُمَّ اِنِّی اَنْشُدُک....

۱۳.۱ - بررسی سند روایت سیزدهم

سند این روایت نیز صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۳.۱.۲ - ابراهیم بن‌ هاشم

حضرت آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:

اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله.
من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت‌گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

۱۳.۱.۳ - عبدالله بن جندب

قال الشیخ: کوفی ثقة.

۱۴ - روایت چهاردهم

---

• شهادت می‌دهم که تو جانشین رسول خدا هستی؛

شیخ کلینی در کتاب کافی روایت صحیح السندی را از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است که آن حضرت نام تک تک ائمه (علیه‌السّلام) را آورده و امامت الهی آن بزرگواران را تثبیت کرده است:
عِدَّةٌ مِنْ اَصْحَابِنَا عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ اَبِی هَاشِمٍ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی ع قَالَ:
اَقْبَلَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع ومَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع وهُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی یَدِ سَلْمَانَ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَجَلَسَ اِذْ اَقْبَلَ رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ واللِّبَاسِ فَسَلَّمَ عَلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ یَا اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اَسْاَلُکَ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ اِنْ اَخْبَرْتَنِی بِهِنَّ عَلِمْتُ اَنَّ الْقَوْمَ رَکِبُوا مِنْ اَمْرِکَ مَا قُضِیَ عَلَیْهِمْ واَنْ لَیْسُوا بِمَاْمُونِینَ فِی دُنْیَاهُمْ وآخِرَتِهِمْ واِنْ تَکُنِ الْاُخْرَی عَلِمْتُ اَنَّکَ وهُمْ شَرَعٌ سَوَاءٌ
فَقَالَ لَهُ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع سَلْنِی عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ اَخْبِرْنِی عَنِ الرَّجُلِ اِذَا نَامَ اَیْنَ تَذْهَبُ رُوحُهُ وعَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یَذْکُرُ ویَنْسَی وعَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یُشْبِهُ وَلَدُهُ الْاَعْمَامَ والْاَخْوَالَ فَالْتَفَتَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع اِلَی الْحَسَنِ فَقَالَ:
یَا اَبَا مُحَمَّدٍ اَجِبْهُ قَالَ فَاَجَابَهُ الْحَسَنُ ع فَقَالَ الرَّجُلُ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ ولَمْ اَزَلْ اَشْهَدُ بِهَا واَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ولَمْ اَزَلْ اَشْهَدُ بِذَلِکَ
وَ اَشْهَدُ اَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صوالْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ واَشَارَ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ
وَ لَمْ اَزَلْ اَشْهَدُ بِهَا واَشْهَدُ اَنَّکَ وَصِیُّهُ والْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ واَشَارَ اِلَی الْحَسَنِ ع
وَ اَشْهَدُ اَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَصِیُّ اَخِیهِ والْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ بَعْدَهُ
وَ اَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ اَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ الْحُسَیْنِ بَعْدَهُ
وَ اَشْهَدُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ اَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ
وَ اَشْهَدُ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بِاَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ مُحَمَّدٍ
وَ اَشْهَدُ عَلَی مُوسَی اَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ
وَ اَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی اَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ
وَ اَشْهَدُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ اَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی
وَ اَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ بِاَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ
وَ اَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ بِاَنَّهُ الْقَائِمُ بِاَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ
وَ اَشْهَدُ عَلَی رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ لَا یُکَنَّی ولَا یُسَمَّی حَتَّی یَظْهَرَ اَمْرُهُ فَیَمْلَاَهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً والسَّلَامُ عَلَیْکَ یَا اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ورَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ قَامَ فَمَضَی فَقَالَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا اَبَا مُحَمَّدٍ اتْبَعْهُ فَانْظُرْ اَیْنَ یَقْصِدُ فَخَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع فَقَالَ مَا کَانَ اِلَّا اَنْ وَضَعَ رِجْلَهُ خَارِجاً مِنَ الْمَسْجِدِ فَمَا دَرَیْتُ اَیْنَ اَخَذَ مِنْ اَرْضِ اللَّهِ فَرَجَعْتُ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَاَعْلَمْتُهُ فَقَالَ یَا اَبَا مُحَمَّدٍ اَ تَعْرِفُهُ قُلْتُ اللَّهُ ورَسُولُهُ واَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ اَعْلَمُ قَالَ هُوَ الْخَضِرُ ع.

امام محمد تقی (علیه‌السّلام) فرمود: امیرالمؤمنین همراه حسن بن علی (علیهما‌السّلام) می‌آمد و به دست سلمان تکیه کرده بود تا وارد مسجد الحرام شد و بنشست، مردی خوش قیافه و خوش لباس پیش آمد و به امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) سلام کرد، حضرت جواب داد و او نشست آنگاه عرضکرد:
یا امیرالمؤمنین سه مساله از شما می‌پرسم، اگر جواب گفتی، میدانم که آن مردم (که بعد از پیغمبر حکومت را متصرف شدند) در باره تو مرتکب عملی شدند که خود را محکوم ساختند و در امر دنیا و آخرت خویش آسوده و در امان نیستند و اگر جواب نگفتی میدانم تو هم با آنها برابری.
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) به او فرمود: هر چه خواهی از من بپرس، او گفت: بمن بگو:
۱. وقتی انسان میخوابد روحش کجا می‌رود؟،
۲. و چگونه می‌شود که انسان گاهی به یاد می‌آورد و گاهی فراموش میکند؟.
۳. و چگونه می‌شود که بچه انسان مانند عموها و دائیهایش می‌شود؟
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) رو به امام حسن (علیه‌السّلام) کرد و فرمود: ‌ای ابا محمد! جوابش را بگو، امام حسن (علیه‌السّلام) جوابش را فرمود، آن مرد گفت: گواهی دهم که کسی جز خداوند شایسته پرستش نیست و همواره به آن گواهی می‌دهم.
و گواهی می‌دهم که محمد رسول خداست و همواره بدان گواهی دهم.
و گواهی می‌دهم که تو وصی رسول خدا هستی و به حجت او قیام کرده ئی- اشاره ب امیرالمؤمنین کرد- و همواره بدان گواهی دهم.
و گواهی می‌دهم که تو وصی او و قائم بحجت او هستی- اشاره به امام حسن کرد.
و گواهی می‌دهم که حسین بن علی وصی برادرش و قائم بحجتش بعد از او است.
و گواهی می‌دهم که علی بن الحسین پس از حسین قائم به امر امامت اوست.
و گواهی می‌دهم که محمد علی قائم به امر امامت علی بن الحسین است.
و گواهی می‌دهم که جعفر بن محمد قائم به امر امامت محمد است.
و گواهی می‌دهم که موسی (بن جعفر) قائم به امر امامت جعفر بن محمد است.
و گواهی می‌دهم که علی بن موسی قائم به امر امامت موسی بن جعفر است.
و گواهی می‌دهم که محمد بن علی قائم به امر امامت علی بن موسی است.
و گواهی می‌دهم که علی بن محمد قائم به امر امامت محمد بن علی است.
و گواهی می‌دهم که حسن بن علی قائم به امر امامت علی بن محمد است.
و گواهی دهم که مردی از فرزندان حسن است که نباید به کنیه و نام خوانده شود، تا امرش ظاهر شود و زمین را از عدالت پرکند چنان که از ستم پر شده باشد.
و سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد، ‌ای امیر المؤمنین!، سپس برخاست و برفت.
امیرالمؤمنین فرمود:
ای ابا محمد! دنبالش برو ببین کجا می‌رود؟ حسن بن (علیهما‌السّلام) بیرون آمد و فرمود: همین که پایش را از مسجد بیرون گذاشت نفهمیدم کدام جانب از زمین خدا را گرفت و برفت، سپس خدمت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بازگشتم و به او خبر دادم.
فرمود: ‌ای ابا محمد! او را می‌شناسی؟ گفتم: خدا و پیغمبرش و امیرالمؤمنین داناترند، فرمود: او خضر (علیه‌السّلام) است.

۱۴.۱ - بررسی سند روایت چهاردهم

سند این روایت صد در صد صحیح است.

۱۴.۱.۱ - عدة من اصحابنا

مقصود از «عدة من اصحابنا» در این سند: «علی بن ابراهیم و علی بن محمد بن عبدالله ابن اذینة و احمد بن عبدالله بن امیة و علی بن الحسن» هستند که در وثاقت هیچ یک از آن‌ها تردیدی نیست.

۱۴.۱.۲ - احمد بن محمد برقی

قال النجاشی: وکان ثقة فی نفسه...

۱۴.۱.۳ - داود بن قاسم

داود بن قاسم ابو‌هاشم جعفری؛ قال النجاشی: کان عظیم المنزلة عند الائمة علیهم السلام، شریف القدر، ثقة.
وقال الشیخ: جلیل القدر عظیم المنزلة عند الائمة علیهم السلام.

۱۵ - روایت پانزدهم

---

• امام بعد از من فرزندم امام جواد و... هستند؛

شیخ صدوق در کتاب شریف عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، به نقل از امام رضا (علیه‌السّلام) می‌نویسد که او نام تک تک جانشینان خود را تا حضرت حجت (علیه‌السّلام) می‌برد و سپس می‌فرماید که او جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد:
"۳۵- حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ دِعْبِلَ بْنَ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیَّ یَقُولُ لَمَّا اَنْشَدْتُ مَوْلَایَ الرِّضَا ع قَصِیدَتِیَ الَّتِی اَوَّلُهَا مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍوَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ اِلَی قَوْلِی: خُرُوجُ اِمَامٍ لَا مَحَالَةَ خَارِجٌ یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ والْبَرَکَاتِ یمَیِّزُ فِینَا کُلَّ حَقٍّ وبَاطِلٍ وَ یُجْزِی عَلَی النَّعْمَاءِ والنَّقِمَاتِ بَکَی الرِّضَا ع بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ رَفَعَ رَاْسَهُ اِلَیَّ فَقَالَ لِی یَا خُزَاعِیُّ نَطَقَ رُوحُ الْقُدُسِ عَلَی لِسَانِکَ بِهَذَیْنِ الْبَیْتَیْنِ فَهَلْ تَدْرِی مَنْ هَذَا الْاِمَامُ ومَتَی یَقُومُ فَقُلْتُ لَا یَا سَیِّدِی اِلَّا اَنِّی سَمِعْتُ بِخُرُوجِ اِمَامٍ مِنْکُمْ یُطَهِّرُ الْاَرْضَ مِنَ الْفَسَادِ ویَمْلَؤُهَا عَدْلًا.
فَقَالَ یَا دِعْبِلُ الْاِمَامُ بَعْدِی مُحَمَّدٌ ابْنِی وبَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلِیٌّ وبَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ الْحَسَنُ وبَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیْبَتِهِ الْمُطَاعُ فِی ظُهُورِهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا اِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ فَیَمْلَاَهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وظُلْماً واَمَّا مَتَی فَاِخْبَارٌ عَنِ الْوَقْتِ
وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی اَبِی عَنْ اَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع اَنَّ النَّبِیَّ صقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صمَتَی یَخْرُجُ الْقَائِمُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ؟ فَقَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ «لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها اِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ والْاَرْضِ» لا تَاْتِیکُمْ اِلَّا بَغْتَةً.

دعبل خزاعی گفت: چون قصیده خود را که باین ابیات شروع می‌شد: "مدارس آیات خلت من تلاوة و منزل وحی مقفر العرصات" برای حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) خواندم موقعی که به این شعر رسیدم:
"خروج امام لا محالة خارجیقوم علی اسم اللَّه والبرکات ••• یمیّز فینا کلّ حقّ وباطلویجزی علی النعماء والنقمات"
یعنی: ظهور امامی که ناچار است بیاید، حتمی است او به نام خدا و برکات او قیام می‌کند تا در میان ما هر حقی را از باطل تمیز دهد و پاداش هر نعمت و نقمتی را عطا نماید.
از شنیدن این اشعار حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) سخت گریست، آنگاه رو به من کرد و فرمود: ‌ای خزاعی! روح‌القدس با زبان تو این دو بیت را خواند! می‌دانی این امام کیست و کی قیام می‌کند؟
عرض کردم: آقا! نه! این قدر شنیده‌ام که امامی از شما قیام می‌کند، و زمین را از لوث فساد پاک می‌گرداند و آن را پر از عدل خواهد کرد؛ چنان که پر از ظلم شده باشد.
حضرت فرمود: ‌ای دعبل! امام بعد از من پسر من محمد است و بعد از او علی پسر او بعد از او پسرش حسن می‌باشد و بعد از حسن پسرش، حجت قائم امام است که (اهل ایمان) در زمان غیبتش انتظار او را می‌کشند و بعد از ظهورش از وی فرمان‌برداری می‌کنند.
اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد خداوند آن روز را چندان طولانی می‌گرداند تا او بیاید و جهان را پر از عدل کند چنان که پر از ظلم شده باشد.
اما چه وقت ظهور خواهد کرد؟ نمی‌شود وقت آن را تعیین نمود. پدرم (موسی بن جعفر) از پدرش و آن حضرت از پدرانش از علی (علیه‌السّلام) روایت کرده‌اند که از پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سؤال شد: قائم که از نسل شماست کی ظهور خواهد کرد؟ فرمود: آمدن وی مثل آمدن روز رستاخیز است که خداوند در قرآن می‌فرماید: «لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها اِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ لا تَاْتِیکُمْ اِلَّا بَغْتَةً؛ کسی جز خداوند وقت آن را معلوم نمی‌کند، این مطلب در آسمان‌ها و زمین گران آمده» آن حضرت به طور ناگهانی به سوی شما خواهد آمد.

۱۵.۱ - بررسی سند روایت پانزدهم

سند این روایت صحیح است و قطعا حجت می‌باشد.

۱۵.۱.۱ - احمد بن زیاد

نخستین راوی در سند روایت احمد بن زیاد همدانی استاد شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه) است. شیخ صدوق استادش را در چندین مورد توثیق کرده که متن کلامش در تایید احمد بن زیاد همدانی در ذیل روایت غیبت امام زمان (علیه‌السّلام) این است:

قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه: لم اسمع هذا الحدیث الا من احمد بن زیاد ابن جعفر الهمدانی رضی الله عنه بهمدان عند منصرفی من حج بیت الله الحرام، وکان رجلا ثقة دینا فاضلا (رحمة‌الله‌علیه) ورضوانه.
مصنف این کتاب که خداوند از او راضی باد می‌گوید: من این روایت از احمد بن زیاد ابن جعفر همدانی در همدان هنگامی که از زیارت خانه خدا برگشتم شنیدم. و او شخص ثقه، متدین و فاضل بود که رحمت و رضوان خداوند بر او نثارش باد.
با توثیق شیخ صدوق نیازی نیست که سخن دیگران را در باره ذکر کنیم.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۳.۱.۲ - ابراهیم بن‌ هاشم

حضرت آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:
اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله.
من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

۱۵.۱.۴ - عبدالسلام بن صالح

قال النجاشی: "عبد السلام بن صالح ابو الصلت الهروی، روی عن الرضا علیه السلام، ثقة، صحیح الحدیث.

۱۶ - روایت شانزدهم

---

• خداوند دستور به قبول ولایت امیرمؤمنان داده است؛

شیخ کلینی در کتاب کافی نقل می‌کندکه امام باقر (علیه‌السّلام) برای اثبات امامت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به آیات قرآن و حدیث شریف غدیر استدلال کرده است:
"۴- عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنِ ابْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ اُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ والْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ وبُکَیْرِ بْنِ اَعْیَنَ ومُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وبُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ واَبِی الْجَارُودِ جَمِیعاً عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: اَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ واَنْزَلَ عَلَیْهِ {اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ ورَسُولُهُ والَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ ویُؤْتُونَ الزَّکاةَ} وفَرَضَ وَلَایَةَ اُولِی الْاَمْرِ فَلَمْ یَدْرُوا مَا هِیَ فَاَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً صاَنْ یُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَایَةَ کَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ والزَّکَاةَ والصَّوْمَ والْحَجَّ فَلَمَّا اَتَاهُ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِکَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ صوتَخَوَّفَ اَنْ یَرْتَدُّوا عَنْ دِینِهِمْ واَنْ یُکَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ ورَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وجَلَّ فَاَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ اِلَیْهِ {یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ واِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ واللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ} «۳» فَصَدَعَ بِاَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَقَامَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ ع یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً «۴» واَمَرَ النَّاسَ اَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ.
قَالَ عُمَرُ بْنُ اُذَیْنَةَ قَالُوا جَمِیعاً غَیْرَ اَبِی الْجَارُودِ وقَالَ اَبُو جَعْفَرٍ ع وکَانَتِ الْفَرِیضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ الْاُخْرَی وکَانَتِ الْوَلَایَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَاَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وجَلَ {الْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ واَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی} قَالَ اَبُو جَعْفَرٍ ع یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ لَا اُنْزِلُ عَلَیْکُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِیضَةً قَدْ اَکْمَلْتُ لَکُمُ الْفَرَائِضَ".

عمر بن اذینه از زراره و فضیل بن یسار و بکیر بن اعین و محمد بن مسلم و برید بن معاویه و ابی‌الجارود همه از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل کرده که آن حضرت فرمود:
خدا (عزّوجلّ) به رسول خود دستور داد به ولایت علی (علیه‌السّلام) و به پیامبرش نازل کرد:
«همانا ولی شما خدا است و رسولش و آنان که گرویدند و نماز را برپا داشتند و زکاة را پرداختند در حالی که رکوع کنند»
و خدا ولایت اولوالامر را واجب کرد و ندانستند اولوالامر کیست و ولایت چیست؟ خدا به رسول خود دستور داد برای آن‌ها شرح دهد ولایت را؛ چنانچه نماز و زکات و روزه و حج را شرح کرده بود.
هنگامی که این دستور از طرف خدا برایش آمد دلش طپید و ترسید که مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند و دل تنگ شد و به خدا (عزّوجلّ) رجوع کرد، خدا به او وحی کرد: «ای رسول من تبلیغ کن آنچه را به تو نازل شده از پروردگارت اگر نکنی تبلیغ رسالت او نکردی، خدا تو را از مردم حفظ می‌کند» و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امر خدای تعالی را اعلام کرد و در روز غدیر خُم قیام کرد برای انجام ولایت علی (علیه‌السّلام) و جار نماز دسته جمعی کشید و به مردم داد تا حاضران به غائبان برسانند.
عمر بن اذینه گفته: همه راویان به غیر از ابوالجارود (در اینجا) گفتند:
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: هر فریضه پس از فریضه دیگر نازل می‌شد و ولایت آخر فرائض بود و خدا (عزّوجلّ) در باره آن نازل کرد:
«امروز دین شما را کامل کردم، و نعمتم را بر شما تمام کردم» امام فرمود: خدا (عزّوجلّ) می‌فرماید: دیگر بعد از این بر شما فریضه نازل نکنم، من فرائض شما را کامل کردم.

۱۶.۱ - بررسی سند روایت شانزدهم

افراد سلسله سند این روایت نیز، همگی افراد موثق و مورد اطمینان هستند.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۳.۱.۲ - ابراهیم بن‌ هاشم

در باره ابراهیم بن‌هاشم و اثبات وثاقت ایشان بحث‌های مفصلی انجام شده است، که ما به جهت اختصار، کلام جامع حضرت آیت‌الله العظمی خوئی را نقل می‌کنیم. وی در شرح حال ابراهیم بن‌ هاشم می‌نویسد:

اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله.
من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت‌گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

۳.۱.۵ - محمد بن ابی‌عمیر

قال النجاشی: جلیل القدر، عظیم المنزلة فینا وعند المخالفین...
وقال الشیخ: وکان من اوثق الناس عند الخاصة والعامة، وانسکهم نسکا، واورعهم واعبدهم.

۱۶.۱.۴ - عمر بن اذینه

قال الشیخ: عمر بن اذینة ثقة.
قال النجاشی: شیخ اصحابنا البصریین ووجههم.

۱۶.۱.۵ - برید بن معاویة

قال النجاشی: وجه من وجوه اصحابنا، وفقیه ایضا، له محل عند الائمة.

۱۷ - روایت هفدهم

---

• رسول خدا، کتاب خدا و امیرمؤمنان را جانشین خود قرار داد؛

محمد بن حسن صفار در بصائر الدرجات و حسن بن سلیمان در مختصر بصائر الدرجات از سعد بن عبدالله اشعری با سند صحیح نقل کرده‌اند که امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از خود قرآن و امیرمؤمنان و سایر ائمه (علیهم‌السّلام) را به عنوان جانشینان خود در میان مردم بر جای گذاشته است:
"۲- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی ویَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وغَیْرُهُمَا عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ اِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
مَضَی رَسُولُ اللَّهِ ص وخَلَّفَ فِی اُمَّتِهِ کِتَابَ اللَّهِ ووَصِیَّهُ عَلِیَّ بْنَ اَبِی طَالِبٍ ع واَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ واِمَامَ الْمُتَّقِینَ وحَبْلَ اللَّهِ الْمَتِینَ والعروة (عُرْوَتَهُ) الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها وعَهْدَهُ الْمُؤَکَّدَ صَاحِبَانِ مُؤْتَلِفَانِ یَشْهَدُ کُلُّ وَاحِدٍ لِصَاحِبِهِ بِتَصْدِیقٍ یَنْطِقُ الْاِمَامُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ فِی الْکِتَابِ بِمَا اَوْجَبَ اللَّهُ فِیهِ عَلَی الْعِبَادِ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ وطَاعَةِ الْاِمَامِ ووَلَایَتِهِ واَوْجَبَ حَقَّهُ الَّذِی اَرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ مِنِ اسْتِکْمَالِ دِینِهِ واِظْهَارِ اَمْرِهِ والِاحْتِجَاجَ بِحُجَّتِهِ والِاسْتِضَاءَةِ بِنُورِهِ فِی مَعَادِنِ اَهْلِ صَفْوَتِهِ ومُصْطَفَی اَهْلِ خِیَرَتِهِ قَدْ ذَخَرَ اللَّهُ بِاَئِمَّةِ الْهُدَی مِنْ اَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ واَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مَنَاهِجِهِ وفَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صوَاجَبَ حَقِّ اِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ اِیمَانِهِ وعَلِمَ فَضْلَ طَلَاقَةِ اِسْلَامِهِ لِاَنَّ اللَّهَ ورَسُولَهُ نَصَبَ الْاِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وحُجَّةً عَلَی اَهْلِ عَالَمِهِ اَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وغَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ یَمُدُّ بِسَبَبٍ اِلَی السَّمَاءِ لَا یَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَارِدُهُ ولَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وتَعَالَی اِلَّا بجهد (بِجِهَةِ) اَسْبَابِ سَبِیلِهِ ولَا یَقْبَلُ اللَّهُ اَعْمَالَ الْعِبَادِ اِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا یَرِدُ مِنْ مُلْتَبِسَاتِ الْوَحْیِ ومُصِیبَاتِ السُّنَنِ ومُشْتَبِهَاتِ الْفِتَنِ ولَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ اِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ وتَکُونُ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ بَالِغَةً".

اسحاق بن غالب از حضرت صادق (علیه‌السّلام) نقل کرد که فرمود:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دنیا رفت در میان امت خود کتاب خدا و وصی خویش علی بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین و پیشوای متقین و حبل‌اللَّه المتین و دستاویز محکم غیر قابل گسستن را گذارد پیمانی استوار گرفت که این دو با هم هستند و هر کدام گواه دیگری است.
و زبان گویا قرآن است که چه چیز را خدا بر بندگان واجب نموده از قبیل اطاعت خدا و اطاعت امام و ولایت او و حق واجبش که عبارت است از کامل شدن دین و اظهار امر و احتجاج به دلیل و درخشش بنوری از گنجینه برگزیدگان و ائمه گرام است.
خداوند بوسیله ائمه هدی از خاندان نبوت دین خود را روشن نمود و راه رستگاری را واضح کرد و بوسیله آنها گنجینه‌های دانش خود را گشود هر کس از امت محمّد آشنا به حق واجب امام خود گردید شیرینی طعم ایمانش را چشید و ارزش اسلام خویش را درک کرد زیرا خدا امام را رهبر خلق و حجت بر جهانیان قرار داده او را مفتخر به تاج وقار نموده و به نور خویش منور گردانیده با ریسمانی ناگسستنی او را به آسمان پیوند داده نمی‌توان به مقامات آخرت و آنچه خداوند به بندگان ارزانی می‌دارد رسید، مگر از راه پیروی امام و اعمال بندگان پذیرفته نیست مگر با معرفت او.
امام عقده‌های مشکل دین و رمزهای پیچیده سنت و پیش آمدهای نامعلوم زندگی را حل می‌کند هرگز خداوند گمراه نمی‌کند گروهی را که هدایت نموده بلکه به آنها راه رستگاری را می‌آموزد او حجت بالغه پروردگار است میان مردم.

۱۷.۱ - نکات مهم

از این روایت نکات فراوانی استفاده می‌شود؛ از جمله:
۱. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و کتاب خدا، دو جانشین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هستند؛
۲. علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) القابی همچون: امیرمؤمنان، امام المتقین، حبل الله المتین، عروهء الوثقی، عهد مؤکد خداوند و ... داشته است؛
۳. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و قرآن، دو همراه همیشگی هستند که همدیگر را تصدیق خواهند کرد و شاهد راستگویی یکدیگر هستند؛
۴. ائمه اهل بیت علیهم السلام، معالم دین و راه‌های هدایت را بهمردم نشان خواهند داد؛
۵. نصب امام به عهده خداوند است و او است که امامی از اهل بیت را برای هدایت مردم نصب خواهد کرد؛
۶. چشیدن شیرینی ایمان، بستگی به پذیریش ولایت آن حضرات دارد و کسی از آن سرباز زند، هرگز شیرینی ایمان را نخواهد چشید.
۷. ائمه اهل بیت (علیهم‌السّلام) همواره با آسمان‌ها در ارتباط هستند و این ارتباط هیچ وقت قطع نخواهد شد؛
۸. رسیدن به بهشت رضوان الهی میسر نمی‌شود؛ مگر از طریق اهل بیت علیهم السلام؛
۹. هیچ یک از اعمال و عبادات بدون شناخت امامی از اهل بیت (علیهم‌السّلام) به درگاه خداوند قبول نخواهد شد.

۱۷.۲ - بررسی سند روایت هفدهم

سند این روایت صد در صد صحیح است و قطعا از معصوم صادر شده است.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۸.۱.۴ - اسحاق بن غالب

قال النجاشی: عربی صلیب ثقة.

۱۸ - روایت هیجدهم

---

• بعد از من ائمه از اهل بیت از جانب خداوند انتخاب می‌شود؛ اما مردم آن‌ها را تکذیب خواهند کرد؛

شیخ کلینی با سند صحیح از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود که رسول خدا فرمود: پس از من ائمه‌ای از اهل بیت (علیه‌السّلام) از جانب خداوند انتخاب می‌شوند؛ اما مردم آن‌ها را تکذیب خواهند کرد:
"۱- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ {یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِمْ} قَالَ الْمُسْلِمُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اَ لَسْتَ اِمَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ اَجْمَعِینَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صاَنَا رَسُولُ اللَّهِ اِلَی النَّاسِ اَجْمَعِینَ ولَکِنْ سَیَکُونُ مِنْ بَعْدِی اَئِمَّةٌ عَلَی النَّاسِ مِنَ اللَّهِ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی یَقُومُونَ فِی النَّاسِ فَیُکَذَّبُونَ ویَظْلِمُهُمْ اَئِمَّةُ الْکُفْرِ والضَّلَالِ واَشْیَاعُهُمْ فَمَنْ وَالاهُمْ واتَّبَعَهُمْ وصَدَّقَهُمْ فَهُوَ مِنِّی ومَعِی وسَیَلْقَانِی اَلَا ومَنْ ظَلَمَهُمْ وکَذَّبَهُمْ فَلَیْسَ مِنِّی ولَا مَعِی واَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ".

امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: چون آیه «روزی که هر دسته از مردم را به امامشان خوانیم» نازل شد، مسلمین عرض کردند: ‌ای فرستاده خدا! مگر شما امام همه مردم نیستید؟ پیغمبر فرمود: من از جانب خدا به سوی همه مردم فرستاده شده‌ام؛ ولی بعد از من امامانی از خاندانم توسط خداوند بر مردم منصوب شوند، ایشان در میان مردم قیام کنند و مردم آنها را تکذیب کنند و امامان کفر و گمراهی و پیروانشان به آن‌ها ستم خواهند کرد، هر که آنها را دوست دارد و از آنها پیروی کند و تصدیق‌شان نماید، از من است و با من است و مرا ملاقات خواهد کرد و آگاه باشید کسی که به آن‌ها ستم کند و تکذیب‌شان نماید، از من نیست و با من نیست و من از او بیزارم.

۱۸.۱ - بررسی سند روایت هیجدهم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۷.۱.۱ - محمد بن یحیی عطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۱۰.۳.۲ - احمد بن محمد

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۱۸.۱.۴ - عبدالله بن غالب

قال النجاشی: ثقة ثقة.

۱۸.۱.۵ - جابر بن یزید جعفی

جابر بن یزید، از خواص اصحاب امام باقر (علیه‌السّلام) و از شیعیان مخلص بوده است، در باره وثابت او نیز بحث‌های زیادی شده است و برخی تحت تاثیر سخنان دشمنان اهل بیت (علیهم‌السّلام) علیه او سخنانی گفته‌اند که حضرت آیت‌الله خوئی در معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، آن‌ها را نقل و نقد کرده است:

"وعده المفید فی رسالته العددیة، ممن لا مطعن فیهم، ولا طریق لذم واحد منهم. وعده ابن شهرآشوب من خواص اصحاب الصادق علیه السلام. المناقب: الجزء ۴، فی فصل، فی تواریخه واحواله.
اقول: الذی ینبغی ان یقال: ان الرجل لابد من عده من الثقات الاجلاء لشهادة علی بن ابراهیم، والشیخ المفید فی رسالته العددیة وشهادة ابن الغضائری، علی ما حکاه العلامة، ولقول الصادق (علیه‌السّلام) فی صحیحة زیاد: انه کان یصدق علینا".

شیخ مفید او را در رساله عددیه، از کسانی شمرده است که هیچ طعنی بر آن‌ها وارد نیست و هیچ راهی برای مذمت آن‌ها وجود ندارد. ابن شهر آشوب او را از خواص یاران امام صادق (علیه‌السلام) شمرده است.
من می‌گویم: شایسته است که گفته شود: چاره‌ای نیست؛ مگر این که او را جزء اشخاص ثقه و جلیل بر شمرد. به دلیل شهادت علی بن ابراهیم و شیخ مفید و شهادت ابن غضائری بر وثاقت او که علامه حلی آن را نقل کرده است و هچنین به خاطر روایت صحیح‌السند زیاد که امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: او از ما سخنان راست نقل می‌کند.

۱۹ - روایت نوزدهم

---

• عرضه اعتقادات به امام صادق توسط عمرو بن حریث؛

عرضه اعتقادات بر ائمه (علیهم‌السلام)، یکی از روش‌های معمول در زمان آن بزگوران بوده است. روایات متعددی در این زمینه نقل شده است که شیعیان می‌آمدند و هر آن چه که معتقد بودند برای امام نقل می‌کردند و امام (علیه‌السّلام) آن چه را که حقیقت داشت، تصدیق و آن چه که نادرست بود تصحیح می‌کرد.
شیخ کلینی در کتاب کافی نقل می‌کند که عمرو بن حریث نزد امام صادق (علیه‌السّلام) آمد و اعتقادات خود را عرضه کرد. این اعتقادات، دقیقا همان باورهایی است که شیعیان امروزه به آن اعتقاد دارند:
"۱۴ - عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیه واَبُو عَلِیٍّ الاَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِیعاً عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی اَبِی عَبْدِ اللَّه ع وهُوَ فِی مَنْزِلِ اَخِیه عَبْدِ اللَّه بْنِ مُحَمَّدٍ فَقُلْتُ لَه جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَوَّلَکَ اِلَی هَذَا الْمَنْزِلِ قَالَ طَلَبُ النُّزْهَةِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الَا اَقُصُّ عَلَیْکَ دِینِی فَقَالَ بَلَی.
قُلْتُ اَدِینُ اللَّه بِشَهَادَةِ اَنْ لَا اِلَه اِلَّا اللَّه وَحْدَه لَا شَرِیکَ لَه واَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُه ورَسُولُه واَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لَا رَیْبَ فِیهَا واَنَّ اللَّه یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ واِقَامِ الصَّلَاةِ واِیتَاءِ الزَّکَاةِ وصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ وحِجِّ الْبَیْتِ.
والْوَلَایَةِ لِعَلِیٍّ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّه صوالْوَلَایَةِ لِلْحَسَنِ والْحُسَیْنِ والْوَلَایَةِ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ والْوَلَایَةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ولَکَ مِنْ بَعْدِه صَلَوَاتُ اللَّه عَلَیْهِمْ اَجْمَعِینَ واَنَّکُمْ اَئِمَّتِی عَلَیْه اَحْیَا وعَلَیْه اَمُوتُ واَدِینُ اللَّه بِه.
فَقَالَ یَا عَمْرُو هَذَا واللَّه دِینُ اللَّه ودِینُ آبَائِیَ الَّذِی اَدِینُ اللَّه بِه فِی السِّرِّ والْعَلَانِیَةِ فَاتَّقِ اللَّه وکُفَّ لِسَانَکَ اِلَّا مِنْ خَیْرٍ ولَا تَقُلْ اِنِّی هَدَیْتُ نَفْسِی بَلِ اللَّه هَدَاکَ فَاَدِّ شُکْرَ مَا اَنْعَمَ اللَّه عَزَّ وجَلَّ بِه عَلَیْکَ.

عمرو بن حریث گفت: خدمت امام صادق (علیه‌السّلام) شرفیاب شدم. آن روز منزل برادرش بود. گفتم: قربانت شوم، چرا به این جا نقل مکان داده‌اید؟
فرمود: به خاطر دوری از آب و هوای ناسالم. گفتم: جانم به قربانت، عقائد خود را عرضه نکنم؟ گفت: عرضه کن.
گفتم: دین من این است که بنده خدا هستم و جز او خدایی نیست، تنها است و بی همتا.
شهادت می‌دهم که محمد بنده خدا و رسول او است. گواهی می‌دهم که رستاخیز بدون تردید آمدنی است و همگان از دل گورها برمی خیزند.
خدا را می‌پرستم با اقامه نماز و پرداخت زکات و روزه ماه رمضان و حج خانه خدا.
و شهادت می‌دهم به ولایت علی امیرالمؤمنین بعد از رسول خدا، و ولایت حسن و حسین، و ولایت علی بن الحسین، و ولایت محمد بن علی، و ولایت تو از پس آنان که درود خدا بر همه آنان باد.
گواهی می‌دهم که شما امامان من هستید. من بر این آئین زندگی می‌کنم و بر همین آئین خواهم مرد و بر همین آئین خدا را بندگی می‌کنم و امید پاداش دارم.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: به خدا سوگند که این اعتقادات، دین من و دین پدرانم در نهان و آشکار بوده است.
سفارش می‌کنم: از خشم خدا بپرهیز و زبانت را جز از سخن نیک نگهدار. و مگو که من خودم هدایت؛ بلکه خداوند تو را هدایت کرده است. پس شکرگذار این نعمت باش.

۱۹.۱ - بررسی سند روایت نوزدهم

سند این روایت صحیح بوده و همه راویان افرادی موثق و مورد اطمینان هستند.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۹.۱.۲ - احمد بن ادریس

وقال الشیخ: کان ثقة فی اصحابنا، فقیها، کثیر الحدیث صحیحه.

۱۹.۱.۳ - محمد بن عبدالجبار

قال الشیخ: " محمد بن ابی الصهبان، واسم ابی الصهبان: عبد الجبار له روایات... قمی، ثقة.

۱۲.۱.۲ - صفوان بن یحیی

قال النجاشی: کوفی، ثقة ثقة، عین، روی ابوه عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام)، وروی هو عن الرضا (علیه‌السّلام)، وکانت له عنده منزلة شریفة.
وقال الشیخ: اوثق اهل زمانه عند اهل الحدیث واعبدهم.

۱۹.۱.۵ - عمرو بن حریث

عمرو بن حریث ابواحمد صیرفی؛ قال النجاشی: ثقة.

۲۰ - روایت بیستم

---

• عرضه اعتقادات به امام صادق (علیه‌السّلام) توسط منصور بن حازم؛

شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع می‌نویسد:
"اَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ حَازِمٍ قَالَ قُلْتُ لِاَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع اِنِّی نَاظَرْتُ قَوْماً فَقُلْتُ اَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ هُوَ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ فَحِینَ ذَهَبَ رَسُولُ اللَّهِ صمَنْ کَانَ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالُوا الْقُرْآنُ فَنَظَرْتُ فِی الْقُرْآنِ فَاِذَا هُوَ یُخَاصِمُ فِیهِ الْمُرْجِئُ والْحَرُورِیُّ والزِّنْدِیقُ الَّذِی لَا یُؤْمِنُ حَتَّی یَغْلِبَ الرَّجُلُ خَصْمَهُ فَعَرَفْتُ اَنَّ الْقُرْآنَ لَا یَکُونُ حُجَّةً اِلَّا بِقَیِّمٍ مَا قَالَ فِیهِ مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ حَقّاً قُلْتُ فَمَنْ قَیِّمُ الْقُرْآنِ قَالُوا قَدْ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وفُلَانٌ وفُلَانٌ وفُلَانٌ یَعْلَمُ قُلْتُ کُلَّهُ قَالُوا لَا فَلَمْ اَجِدْ اَحَداً یُقَالُ اِنَّهُ یَعْرِفُ ذَلِکَ کُلَّهُ اِلَّا عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ ع واِذَا کَانَ الشَّیْ ءُ بَیْنَ الْقَوْمِ وقَالَ هَذَا لَا اَدْرِی وقَالَ هَذَا لَا اَدْرِی وقَالَ هَذَا لَا اَدْرِی وقَالَ هَذَا لَا اَدْرِی فَاَشْهَدُ اَنَّ عَلِیَّ بْنَ اَبِی طَالِبٍ ع کَانَ قَیِّمَ الْقُرْآنِ وکَانَتْ طَاعَتُهُ مَفْرُوضَةً وکَانَ حُجَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صعَلَی النَّاسِ کُلِّهِمْ واَنَّهُ ع مَا قَالَ فِی الْقُرْآنِ فَهُوَ حَقٌّ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَاْسَهُ،
وَ قُلْتُ اِنَّ عَلِیَّ بْنَ اَبِی طَالِبٍ ع لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ واِنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِ عَلِیٍّ ع الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع واَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع اَنَّهُ کَانَ الْحُجَّةَ واَنَّ طَاعَتَهُ مُفْتَرَضَةٌ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَاْسَهُ،
وَ قُلْتُ اَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع اَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صواَبُوهُ واَنَّ الْحُجَّةَ بَعْدَ الْحَسَنِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع وکَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَاْسَهُ
وَ قُلْتُ واَشْهَدُ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع اَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ واَنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع وکَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَاْسَهُ،
وَ قُلْتُ واَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ اَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ واَنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ اَبُو جَعْفَرٍ ع وکَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ،
قُلْتُ اَصْلَحَکَ اللَّهُ اَعْطِنِی رَاْسَکَ فَقَبَّلْتُ رَاْسَهُ فَضَحِکَ فَقُلْتُ: اَصْلَحَکَ اللَّهُ قَدْ عَلِمْتُ اَنَّ اَبَاکَ ع لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ اَبُوهُ فَاَشْهَدُ بِاللَّهِ اَنَّکَ اَنْتَ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ واَنَّ طَاعَتَکَ مُفْتَرَضَةٌ فَقَالَ کُفَّ رَحِمَکَ اللَّهُ قُلْتُ اَعْطِنِی رَاْسَکَ اُقَبِّلْهُ فَضَحِکَ قَالَ سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ فَلَا اُنْکِرُکَ بَعْدَ الْیَوْمِ اَبَداً".

صفوان بن یحیی از ابن حازم نقل کرد که به حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم من با چند نفر مناظره کرده به آنها گفتم: مگر شما نمی‌گوئید پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حجت خدا در میان مردم است وقتی پیامبر اکرم از دنیا رفت چه کسی حجت خدا است بعد از او؟
گفتند: قرآن. من دقت کردم دیدم در مورد آیات قرآن مرجئه و خوارج و طبیعی مذهبان اختلاف می‌کنند و به بحث و انتقاد می‌پردازند یکی بر دیگری پیروز می‌شود؛ فهمیدم که قرآن نمی‌تواند حجت باشد؛ مگر به وسیله امام و رهبری دیگر هر چه در قرآن فرموده است حق است (اما تشخیص معنی آن احتیاج به مفسر معصوم دارد). به آنها گفتم چه کسی راهبر و راهنمای قرآن است؟
جواب دادند عبداللَّه بن مسعود و عمر و حذیفه از قرآن اطلاع داشتند. گفتم:
به تمام قرآن وارد بودند؟ گفتند: نه.
کسی را نیافتم که بگویند همه قرآن را می‌داند جز علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام). وقتی قرآن میان آنها باشد این یکی می‌گوید نمی‌دانم آن دیگری نیز اظهار بی اطلاعی می‌کند سومی هم بگوید نمی‌دانم چهارمی نیز وارد نباشد؛ پس در این صورت من یقین می‌کنم و گواهی می‌دهم که رهبر خلق و راهنمای آنها علی بن ابی‌طالب است که نگهبان قرآن است و اطاعت از او واجب و حجت خدا است پس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و هر چه او در باره قرآن بفرماید صحیح است.
فرمود خدا تو را رحمت کند.
من پیشانی امام را بوسیده گفتم علی بن ابی‌طالب از دنیا نرفت مگر اینکه حجتی بعد از خود بجای گذاشت مثل پیامبر اکرم که جانشین تعیین کرد و امام حسن (علیه‌السّلام) جانشین علی (علیه‌السّلام) است. گواهی می‌دهم امام حسن حجت خدا و اطاعت او لازم است.
فرمود: خدا رحمتت کند.
سر مبارک امام را بوسیده گفتم من گواهی می‌دهم که امام حسن از دنیا نرفت؛ مگر اینکه جانشینی برای خود تعیین نمود؛ مانند پیامبر و پدر بزرگوارش و حجت بعد از ایشان حضرت امام حسین (علیه‌السّلام) است و اطاعت او لازم.
فرمود خدا رحمتت کند.
سر آن حضرت را بوسیدم و گفتم: گواهی می‌دهم که امام حسین از دنیا نرفت؛ مگر اینکه حجتی قرار داد و جانشین او حضرت زین العابدین (علیه‌السّلام) است.
فرمود خدا ترا رحمت کند.
سرش را بوسیدم و گفتم حضرت علی بن الحسین از دنیا نرفت؛ مگر اینکه حجتی قرار داد و جانشین او حضرت باقر (علیه‌السّلام) است که اطاعتش واجب است.
فرمود خدا ترا رحمت کند.
گفتم خدا خیر و صلاح را پیشاپیش شما قرار دهد سر مبارکتان جلو بیاورید ببوسم. سر آن جناب را بوسیده گفتم:
پدر شما از دنیا نرفت؛ مگر اینکه شما را به جانشینی خود معین کرد و شما حجت خدا هستید و اطاعت شما لازم است.
فرمود سکوت (تقیه) کن خدا تو را رحمت کند. گفتم آقا سر خود را جلو بیاورید ببوسم امام (علیه‌السّلام) خنده اش گرفت فرمود:
هر چه مایلی بپرس دیگر بعد از این چیزی از تو پوشیده نمی‌دارم و ترا از شیعیان خود می‌شمارم.

۲۰.۱ - بررسی سند روایت بیستم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۲۰.۱.۱ - علی بن حسینبن بابویه

قال النجاشی: شیخ القمیین فی عصره ومتقدمهم، وفقیههم، وثقتهم...
وقال الشیخ: کان فقیها، جلیلا، ثقة.

۲۰.۱.۲ - سعد بن عبدالله

سعد بن عبدالله الاشعری؛ قال النجاشی: شیخ هذه الطائفة وفقیهها ووجهها....
وقال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۱۲.۱.۲ - صفوان بن یحیی

قال النجاشی: کوفی، ثقة ثقة، عین، روی ابوه عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام)، وروی هو عن الرضا (علیه‌السّلام)، وکانت له عنده منزلة شریفة.
وقال الشیخ: اوثق اهل زمانه عند اهل الحدیث واعبدهم.

۲۰.۱.۵ - منصور بن حازم

قال النجاشی: کوفی، ثقة، عین، صدوق، من جملة اصحابنا وفقهائهم روی عن ابی عبدالله وابی الحسن موسی علیهماالسلام.

۲۱ - روایت بیست‌ویکم

---

• عرضه اعتقادات توسط خالد بجلی در محضر امام صادق (علیه‌السلام)؛

مرحوم کشی در رجال خود با سند صحیح نقل کرده است که خالد البجلی اعتقادات خود؛ از جمله ولایت امیرمؤمنان تا امام صادق (علیهم‌السّلام) را عرضه کرد و آن حضرت بر تمام آن‌ها صحه گذاشت و تصدیقش کرد:
"۷۹۶ جَعْفَرُ بْنُ اَحْمَدَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ، عَنْ اَبِی سَلَمَةَ الْجَمَّالِ، قَالَ: دَخَلَ خَالِدٌ الْبَجَلِیُّ عَلَی اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) واَنَا عِنْدَهُ، فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ اِنِّی اُرِیدُ اَنْ اَصِفَ لَکَ دِینِیَ الَّذِی اَدِینُ اللَّهَ بِهِ! وقَدْ قَالَ لَهُ قَبْلَ ذَلِکَ اِنِّی اُرِیدُ اَنْ اَسْاَلَکَ فَقَالَ لَهُ سَلْنِی فَوَ اللَّهِ لَا تَسْاَلُنِی عَنْ شَیْ ءٍ اِلَّا حَدَّثْتُکَ بِهِ عَلَی حَدِّهِ لَا اَکْتُمُکَ، قَالَ اِنَّ اَوَّلَ مَا اَبْدَاُ اَنِّی اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَیْسَ اِلَهٌ غَیْرَهُ.
قَالَ، فَقَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام): کَذَلِکَ رَبُّنَا لَیْسَ مَعَهُ اِلَهٌ غَیْرُهُ، ثُمَّ قَالَ واَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ ورَسُولُهُ، قَالَ، فَقَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام): کَذَلِکَ مُحَمَّدٌ عَبْدُ اللَّهِ مُقِرٌّ لَهُ بِالْعُبُودِیَّةِ ورَسُولُهُ اِلَی خَلْقِهِ، ثُمَّ قَالَ واَشْهَدُ اَنَّ عَلِیّاً (علیه‌السّلام) کَانَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ الْمَفْرُوضَةِ عَلَی الْعِبَادِ مِثْلُ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عَلَی النَّاسِ، قَالَ: کَذَلِکَ کَانَ (علیه‌السّلام)، قَالَ واَشْهَدُ اَنَّهُ کَانَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ بَعْدَ عَلِیٍّ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) مِنَ الطَّاعَةِ الْوَاجِبَةِ عَلَی الْخَلْقِ مِثْلُ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ وعَلِیٍّ (صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا)، فَقَالَ: کَذَلِکَ کَانَ الْحَسَنُ، قَالَ واَشْهَدُ اَنَّهُ کَانَ لِلْحُسَیْنِ مِنَ الطَّاعَةِ الْوَاجِبَةِ عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ الْحَسَنِ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ وعَلِیٍّ والْحَسَنِ (علیه‌السّلام) قَالَ: فَکَذَلِکَ کَانَ الْحُسَیْنُ، قَالَ واَشْهَدُ اَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ کَانَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ الْوَاجِبَةِ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ کَمَا کَانَ لِلْحُسَیْنِ (علیه‌السّلام) قَالَ، فَقَالَ: کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ، قَالَ واَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ کَانَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ الْوَاجِبَةِ عَلَی الْخَلْقِ مِثْلُ مَا کَانَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، قَالَ فَقَالَ: کَذَلِکَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ، قَالَ واَشْهَدُ اَنَّکَ اَوْرَثَکَ اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ، قَالَ، فَقَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام): حَسْبُکَ اسْکُتِ الْآنَ فَقَدْ قُلْتَ حَقّاً، فَسَکَتَ، فَحَمِدَ اللَّهَ واَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً لَهُ عَقِبٌ وذُرِّیَّةٌ اِلَّا اَجْرَی لِآخِرِهِمْ مِثْلَ مَا اَجْرَی لِاَوَّلِهِمْ، واِنَّا لحق نَحْنُ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اَجْرَی لِآخِرِنَا مِثْلَ مَا اَجْرَی لِاَوَّلِنَا، ونَحْنُ عَلَی مِنْهَاجِ نَبِیِّنَا (علیه‌السّلام) لَنَا مِثْلُ مَا لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ الْوَاجِبَةِ".

ابوسلمه حجال گوید: خالد بجلی خدمت حضرت صادق (علیه‌السّلام) رسید و من هم در خدمت آن جناب بودم، خالد گفت: قربانت گردم می‌خواهم دین خود را به شما عرضه دارم تا دینی که مورد پسند خدا باشد داشته باشم، امام (علیه‌السّلام) فرمودند:
سؤالات خود را بگوئید.
آن مرد گفت: نخست گواهی می‌دهم که خدائی جز خدای واحد نیست، و او شریک و همتا ندارد و غیر از او خدای دیگری وجود ندارد، امام (علیه‌السّلام) فرمود: هم چنین است خدای ما با او خدای دیگری وجود ندارد، بعد از آن گفت: گواهی می‌دهم که محمد بنده خدا که به عبودیت او اقرار کرد و رسول خدا برای مردم می‌باشد.
امام (علیه‌السّلام) فرمود: همین طور است که گفتید محمد به عبودیت خداوند اقرار کرد و رسول او برای مردم می‌باشد.
خالد بجلی گفت: گواهی می‌دهم که طاعت علی بر مردم واجب است همان گونه که طاعت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مردم واجب بود، امام فرمود: آری اطاعت علی مانند اطاعت رسول واجب است.
گفت: گواهی می‌دهم که اطاعت حسن بن علی و حسین بن علی و علی بن الحسین و محمد بن علی (علیهم‌السّلام) مانند طاعت محمد و علی (علیهما‌السّلام) واجب می‌باشد، امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: آری این چنین است طاعت اینها هم مانند طاعت محمد و علی هست، و اکنون گواهی می‌دهم که خداوند تو را وارثان آنها قرار داده است.
حضرت صادق (علیه‌السّلام) فرمود: سکوت کنید همین جا بس است تو حق را گفتی، من هم سکوت کردم، امام خداوند را مدح و ثنا و گفت و بعد فرمود: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نفرمود که او دارای فرزند و ذریه باشد مگر اینکه همه آن فرزندان را در یک ردیف قرار داده است.
آنچه برای گذشتگان بوده برای آیندگان هم خواهد بود، ما هم فرزندان و ذریه محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشیم، برای ما هم آنچه برای گذشتگان بوده برای آیندگان هم خواهد بود، ما بر همان راهی می‌رویم که محمد در آن کام نهاد و اطاعت ما هم مانند او واجب می‌باشد.

۲۱.۱ - بررس سند روایت بیست‌ویکم

این روایت هم از نظر سند و هم از نظر دلالت صحیح می‌باشد.

۲۱.۱.۱ - جعفر بن احمد

جعفر بن احمد بن ایوب؛ قال النجاشی: کان صحیح الحدیث والمذهب.

۲۱.۱.۲ - جعفر بن بشیر

قال النجاشی: من زهاد اصحابنا، وعبادهم، ونساکهم، وکان ثقة.
وقال الشیخ: ثقة، جلیل القدر له کتاب.

۲۱.۱.۳ - سالم بن مکرم

قال النجاشی: سالم بن مکرم بن عبدالله ابو خدیجة ویقال ابو سلمة الکناسی... ثقة ثقة روی عن ابی عبدالله وابی الحسن علیهما السلام.

۲۲ - روایت بیست‌ودوم

---

• امامانی از فرزندان فاطمه نورهای هدایت‌گر؛

شیخ کلینی در کتاب شریف کافی با سند صحیح روایتی را نقل می‌کند که امام صادق (علیه‌السّلام) آیاتی از قرآن را در شان صدیقه شهیده و ائمه‌ای از فرزندان آن حضرت تفسیر کرده است:
"۵- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ومُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْاَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ قَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی {اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ والْاَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ} فَاطِمَةُ ع {فِیها مِصْباحٌ} الْحَسَنُ {الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ} الْحُسَیْنُ {الزُّجاجَةُ کَاَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌ} فَاطِمَةُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ بَیْنَ نِسَاءِ اَهْلِ الدُّنْیَا {یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ} اِبْرَاهِیمُ ع {زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ ولا غَرْبِیَّةٍ} لَا یَهُودِیَّةٍ ولَا نَصْرَانِیَّةٍ {یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ} یَکَادُ الْعِلْمُ یَنْفَجِرُ بِهَا {وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ} اِمَامٌ مِنْهَا بَعْدَ اِمَامٍ {یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ} یَهْدِی اللَّهُ لِلْاَئِمَّةِ مَنْ یَشَاءُ {وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْاَمْثالَ لِلنَّاسِ} قُلْتُ {اَوْ کَظُلُماتٍ} قَالَ الْاَوَّلُ وصَاحِبُهُ {یَغْشاهُ مَوْجٌ} الثَّالِثُ {مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ} ظُلُمَاتٌ الثَّانِی {بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ} مُعَاوِیَةُ لَعَنَهُ اللَّهُ وفِتَنُ بَنِی اُمَیَّةَ {اِذا اَخْرَجَ یَدَهُ} الْمُؤْمِنُ فِی ظُلْمَةِ فِتْنَتِهِمْ {لَمْ یَکَدْ یَراها ومَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً} اِمَاماً مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ ع {فَما لَهُ مِنْ نُورٍ} اِمَامٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وقَالَ فِی قَوْلِهِ {یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ اَیْدِیهِمْ وبِاَیْمانِهِمْ} اَئِمَّةُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَسْعَی بَیْنَ یَدَیِ الْمُؤْمِنِینَ وبِاَیْمَانِهِمْ حَتَّی یُنْزِلُوهُمْ مَنَازِلَ اَهْلِ الْجَنَّةِ.
عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ومُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ
وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ الْعَمْرَکِیِّ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَخِیهِ مُوسَی ع مِثْلَهُ".

صالح بن سهل همدانی گوید امام صادق (علیه‌السّلام) در باره این سخن خدای تعالی «خدا نور آسمان‌ها و زمین است، حکایت نور او چون فانوسی است» فرمود:
آن فانوس فاطمه (علیهاالسّلام) است «که در آن فانوس چراغی‌ست» آن چراغ حسن است «چراغ در شیشه‌ای است» آن شیشه حسین است «شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان» آن ستاره درخشان فاطمه است در میان زنان جهان «از درخت پربرکت زیتونی گرفته شده» آن درخت حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) است «درخت زیتونی که نه شرقی است و نه غربی» نه یهودی است و نه نصرانی « (روغنش آن چنان صاف و خالص است که) نزدیک است بدون تماس با آتش شعله ور شود» نزدیک است علم از آن بجوشد «اگر چه آتشی به او نرسد، نوری است بر فراز نوری» از فاطمه امامی پس از امامی آید «خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند» هر که را خدا بخواهد به امامان رهبری کند «و خدا برای مردم مثلها میزند»
همدانی گوید: عرض کردم: تاویل این کلمات را بفرمائید که خداوند فرموده: «یا مانند تاریکی‌ها است» فرمود: مقصود از آن، اولی و رفیقش باشند «یک دریای عمیق و پهناور که موج آن را پوشاند» مقصود سومی است روی آن موجی بود، «اینها ظلماتی است» آن موج دومی است «که برخی زیر برخی متراکم هستند» معاویه و فتنه‌های بنی‌امیه است «آن گونه که هر گاه دست خود را خارج کند ممکن نیست آن را ببیند» حال مؤمن است در تاریکی فتنه بنی‌امیه «و کسی که خدا نوری برای او قرار نداده»؛ یعنی امامی از اولاد فاطمه (علیهاالسّلام) ندارد. «هیچ نوری برای او نباشد» روز قیامت امامی نداشته باشد،
و در باره قول خدای تعالی «نورشان پیش رو و در سمت راستشان به سرعت حرکت می‌کند» فرمود:
روز قیامت ائمه مؤمنین از پیش رو و طرف راست مؤمنین می‌شتابند تا ایشان را به منازل اهل بهشت وارد سازند.

۲۲.۱ - بررسی سند روایت بیست‌ودوم

این روایت سند‌های متعددی دارد که یکی از آن‌ها صحیح است که ما آن را بررسی خواهیم کرد:

۲۲.۱.۱ - محمد بن یحیی

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۲۲.۱.۲ - عمرکی بن علی

قال النجاشی: شیخ من اصحابنا، ثقة.

۲۲.۱.۳ - علی بن جعفر

علی بن جعفر بن محمد؛ قال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۲۳ - روایت بیست‌وسوم

---

• خدایا بر امیرمؤمنان که جانشین رسول خدا است، صلوات بفرست؛

"۶- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع فِی خُطْبَةِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ الْخُطْبَةُ الْاُولَی:
الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ ونَسْتَعِینُهُ ونَسْتَغْفِرُهُ ونَسْتَهْدِیهِ...
اِنَّ کِتَابَ اللَّهِ اَصْدَقُ الْحَدِیثِ واَحْسَنُ الْقِصَصِ وقَالَ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ: «وَ اِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ واَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» فَاسْمَعُوا طَاعَةَ اللَّهِ واَنْصِتُوا ابْتِغَاءَ رَحْمَتِهِ ثُمَّ اقْرَاْ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ وادْعُ رَبَّکَ وصَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صوادْعُ لِلْمُؤْمِنِینَ والْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ تَجْلِسُ قَدْرَ مَا تَمَکَّنُ هُنَیْهَةً ثُمَّ تَقُومُ...
ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَوَصِیِّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ تُسَمِّی الْاَئِمَّةَ حَتَّی تَنْتَهِیَ اِلَی صَاحِبِکَ ثُمَّ تَقُولُ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسِیراً وَانْصُرْهُ نَصْراً عَزِیزاً اللَّهُمَّ اَظْهِرْ بِهِ دِینَکَ وَسُنَّةَ نَبِیِّکَ حَتَّی لَا یَسْتَخْفِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ اَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ.
اللَّهُمَّ اِنَّا نَرْغَبُ اِلَیْکَ فِی دَوْلَةٍ کَرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْاِسْلَامَ وَاَهْلَهُ وَتُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ واَهْلَهُ وتَجْعَلُنَا فِیهَا مِنَ الدُّعَاةِ اِلَی طَاعَتِکَ والْقَادَةِ فِی سَبِیلِکَ وتَرْزُقُنَا بِهَا کَرَامَةَ الدُّنْیَا والْآخِرَةِ اللَّهُمَّ مَا حَمَّلْتَنَا مِنَ الْحَقِّ فَعَرِّفْنَاهُ ومَا قَصُرْنَا عَنْهُ فَعَلِّمْنَاهُ ثُمَّ یَدْعُو اللَّهَ عَلَی عَدُوِّهِ ویَسْاَلُ لِنَفْسِهِ واَصْحَابِهِ ثُمَّ یَرْفَعُونَ اَیْدِیَهُمْ فَیَسْاَلُونَ اللَّهَ حَوَائِجَهُمْ کُلَّهَا حَتَّی اِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنَا ویَکُونُ آخِرَ کَلَامِهِ اَنْ یَقُولَ اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ والْاِحْسانِ واِیتاءِ ذِی الْقُرْبی ویَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ والْمُنْکَرِ والْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِمَّنْ تَذَکَّرَ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ثُمَّ یَنْزِلُ.

امام باقر (علیه‌السّلام) در خطبه نماز جمعه فرمود:
سپاس و ستایش از آن خدا است. او را سپاس می‌گوئیم و از او یاری همی جوییم...
بدانید که سخن خدا درست‌ترین سخن‌ها است و از هر داستانی شیواتر است. و خدا خود گفته است: «و چون قرآن تلاوت شود، گوش فرا دارید و ساکت بمانید، باشد که مورد مرحمت واقع شوید». پس به خاطر طاعت او گوش فرا دارید و برای جلب مرحمت او ساکت بمانید.
در این موقع، یک سوره قرآن تلاوت کن و بعد، حاجت خود را طلب کن و بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و برای مؤمنان از زن و مرد، دعا کن و سپس لحظه‌ای بنشین و دوباره برخیز و بگو:
بار خدایا بر محمد، بنده و رسولت، سرور رسولان، پیشوای پرهیزگاران، پیام آور پروردگار جهانیان صلوات بفرست.
بار خدایا بر پیشوای اولین امیر مؤمنان وصیّ رسول خدا بر جهانیان صلوات فرست. سپس نام تک تک ائمه را ببر تا به حضرت صاحب‌الزمان برسی.
سپس بگو:
بار خدایا او را به آسانی بر دشمنانش فتح و ظفر ده و با عزت و شوکت، نصرت و یاریش کن تا دین و آئینت را و سنت پیامبرت را ظاهر و هویدا سازد تا آن جا که نکته‌ای را از ترس کسی نهان ندارد.
بار خدایا مشتاقانه از تو می‌خواهیم که دولتی با شکوه برانگیزی که اسلام و اسلامیان را عزت بخشی و نفاق و منافقین را به خاک ذلت کشی و ما را از منادیان دعوتت و خوانندگان به سوی طاعتت و سرهنگان سپاهت قرار دهی و کرامت دنیا و آخرت نصیب ما فرمائی.
بار خدایا هر آن حقی که بر عهده ما نهادی عرفانمان بخش و اگر از فهم و دانش آن قاصر ماندیم به ما بیاموز.

۲۳.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وسوم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۱۰.۳.۱ - محمد بن یحیی العطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۲۳.۱.۲ - احمد بن محمد الاشعری

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۱.۱.۴ - حسین بن سعید

الحسین بن سعید بن حماد: قال الشیخ: من موالی علی بن الحسین علیه السلام، ثقة. صاحب المصنفات الاهوازی، ثقة ".

۲۳.۱.۴ - نضر بن سوید

نضر بن سوید الصیرفی؛ قال النجاشی کوفی، ثقة، صحیح الحدیث...
وقال الشیخ: له کتاب، وهو ثقة ".

۲۳.۱.۵ - یحیی بن عمران

یحیی بن عمران الحلبی؛ قال النجاشی: ثقة ثقة، صحیح الحدیث.

۱۶.۱.۵ - برید بن معاویة

قال النجاشی: وجه من وجوه اصحابنا، وفقیه ایضا، له محل عند الائمة.

۲۳.۱.۷ - محمد بن مسلم

محمد بن مسلم بن ریاح؛ قال النجاشی: وجه اصحابنا بالکوفة، فقیه، ورع، صحب ابا جعفر وابا عبدالله علیهما السلام، وروی عنهما، وکان من اوثق الناس.

۲۴ - روایت بیست‌وچهارم

---

• حق با اهل‌بیت است و آن‌ها اوصیا و ائمه هستند، از آن‌ها اطاعت کنید؛

"۸ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی ومُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ اَبِی الْخَطَّابِ والْهَیْثَمُ بْنُ اَبِی مَسْرُوقٍ النَّهْدِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ السَّرَّادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ اَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ:
اِنَّ اَقْرَبَ النَّاسِ اِلَی اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ واَعْلَمَهُمْ بِهِ واَرْاَفَهُمْ بِالنَّاسِ مُحَمَّدٌ صوالْاَئِمَّةُ ع فَادْخُلُوا اَیْنَ دَخَلُوا وفَارِقُوا مَنْ فَارَقُوا. ـ عَنَی بِذَلِکَ حُسَیْناً ووُلْدَهُ ع ـ فَاِنَّ الْحَقَّ فِیهِمْ وهُمُ الْاَوْصِیَاءُ ومِنْهُمُ الْاَئِمَّةُ فَاَیْنَمَا رَاَیْتُمُوهُمْ فَاتَّبِعُوهُمْ واِنْ اَصْبَحْتُمْ یَوْماً لَا تَرَوْنَ مِنْهُمْ اَحَداً فَاسْتَغِیثُوا بِاللَّهِ عَزَّ وجَلَّ وانْظُرُوا السُّنَّةَ الَّتِی کُنْتُمْ عَلَیْهَا واتَّبِعُوهَا واَحِبُّوا مَنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ واَبْغِضُوا مَنْ کُنْتُمْ تُبْغِضُونَ فَمَا اَسْرَعَ مَا یَاْتِیکُمُ الْفَرَجُ.

ابو حمزه ثمالی گفت: شنیدم امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرمود: به راستی نزدیکترین مردم به خدای (عزّوجلّ) و داناترشان به او و آشناترین آنان نسبت به مردم محمد و ائمه صلوات اللَّه علیهم. پس هر جا که آن‌ها وارد شدند، شما وارد شوید و از هر کس که آن‌ها جدا شدند شما هم جدا شوید ـ مقصود حسین (علیه‌السلام) است و فرزندانش ـ زیرا که حق در آنها است و چه خوب اوصیائی هستند و از آنها است ائمه (علیه‌السّلام) هر کجا آنها را دیدید از آنها پیروی کنید و اگر روزی شد که کسی از آنها را ندیدید؛ پس از خدای (عزّوجلّ) یاری طلب کنید و از همان روشی که داشتید، پیروی کنید. کسانی را که دوست داشتید، دوست بدارید و دشمن باشید با کسانی که آنها را دشمن می‌داشتید، در این صورت چه زود فرج شما به سرخواهد آمد.

۲۴.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وچهارم

سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۹.۱.۳ - محمد بن حسن

محمد بن الحسن بن احمد: قال النجاشی: شیخ القمیین وفقیههم، ومتقدمهم ووجههم ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: جلیل القدر، عارف بالرجال، موثوق به... جلیل القدر، بصیر بالفقه، ثقة.

۲۴.۱.۲ - محمد بن الحسن صفار

محمد بن الحسن بن فروخ: قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا القمیین، ثقة، عظیم القدر، راجحا، قلیل السقط فی الروایة.

۱۲.۱.۱ - محمد بن حسین ابی‌الخطاب

مقال النجاشی: جلیل من اصحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایة، ثقة، عین، حسن التصانیف، مسکون الی روایته...
وقال الشیخ: کوفی، ثقة.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۷.۱.۴ - علی بن رئاب

وقال الشیخ: " علی بن رئاب الکوفی: له اصل کبیر، وهو ثقة جلیل القدر.

۲۴.۱.۶ - ابوحمزة ثمالی

۱۹۶۰ - ثابت بن دینار: ثابت بن ابی صفیة. قال الشیخ: ثقة.
قال النجاشی: کوفی، ثقة... وکان من خیار اصحابنا وثقاتهم، ومعتمدیهم، فی الروایة والحدیث.
وقال الصدوق فی المشیخة: وهو ثقة، عدل.

۲۵ - روایت بیست‌وپنجم

---

• هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد که خداوند آن را انتخاب کرد، کافر و منافق مرده است؛

"۸- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ اَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ: کُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ بِعِبَادَةٍ یُجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ ولَا اِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْیُهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ وهُوَ ضَالٌّ مُتَحَیِّرٌ واللَّهُ شَانِئٌ لِاَعْمَالِهِ ومَثَلُهُ کَمَثَلِ شَاةٍ ضَلَّتْ عَنْ رَاعِیهَا وقَطِیعِهَا فَهَجَمَتْ ذَاهِبَةً وجَائِیَةً یَوْمَهَا فَلَمَّا جَنَّهَااللَّیْلُ بَصُرَتْ بِقَطِیعِ غَنَمٍ مَعَ رَاعِیهَا فَحَنَّتْ اِلَیْهَا واغْتَرَّتْ بِهَا فَبَاتَتْ مَعَهَا فِی مَرْبِضِهَا فَلَمَّا اَنْ سَاقَ الرَّاعِی قَطِیعَهُ اَنْکَرَتْ رَاعِیَهَا وقَطِیعَهَا فَهَجَمَتْ مُتَحَیِّرَةً تَطْلُبُ رَاعِیَهَا وقَطِیعَهَا فَبَصُرَتْ بِغَنَمٍ مَعَ رَاعِیهَا فَحَنَّتْ اِلَیْهَا واغْتَرَّتْ بِهَافَصَاحَ بِهَا الرَّاعِی الْحَقِی بِرَاعِیکِ وقَطِیعِکِ فَاَنْتِ تَائِهَةٌ مُتَحَیِّرَةٌ عَنْ رَاعِیکَ وقَطِیعِکَ فَهَجَمَتْ ذَعِرَةً مُتَحَیِّرَةً تَائِهَةً لَا رَاعِیَ لَهَا یُرْشِدُهَا اِلَی مَرْعَاهَا اَوْ یَرُدُّهَا فَبَیْنَا هِیَ کَذَلِکَ اِذَا اغْتَنَمَ الذِّئْبُ ضَیْعَتَهَا فَاَکَلَهَا وکَذَلِکَ
وَ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ مَنْ اَصْبَحَ مِنْ هَذِهِ الْاُمَّةِ لَا اِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ ظَاهِرٌ عَادِلٌ اَصْبَحَ ضَالًّا تَائِهاً واِنْ مَاتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ مَاتَ مِیتَةَ کُفْرٍ ونِفَاقٍ
وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ اَنَّ اَئِمَّةَ الْجَوْرِ واَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا واَضَلُّوا فَاَعْمَالُهُمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ- ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ".

محمد بن مسلم از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: هر کس با تلاش در عبادت خود را به سختی بیندازد، به این امید که از خداوند تبارک و تعالی پاداش گیرد؛ اما امامی از جانب خداوند نداشته باشد؛ پس تلاش و طاعت او قبول نمی‌شود.
این چنین عابدی گمراه است و سرگردان و خداوند تبارک تعالی از عبادت او بیزار است. داستان او داستان گوسفندی است که چوپان و گله خود را گم کند و آن روز را سرگردان به چپ و راست بدود تا شبانگاه که گله گوسفندان را با چوپان او ببیند، به آن گله و چوپانش دل ببندد و در استراحتگاه آنان بخوابد و فردا که چوپان، گله خود را براند، تازه بفهمد که با این شبان و گله بیگانه است. باز سرگردان و حیران بدود و جویای چوپان خود و گله خود گردد تا از دور چوپان و گله دیگری بیند و باز دل خوش کند و به سوی آن بشتابد و تا نزدیک بشود چوپان بانگ برآورد و او را از گله براند که‌ای گوسفند سرگردان تو از این گلخ نیستی و من چوپان تو نیستم.
گوسفند، سرگردان و ترسان و ناامید به آن سو و این سو بدود، نه چوپانی که او را به چراگاه برساند و یا او را به گله خود بازگرداند. ناگهان گرگی فرصت جوید و او را طعمه خود سازد.
به خدا سوگند، هر آن فردی از افراد این امت که از جا بر خیزد و امامی ظاهر و عادل از جانب اللَّه نداشته باشد حیران و سرگردان و گمراه است، و اگر با این حال بمیرد، کافر و منافق مرده است.
این را بدان، رهبران ناعادل و پیروانشان از دین خدا دور هستند. خود گمراهند و دیگران را به گمراهی می‌کشانند. طاعت و عبادت آنان مانند خاکستری است که با وزش طوفان بر باد فنا رود و بر جمع آوری آن قادر نباشند. و این است همان گمراهی دور که فرسنگها از جاده حق منحرف شده باشند.

۲۵.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وپنجم

این روایت هم از نظر سند و هم از نظر دلالت صحیح می‌باشد.

۱۰.۳.۱ - محمد بن یحیی العطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۱۲.۱.۱ - محمد بن حسین ابی‌الخطاب

قال النجاشی: جلیل من ا صحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایة، ثقة، عین، حسن التصانیف، مسکون الی روایته...
وقال الشیخ: کوفی، ثقة.

۱۲.۱.۲ - صفوان بن یحیی

قال النجاشی: کوفی، ثقة ثقة، عین...
وقال الشیخ: اوثق اهل زمانه عند اهل الحدیث واعبدهم.

۲۵.۱.۴ - العلاء بن رزین

قال النجاشی: وکان ثقة وجها.
وقال الشیخ: ثقة، جلیل القدر...

۲۳.۱.۷ - محمد بن مسلم

محمد بن مسلم بن ریاح؛ قال النجاشی: وجه اصحابنا بالکوفة، فقیه، ورع، صحب ابا جعفر وابا عبدالله علیهما السلام، وروی عنهما، وکان من اوثق الناس.

۲۶ - روایت بیست‌وششم

---

• شناخت امامی از ما اهل بیت، بر هر مسلمانی واجب است؛

"۳- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِاَبِی جَعْفَرٍ ع اَخْبِرْنِی عَنْ مَعْرِفَةِ الْاِمَامِ مِنْکُمْ وَاجِبَةٌ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ؟
فَقَالَ: اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صاِلَی النَّاسِ اَجْمَعِینَ رَسُولًا وحُجَّةً لِلَّهِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ فِی اَرْضِهِ فَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وبِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ واتَّبَعَهُ وصَدَّقَهُ فَاِنَّ مَعْرِفَةَ الْاِمَامِ مِنَّا وَاجِبَةٌ عَلَیْهِ ومَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وبِرَسُولِهِ ولَمْ یَتَّبِعْهُ ولَمْ یُصَدِّقْهُ ویَعْرِفْ حَقَّهُمَافَکَیْفَ یَجِبُ عَلَیْهِ مَعْرِفَةُ الْاِمَامِ وهُوَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ ورَسُولِهِ ویَعْرِفُ حَقَّهُمَا
قَالَ قُلْتُ فَمَا تَقُولُ فِیمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ ورَسُولِهِ ویُصَدِّقُ رَسُولَهُ فِی جَمِیعِ مَا اَنْزَلَ اللَّهُ یَجِبُ عَلَی اُولَئِکَ حَقُّ مَعْرِفَتِکُمْ؟
قَالَ نَعَمْ اَ لَیْسَ هَؤُلَاءِ یَعْرِفُونَ فُلَاناً وفُلَاناً قُلْتُ بَلَی قَالَ اَ تَرَی اَنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی اَوْقَعَ فِی قُلُوبِهِمْ مَعْرِفَةَ هَؤُلَاءِ واللَّهِ مَا اَوْقَعَ ذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ اِلَّا الشَّیْطَانُ لَا واللَّهِ مَا اَلْهَمَ الْمُؤْمِنِینَ حَقَّنَا اِلَّا اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ".

زرارة گوید: به امام باقر (علیه‌السّلام) گفتم: به من خبر بده که آیا شناختن امامی از شما بر همه خلق واجب است؟
فرمود: به راستی خدای (عزّوجلّ) محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به همه مردم به عنوان رسول فرستاده و او حجت خدا است بر همه خلق روی زمین، هر که ایمان به خدا دارد و به محمد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و پیروی از او کند و او را تصدیق نماید، پس معرفت امامی از ما هم بر او واجب است، و هر که ایمان به خدا و رسولش ندارد و پیرو او نیست و او را باور ندارد و حق خدا و پیغمبر را نشناسد چطور معرفت امام بر او واجب باشد با اینکه او ایمان به خدا و رسول او ندارد، و حق آنها را نمی‌شناسد.
گفتم: پس چه می‌فرمائید در باره کسی که ایمان به خدا و رسولش دارد و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در همه آنچه خدا بدو فرستاده تصدیق کند، بر اینان حق شما واجب است؟
فرمود: آری، مگر اینان نیستند که فلان و فلان را می‌شناسند؟ گفتم: چرا، فرمود:
نظرت این است که خدا همان کسی است که معرفت اینان را در دلشان‌انداخته به خدا معرفت آنها را در دلشان نیانداخته؛ مگر شیطان، نه به خدا حق ما را خدای (عزّوجلّ) به مؤمنان الهام کرده است.

۲۶.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وششم

سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۱۰.۳.۱ - محمد بن یحیی العطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۸.۱.۲ - احمد بن محمد اشعری

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۹.۱.۷ - هشام بن سالم

قال النجاشی: ثقة ثقة.

۲۷ - روایت بیست‌وهفتم

---

• ما از همه مردم به کتاب خدا و رسولش، شایسته‌تر هستیم؛

"عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ اَنَّهُ کَتَبَ اِلَیْهِ الرِّضَا ع
اَمَّا بَعْدُ فَاِنَّ مُحَمَّداً صکَانَ اَمِینَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ فَلَمَّا قُبِضَ صکُنَّا اَهْلَ الْبَیْتِ وَرَثَتَهُ فَنَحْنُ اُمَنَاءُ اللَّهِ فِی اَرْضِهِ عِنْدَنَا عِلْمُ الْبَلَایَا والْمَنَایَا واَنْسَابُ الْعَرَبِ ومَوْلِدُ الْاِسْلَامِ واِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ اِذَا رَاَیْنَاهُ بِحَقِیقَةِ الْاِیمَانِ وحَقِیقَةِ النِّفَاقِ واِنَّ شِیعَتَنَا لَمَکْتُوبُونَ بِاَسْمَائِهِمْ واَسْمَاءِ آبَائِهِمْ اَخَذَ اللَّهُ عَلَیْنَا وعَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ یَرِدُونَ مَوْرِدَنَا ویَدْخُلُونَ مَدْخَلَنَا لَیْسَ عَلَی مِلَّةِ الْاِسْلَامِ غَیْرُنَا وغَیْرُهُمْ نَحْنُ النُّجَبَاءُ النُّجَاةُ ونَحْنُ اَفْرَاطُ الْاَنْبِیَاءِ ونَحْنُ اَبْنَاءُ الْاَوْصِیَاءِ ونَحْنُ الْمَخْصُوصُونَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ ونَحْنُ اَوْلَی النَّاسِ بِکِتَابِ اللَّهِ ونَحْنُ اَوْلَی النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صونَحْنُ الَّذِینَ شَرَعَ اللَّهُ لَنَا دِینَهُ فَقَالَ فِی کِتَابِهِ {شَرَعَ لَکُمْ} یَا آلَ مُحَمَّدٍ {مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً} قَدْ وَصَّانَا بِمَا وَصَّی بِهِ نُوحاً {وَ الَّذِی اَوْحَیْنا اِلَیْکَ} یَا مُحَمَّدُ- {وَ ما وَصَّیْنا بِهِ اِبْراهِیمَ ومُوسی وعِیسی} فَقَدْ عَلَّمَنَا وبَلَّغَنَا عِلْمَ مَا عَلِمْنَا واسْتَوْدَعَنَا عِلْمَهُمْ نَحْنُ وَرَثَةُ اُولِی الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ {اَنْ اَقِیمُوا الدِّینَ} یَا آلَ مُحَمَّدٍ {وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ} وکُونُوا عَلَی جَمَاعَةٍ- {کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ} مَنْ اَشْرَکَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍ {ما تَدْعُوهُمْ اِلَیْهِ} مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ اِنَّ اللَّهَ یَا مُحَمَّدُ {یَهْدِی اِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ} مَنْ یُجِیبُکَ اِلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ ع".

عبداللَّه بن جندب گوید: امام رضا (علیه‌السّلام) به او نوشت:
اما بعد به راستی محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امین خدا در میان خلقش بود و چون وفات کرد ما خانواده و وارثانش بودیم و ما امناء خدائیم در زمین خدا، نزد ما است علم بلاها و مرگ و میرها و انساب عرب و علم پیدایش اسلام.
و به راستی ما هر مردی را ببینیم می‌شناسیم که از روی حقیقت مؤمن است یا منافق است، شیعیان ما به نام خودشان و پدرشان ثبت دفترند، خدا از ما و آنها تعهد گرفته، شیعیان ما از سرچشمه ما آب نوشند و به راه ما می‌روند جز ما و آنها کسی در کیش اسلام نیست، ما نجیب و ناجی هستیم و ما بازماندگان پیغمبرانیم و ما زادگاه اوصیائیم و ما صاحبان امتیاز در کتاب خدای (عزّوجلّ) هستیم، ما از همه مردم به کتاب خدا شایسته تریم و ما از همه مردم به رسول خدا نزدیک تریم، ما هستیم که خدا دین خود را به حساب ما تشریع کرده و در قرآن فرموده: «مقرر کرد برای شما‌ای آل محمد از دین، آنچه وصیت کرد بدان نوح (را به ما سفارش داده همان را که به نوح (علیه‌السّلام) سفارش داده) و آنچه را به تو وحی کردیم (ای محمد) و آنچه را به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش دادیم (خدا به ما آموخته و رسانیده آنچه را باید بدانیم و به ما سپرده علم آنان را، ما وارثان رسولان اولو العزمیم) برای آنکه دین را برپا دارید (ای آل محمد) و در آن تفرقه نشوید و جدائی نیاندازید (و متحد باشید) بر مشرکان بسیار سخت ناگوار است (هر که در ولایت علی مشرک است) آنچه را بدان دعوتشان کنید (از ولایت بلا فصل علی (علیه‌السّلام) به راستی خدا (ای محمد) هدایت کند هر که به جانب او برگردد» (یعنی ولایت علی (علیه‌السّلام) را از تو نپذیرد).

۲۷.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وهفتم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۳.۱.۲ - ابراهیم بن‌ هاشم

حضرت آیت‌الله خوئی در شرح حال او می‌نویسد:
اقول: لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم، ویدل علی ذلک عدة امور:
۱. انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا، وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. وتقدم ذکر ذلک فی (المدخل) المقدمة الثالثة.
۲. ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته، حیث قال عند ذکره روایة عن امالی الصدوق فی سندها ابراهیم بن‌هاشم: " ورواة الحدیث ثقات بالاتفاق ". فلاح السائل: الفصل التاسع عشر، الصفحة ۱۵۸.
۳. انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم. والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته، وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث، فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه، وقبول قوله.
من می‌گویم: شایسته نیست که در وثاقت ابراهیم بن‌هاشم تردید شود، برای اثبات این مطلب چند مطلب دلالت دارد:
۱. علی بن ابراهیم در تفسیر خود روایات زیادی از او نقل کرده است؛ در حالی که او در اول کتاب خود ملتزم شده است که هر چه در این کتاب آورده است، به واسطه افراد ثقه به او رسیده است. بحث این مطلب در کتاب المدخل مقدمه سوم گذشت.
۲. سید بن طاووس ادعای اتفاق بر وثاقت او را کرده است؛ چنانچه در ذکر روایتی که او در سندش ابراهیم بن‌هاشم وجود دارد گفته: تمام روات آن به اتفاق علما ثقه هستند.
۳. او نخستین کسی است که حدیث مردم کوفه را در قم انتشار داد و قمی‌ها به روایات او اعتماد کرده‌اند. در میان قمی‌ها کسانی بودند که در باره روایت سخت گیر بودند، اگر در او احتمال اشکال وجود داشت، تمام قمی‌ها بر گرفتن روایت از او و قبول روایاتش اتفاق نمی‌کردند.

۲۷.۱.۳ - عبدالعزیز بن المهتدی

قال النجاشی: الاشعری القمی، ثقة
قال الشیخ: ثقة.

۱۳.۱.۳ - عبدالله بن جندب

عده الشیخ (تارة) فی اصحاب الصادق (علیه‌السّلام) (۵۴)، قائلا: ... ثقة.

۲۸ - روایت بیست‌وهشتم

---

• من و اهل بیتم وارثان زمین هستیم و همواره امامی از ما در روی زمین هست؛

"۱ - مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ اَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ ع: (اِنَّ الاَرْضَ لِلَّه یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه والْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) اَنَا واَهْلُ بَیْتِیَ الَّذِینَ اَوْرَثَنَا اللَّه الاَرْضَ ونَحْنُ الْمُتَّقُونَ والاَرْضُ کُلُّهَا لَنَا فَمَنْ اَحْیَا اَرْضاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَلْیَعْمُرْهَا ولْیُؤَدِّ خَرَاجَهَا اِلَی الاِمَامِ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی ولَه مَا اَکَلَ مِنْهَا فَاِنْ تَرَکَهَا اَوْ اَخْرَبَهَا واَخَذَهَا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِه فَعَمَرَهَا واَحْیَاهَا فَهُوَ اَحَقُّ بِهَا مِنَ الَّذِی تَرَکَهَا یُؤَدِّی خَرَاجَهَا اِلَی الاِمَامِ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی ولَه مَا اَکَلَ مِنْهَا حَتَّی یَظْهَرَ الْقَائِمُ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی بِالسَّیْفِ فَیَحْوِیَهَا ویَمْنَعَهَا ویُخْرِجَهُمْ مِنْهَا کَمَا حَوَاهَا رَسُولُ اللَّه صومَنَعَهَا اِلَّا مَا کَانَ فِی اَیْدِی شِیعَتِنَا فَاِنَّه یُقَاطِعُهُمْ عَلَی مَا فِی اَیْدِیهِمْ".

امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: در کتاب علی (علیه‌السّلام) (که پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) املا کرده و علی (علیه‌السّلام) نوشته است) دیدم که: «زمین متعلق به خداست و به هر کس از بندگان خویش بخواهد واگذار می‌کند و سرانجام نیک از پرهیزگارانست» من و خاندانم کسانی هستیم که خدا زمین را به ما واگذار کرده و مائیم پرهیزگاران و همه زمین از آن ماست.
هر یک از مسلمین که زمینی را زنده کند، باید آن را آباد کرده و خراجش را به امامی از خاندان من بپردازد، و هر چه از آن زمین استفاده کند و بخورد، حق اوست و اگر زمین را واگذارد و خراب کند و مرد دیگری از مسلمین پس از وی، آن را آباد سازد و زنده کند او نسبت به آن زمین از کسی که آن را واگذاشته سزاوارتر است، و باید خراجش را به امامی از خاندان من بپردازد و هر چه از آن زمین استفاده کند حق اوست، تا زمانی که قائم از خاندان من با شمشیر ظاهر شود، آنگاه او زمین‌ها را تصرف کند و از متصرفین جلوگیری نماید و آنها را از آنجا اخراج کند؛ مگر زمین‌هائی که در دست شیعیان ما باشد که حضرت قائم (علیه‌السّلام) نسبت به آنچه دست ایشان است با خود آنها مقاطعه بندد و زمین را در دست ایشان باقی گذارد.

۲۸.۱ - بررسی سند روایت بیست‌وهشتم

سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۱۰.۳.۱ - محمد بن یحیی العطار

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث...

۲۳.۱.۲ - احمد بن محمد الاشعری

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۹.۱.۷ - هشام بن سالم

قال النجاشی: ثقة ثقة.

۲۹ - روایت بیست‌ونهم

---

• هر امامی از ما، آثار امامت را به امام بعد از خودش واگذار می‌کند

محمد بن الحسن صفار در بصائر الدرجات می‌نویسد:

"۵۵- حَدَّثَنَا یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ محمد بْنِ اُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وتَعَالَی اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُکُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الْاَماناتِ اِلی اَهْلِها واِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ قَالَ اِیَّانَا عَنَی اَنْ یُؤَدِّیَ الْاَوَّلُ مِنَّا اِلَی الْاِمَامِ الَّذِی یَکُونُ بَعْدَهُ السِّلَاحَ والْعِلْمَ والْکُتُب".
حضرت امام باقر (علیه‌السّلام) در مورد آیه «اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُکُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الْاَماناتِ اِلی اَهْلِها وَ اِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ» فرمود:
منظور ما خانواده هستیم که امام اول به امام بعد از خود کتب و سلاح را می‌دهد.
همین روایت در مختصر البصائر سعد بن عبدالله اشعری نیز با سند ذیل نقل شده است:
"اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ اَبِیهِ والْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ ومُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ اَبِی الْخَطَّابِ ویَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی عُمَیْرٍ، (عن ابن اذینة) عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ، عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ: ...".
همین روایت در کتاب شریف کافی نیز با سند ذیل نقل شده است:
۱ - الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن الحسن بن علی الوشاء، عن احمد ابن عائذ، عن ابن اذینة، عن برید العجلی قال: " سالت ابا جعفر (علیه‌السّلام) عن قول الله عز وجل...

۲۹.۱ - بررسی سند روایت بیست‌ونهم

سند این روایت صحیح بوده و همه راویان افرادی موثق و مورد اطمینان هستند.

۲.۱.۳ - یعقوب بن یزید

قال النجاشی: وکان ثقة صدوقا...
وقال الشیخ: کثیر الروایة، ثقة.

۳.۱.۵ - محمد بن ابی‌عمیر

قال النجاشی: جلیل القدر، عظیم المنزلة فینا وعند المخالفین...
وقال الشیخ: وکان من اوثق الناس عند الخاصة والعامة، وانسکهم نسکا، واورعهم واعبدهم.

۲۹.۱.۳ - عمر بن اذینة

۸۷۱۴ - عمر بن اذینة: قال الشیخ (۵۰۴): " عمر بن اذینة ثقة.
وقال ثانیا: محمد بن عمر بن اذینة غلب علیه اسم ابیه... ثقة.

۱۶.۱.۵ - برید بن معاویة

قال النجاشی: وجه من وجوه اصحابنا، وفقیه ایضا، له محل عند الائمة.
این روایت ثابت می‌کند که امام منصوب از جانب خداوند، باید آثاری از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در اختیار داشته باشد که علامت امامت او است؛ همان طوری که خداوند تابوت بنی اسرائیل را که ماترک موسی و‌ هارون (علیهما‌السّلام) در آن بود، به حضرت طالوت (علیه‌السّلام) برگرداند تا علامتی باشد برای خلافت الهی او.
امام (علیه‌السّلام) در این روایت تصریح می‌کند که هر امامی از ما اهل بیت (علیهم‌السلام)، وسائلی را در اختیار دارد که علامت امامت او است که باید به امام بعد از خود تحویل دهد تا علامت امامت او باشد.

۳۰ - روایت سیم

---

• تحویل دادن میراث نبوت به امیرمؤمنان؛

طبق اعتقاد شیعیان، امامی که از جانب خداوند انتخاب می‌شود، باید تمام ویژگی‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در علم، ایمان و... غیر از نبوت دارا باشد و آن‌ها را از خود آن حضرت ارث ببرد تا شایستگی امامت و جانشینی را داشته باشد. طبق روایت صحیح‌السندی که شیخ کلینی نقل نکرده است، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تمام ویژگی‌ها را به آن حضرت منتقل کرده است:
"۲ - مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ واَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ اَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُه یَقُولُ لَمَّا اَنْ قَضَی مُحَمَّدٌ نُبُوَّتَه واسْتَکْمَلَ اَیَّامَه اَوْحَی اللَّه تَعَالَی اِلَیْه اَنْ یَا مُحَمَّدُ قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ واسْتَکْمَلْتَ اَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ والاِیْمَانَ والِاسْمَ الاَکْبَرَ ومِیرَاثَ الْعِلْمِ وآثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فِی اَهْلِ بَیْتِکَ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ فَاِنِّی لَنْ اَقْطَعَ الْعِلْمَ والاِیمَانَ والِاسْمَ الاَکْبَرَ ومِیرَاثَ الْعِلْمِ وآثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ کَمَا لَمْ اَقْطَعْهَا مِنْ ذُرِّیَّاتِ الاَنْبِیَاءِ".

ابوحمزه ثمالی گوید: شنیدم امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرمود: چون محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وظیفه نبوت خود را انجام داد و عمرش به پایان رسید، خدای تعالی به او وحی کرد:
‌ای محمد! نبوتت را گذرانیدی و عمرت به آخر رسید، اکنون آن دانشی که نزد تو است و ایمان و اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت خاندان خود را به علی بن ابی‌طالب بسپار؛ زیرا من هرگز علم و ایمان و اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت را از نسل و ذریه تو قطع نکنم، چنان که از ذریه‌های پیغمبران قطع نکردم.

۳۱ - روایت سی‌ویکم

---

• امامت بعد از امام حسن و امام حسین، در دو برادر قرار نخواهد گرفت؛

طبق اعتقاد شیعیان، امامت امری است الهی که خداوند آن را در نسل رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داده است که نسل‌ اندر نسل به یکدیگر منتقل می‌شود؛ اما در این میان یک استثناء وجود دارد و آن امامت امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) است که امامت او به فرزندانش منتقل نمی‌شود؛ بلکه به برادرش امام حسین (علیه‌السّلام) می‌رسد و پس از آن نسل‌ اندر نسل تا حضرت مهدی (علیه‌السّلام) ادامه خواهد یافت.
روایات فراوانی از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام) نقل شده است که امامت، بعد از امام حسن و امام حسین (علیهما‌السّلام) در اختیار دو برادر قرارنخواهد گرفت، بلکه از نسل امام حسین (علیه‌السّلام) ادامه خواهد یافت.
شیخ کلینی در کتاب شریف کافی چندین روایت در این باره نقل کرده است که ما به سه روایت اکتفا می‌کنیم:
"عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرِ بْنِ اَبِی فَاخِتَةَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَعُودُ الْاِمَامَةُ فِی اَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ والْحُسَیْنِ اَبَداً اِنَّمَا جَرَتْ مِنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وتَعَالَی واُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ".
"۳ - مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ الرِّضَاع اَنَّه سُئِلَ اتَکُونُ الاِمَامَةُ فِی عَمٍّ اَوْ خَالٍ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَفِی اَخٍ قَالَ لَا قُلْتُ فَفِی مَنْ؟ قَالَ فِی وَلَدِی وهُوَ یَوْمَئِذٍ لَا وَلَدَ لَه".
"۴ - مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ اَبِی نَجْرَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّه ع اَنَّه قَالَ لَا تَجْتَمِعُ الاِمَامَةُ فِی اَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ والْحُسَیْنِ اِنَّمَا هِیَ فِی الاَعْقَابِ واَعْقَابِ الاَعْقَابِ".

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: امامت پس از حسن و حسین (علیهماالسلام)، هیچگاه در دو برادر قرار نخواهد گرفت؛ بلکه از طریق علی بن الحسین (علیهما‌السّلام) ادامه خواهد یافت؛ همان طوری که خداوند فرموده: «و خویشاوندان نسبت به یکدیگر از مؤمنان و مهاجران در آنچه خدا مقرّر داشته اولی هستند».
از امام رضا (علیه‌السّلام) سؤال شد: آیا امامت در عمو و یا دایی شما قرار خواهد گرفت؟ فرمود: خیر. گفتم: برادر شما امام خواهد شد؟ فرمود: خیر. گفتم: پس چه کسی بعد از شما امام خواهد شد؟ فرمود: فرزند من امام خواهد شد. آن حضرت در آن زمان فرزندی نداشت.
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که آن حضرت فرمود: امامت، پس از حسن و حسین (علیهما‌السّلام) در دو برادر قرار نخواهد گرفت؛ بلکه در نسلی پس از نسل دیگر ادامه خواهد یافت.
این روایت ثابت می‌کند که امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) «امام» بوده‌اند و پس از آن‌ها امامت از نسل سیدالشهداء (علیه‌السّلام) ادامه خواهد یافت.

۳۱.۱ - بررسی سند روایت سی‌ویکم

سلسله سند این روایت صد در صد صحیح است و دلالتش نیز واضح و آشکار.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۱۰.۲.۲ - محمد بن عیسی

محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین؛ قال النجاشی: ابو جعفر: جلیل فی اصحابنا، ثقة، عین، کثیر الروایة، حسن التصانیف.
البته شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) با استناد به گفتار قمی‌ها او را تضعیف کرده که حضرت آیت‌الله خوئی به صورت کامل از آن پاسخ داده است.

۱۰.۲.۳ - یونس بن عبدالرحمان

قال النجاشی: کان وجها فی اصحابنا متقدما، عظیم المنزلة...

۳۱.۱.۴ - حسین بن ثویر (ثور)

قال النجاشی: ثقة.

۳۲ - روایت سی‌ودوم

---

• ولایت اهل بیت، یکی از ارکان اسلام؛

روایات متواتر در کتاب‌های شیعه با سندهای صحیح وجود دارد که امامت اهل بیت (علیهم‌السّلام) یکی از ارکان اسلام است و اگر کسی آن را نداشته باشد، هیچ عملی از او قبول نخواهد شد.

شیخ کلینی نیز در کتاب شریف کافی با سند صحیح نقل کرده است:
"۵- عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ وعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: بُنِیَ الْاِسْلَامُ عَلَی خَمْسَةِ اَشْیَاءَ عَلَی الصَّلَاةِ والزَّکَاةِ والْحَجِّ والصَّوْمِ والْوَلَایَةِ...
قَالَ ثُمَّ قَالَ ذِرْوَةُ الْاَمْرِ وسَنَامُهُ ومِفْتَاحُهُ وبَابُ الْاَشْیَاءِ ورِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْاِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ یَقُولُ «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطاعَ اللَّهَ ومَنْ تَوَلَّی فَما اَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً» اَمَا لَوْ اَنَّ رَجُلًا قَامَ لَیْلَهُ وصَامَ نَهَارَهُ وتَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَالِهِ وحَجَّ جَمِیعَ دَهْرِهِ ولَمْ یَعْرِفْ وَلَایَةَ وَلِیِّ اللَّهِ فَیُوَالِیَهُ ویَکُونَ جَمِیعُ اَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ اِلَیْهِ مَا کَانَ لَهُ عَلَی اللَّهِ جَلَّ وعَزَّ حَقٌّ فِی ثَوَابِهِ ولَا کَانَ مِنْ اَهْلِ الْاِیمَانِ ثُمَّ قَالَ اُولَئِکَ الْمُحْسِنُ مِنْهُمْ یُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ".

زراره از امام باقر (علیه‌السّلام) روایت می‌کند که فرمود: اسلام بر پنج پایه گذاشته شده است نماز، زکات، روزه، حج و ولایت، زرارة گوید: گفتم کدام یک از آنها افضل می‌باشند فرمود: ولایت از همه آنها افضل است و کلید آنها می‌باشد و راهنمای مردم به آن چهار پایه هست....
بعد از آن فرمود:
بالاترین و والاترین موضوع که کلید و در همه اشیاء می‌باشد، و خوشنودی خداوند هم در آن هست اطاعت امام و شناخت اوست، خداوند متعال می‌فرماید: «هر کس از پیامبر اطاعت کند مانند این است که از خدا اطاعت کرده باشد، و هر کس از او دوری کند ما تو را برای نگهبانی او نفرستاده‌ایم».
آگاه باشید اگر مردی شب‌ها را نماز بگذارد و روزها را روزه بگیرد و همه اموال خود را انفاق کند، و هر سال حج بجای آورد؛ ولی ولایت ولی خدا را نشناسد و کارهایش بدون راهنمائی او باشد در نزد خداوند پاداشی نخواهد داشت و از اهل ایمان به حساب نخواهد آمد، بعد فرمود: خداوند با فضل خود نیکوکاران را وارد بهشت می‌کند.
سند این روایت صد در صحیح است و دلالت آن نیز بر امامت و ولایت اهل بیت (علیهم‌السّلام) روشن تر از آن است که نیازی به توضیح بیشتر داشته باشد.
همین روایت در امالی شیخ طوسی با سند ذیل نقل شده است:
"۱۹۲- ۵- اَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: اَخْبَرَنِی اَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ، قَالَ: حَدَّثَنِی اَبِی، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ اَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ...
شیخ طوسی همین روایت را به صورت مفصل به صورت ذیل نقل کرده است:
"۲۹۹- ۱- اَخْبَرَنَا اَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ (رَحِمَهُ اللَّهُ)، قَالَ: اَخْبَرَنَا اَبُو الْحَسَنِ اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ اَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ، عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ اَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ اِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ، قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَی اَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) ومَعَهُ صَحِیفَةُ مَسَائِلَ شِبْهَ الْخُصُومَةِ. فَقَالَ لَهُ اَبُو جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): هَذِهِ صَحِیفَةٌ تُخَاصِمُ عَلَی الدِّینِ الَّذِی یَقْبَلُ اللَّهُ فِیهِ الْعَمَلَ فَقَالَ: رَحِمَکَ اللَّهُ، هَذَا الَّذِی اُرِیدُ.
فَقَالَ اَبُو جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، واَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ ورَسُولُهُ، وتُقِرُّ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ، والْوَلَایَةِ لَنَا اَهْلَ الْبَیْتِ، والْبَرَاءَةِ مِنْ عَدُوِّنَا، والتَّسَلُّمِ لَنَا، والتَّوَاضُعِ والطُّمَاْنِینَةِ، وانْتِظَارِ اَمْرِنَا، فَاِنَّ لَنَا دَوْلَةً اِنْ شَاءَ اللَّهُ (تَعَالَی) جَاءَ بِهَا".

اسماعیل جعفی گوید: مردی خدمت حضرت باقر (علیه‌السّلام) رسید و در دست خود کتابی داشت که در آن مسائلی بود و با آن‌ها مخاصمه می‌کرد، امام (علیه‌السّلام) فرمود: این کتاب کسی است که می‌خواهد در باره دین حق که قبول اعمال به آن بستگی دارد مخاصمه کند، آن مرد گفت: من هم می‌خواهم دین حق را بشناسم.
امام باقر (سلام‌اللَّه‌علیه) فرمود: گواهی بر وحدانیت خداوند بدهید، و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به عنوان بنده و رسول بشناسید، و هر چه پیامبر از طرف خداوند آورده قبول کنید، و به ولایت ما اهل بیت اقرار نمائید از دشمنان ما بیزاری بجوئید، تسلیم اوامر ما باشید، تواضع و فروتنی پیشه کنید و در جامعه آرام باشید، و منتظر حکومت ما باشید، و دولت ما در آینده ان شاء اللَّه خواهد آمد.

۳۲.۱ - بررسی سند روایت سی‌ودوم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۱۰.۲.۱ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم بن‌ هاشم؛ قال النجاشی: القمی، ثقة فی الحدیث، ثبت، معتمد، صحیح المذهب.

۳۲.۱.۲ - عبدالله بن صلت

عبدالله بن صلت ابوطالب؛ قال النجاشی: ثقة، مسکون الی روایته.
قال الشیخ: ثقة ".

۱.۱.۵ - حماد بن عیسی

قال النجاشی: وکان ثقة فی حدیثه، صدوقا.
وقال الشیخ: ثقة.

۳۲.۱.۴ - حریز بن عبدالله

حریز بن عبدالله سجستانی؛ وقال الشیخ: ثقة.

۷.۱.۶ - زرارة بن اعین

قال النجاشی: شیخ اصحابنا فی زمانه ومتقدمهم، وکان قارئا فقیها متکلما شاعرا ادیبا، قد اجتمعت فیه خلال الفضل والدین، صادقا فیما یرویه...

۳۳ - روایت سی‌وسوم

---

• عدم قبول عبادات بدون ولایت اهل بیت (علیهم‌السلام)؛

"۸ قَالَ اَخْبَرَنِی اَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامٍ عَنْ مُرَازِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صمَا بَالُ اَقْوَامٍ مِنْ اُمَّتِی اِذَا ذُکِرَ عِنْدَهُمْ اِبْرَاهِیمُ وآلُ اِبْرَاهِیمَ اسْتَبْشَرَتْ قُلُوبُهُمْ وتَهَلَّلَتْ وُجُوهُهُمْ واِذَا ذُکِرْتُ واَهْلَ بَیْتِی اشْمَاَزَّتْ قُلُوبُهُمْ وکَلَحَتْ وُجُوهُهُمْ والَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَوْ اَنَّ رَجُلًا لَقِیَ اللَّهَ بِعَمَلِ سَبْعِینَ نَبِیّاً ثُمَّ لَمْ یَاْتِ بِوَلَایَةِ اُولِی الْاَمْرِ مِنَّا اَهْلَ الْبَیْتِ مَا قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً ولَا عَدْلًا".

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: چه شده است که گروهی از امت من وقتی نام ابراهیم و خاندان ابراهیم برده می‌شود، دل‌هایشان خشنود شده و چهره‌هاشان گشوده می‌گردد، اما وقتی نام من و اهل بیت من برده می‌شود، دل‌هاشان گرفته شده و چهره‌هاشان در هم کشیده می‌شود! قسم به کسی که من را به حق مبعوث کرد، اگر شخصی هفتاد سال خدا را عبادت کند، اما ولایت ولی امر از ما اهل بیت را نداشته باشد، خداوند از او هیچ عبادتی را قبول نمی‌کند!

۳۳.۱ - بررسی سند روایت سی‌وسوم

سند این روایت صحیح است و تردیدی در حجیت آن نیست.

۳۳.۱.۱ - جعفر بن محمد بن قولویه

جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی. قال النجاشی: وکان ابو القاسم من ثقات اصحابنا، واجلائهم فی الحدیث والفقه.
وقال الشیخ (۱۴۱): ثقة.

۳۳.۱.۲ - محمد بن جعفر

محمد بن جعفر بن موسی؛ وتقدم عن النجاشی فی ترجمة ابنه جعفر، انه من خیار اصحاب سعد، وقد اکثر الروایة عنه ابنه جعفر فی کامل الزیارات، وقد التزم بان لا یروی فی کتابه هذا الا عن ثقة.

۱.۱.۲ - سعد بن عبدالله الاشعری

قال النجاشی: شیخ هذه الطائفة وفقیهها ووجهها....
وقال الشیخ: جلیل القدر، ثقة.

۱۰.۳.۲ - احمد بن محمد

احمد بن محمد بن عیسی الاشعری؛ وقال الشیخ: شیخ قم، ووجیهها، وفقیهها.

۷.۱.۳ - حسن بن محبوب

وقال الشیخ: کوفی، ثقة. وکان جلیل القدر، یعد فی الارکان الاربعة فی عصره.

۳۳.۱.۶ - مرازم بن حکیم ازدی

۱۲۲۲۵ - مرازم بن حکیم الازدی: قال النجاشی: ثقة.
وقال الشیخ: ثقة.

۳۴ - روایت سی‌وچهارم

---

• زیارت جامعه کبیره؛

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَمُحَمَّدُ بْنُ اَحْمَدَ السِّنَانِیُّ وَعَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ وَالْحُسَیْنُ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ اَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُکَتِّبُ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ وَاَبُو الْحُسَیْنِ الْاَسَدِیُّ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ اِسْمَاعِیلَ الْمَکِّیُّ الْبَرْمَکِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ النَّخَعِیُّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ ع عَلِّمْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلًا اَقُولُهُ بَلِیغاً کَامِلًا اِذَا زُرْتُ وَاحِداً مِنْکُمْ فَقَالَ اِذَا صِرْتَ اِلَی الْبَابِ فَقِفْ واشْهَدِ الشَّهَادَتَیْنِ واَنْتَ عَلَی غُسْلٍ فَاِذَا دَخَلْتَ ورَاَیْتَ الْقَبْرَ فَقِفْ وقُلِ اللَّهُ اَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً ثُمَّ امْشِ قَلِیلًا وعَلَیْکَ السَّکِینَةُ والْوَقَارُ وقَارِبْ بَیْنَ خُطَاکَ ثُمَّ قِفْ وکَبِّرِ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ ثَلَاثِینَ مَرَّةً ثُمَّ ادْنُ مِنَ الْقَبْرِ وکَبِّرِ اللَّهَ اَرْبَعِینَ مَرَّةً تَمَامَ مِائَةِ تَکْبِیرَةٍ ثُمَّ قُلْ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا اَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ ومَوْضِعَ الرِّسَالَةِ ومُخْتَلَفَ الْمَلَائِکَةِ ومَهْبِطَ الْوَحْیِ ومَعْدِنَ الرِّسَالَةِ وخُزَّانَ الْعِلْمِ ومُنْتَهَی الْحِلْمِ واُصُولَ الْکَرَمِ وقَادَةَ الْاُمَمِ واَوْلِیَاءَ النِّعَم...
السَّلَامُ عَلَی اَئِمَّةِ الْهُدَی ومَصَابِیحِ الدُّجَی واَعْلَامِ التُّقَی وذَوِی النُّهَی واُولِی الْحِجَی وکَهْفِ الْوَرَی ووَرَثَةِ الْاَنْبِیَاءِ والْمَثَلِ الْاَعْلی والدَّعْوَةِ الْحُسْنَی وحُجَجِ اللَّهِ عَلَی اَهْلِ الْآخِرَةِ والْاُولَی ورَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ ومَسَاکِنِ بَرَکَةِ اللَّهِ ومَعَادِنِ حِکْمَةِ اللَّهِ وحَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ وحَمَلَةِ کِتَابِ اللَّهِ واَوْصِیَاءِ نَبِیِّ اللَّهِ وذُرِّیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صورَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَکَاتُه.
وَاَشْهَدُ اَنَّکُمُ الْاَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِیُّونَ الْمَعْصُومُونَ الْمُکَرَّمُونَ الْمُقَرَّبُونَ الْمُتَّقُونَ الصَّادِقُون الْمُصْطَفَوْنَ الْمُطِیعُونَ لِلَّهِ الْقَوَّامُونَ بِاَمْرِهِ الْعَامِلُونَ بِاِرَادَتِهِ الْفَائِزُونَ بِکَرَامَتِهِ اصْطَفَاکُمْ بِعِلْمِهِ وارْتَضَاکُمْ لِدِینِهِ واخْتَارَکُمْ لِسِرِّهِ واجْتَبَاکُمْ بِقُدْرَتِهِ واَعَزَّکُمْ بِهُدَاهُ وخَصَّکُمْ بِبُرْهَانِهِ وانْتَجَبَکُمْ لِنُورِهِ واَیَّدَکُمْ بِرُوحِهِ ورَضِیَکُمْ خُلَفَاءَ فِی اَرْضِهِ وحُجَجاً عَلَی بَرِیَّتِهِ واَنْصَاراً لِدِینِه....
عَصَمَکُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَآمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَطَهَّرَکُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَاَذْهَبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَکُمْ تَطْهِیراً.

در صحت این روایت تردیدی نیست؛ چنانچه علامه مجلسی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) بعد از شرح این زیارتنامه می‌گوید:
اقول: انما بسطت الکلام فی شرح تلک الزیارة قلیلا وان لم استوف حقها حذرا من الاطالة لانها اصح الزیارات سندا، واعمها موردا، وافصحها لفظا وابلغها معنی، واعلاها شانا.
من (مجلسی) می‌گویم: من در شرح این زیارت، زیاد سخن نگفتم و اگر حق آن را نتوانستم ایفا کنم، از ترس طولانی شدن سخن بود؛ چرا که این زیارت نامه، از نظر سند صحیح‌ترین زیارت، از نظر مورد گسترده ترین، از نظر لفظ فصیح‌ترین و از نظر معنا رساترین و از نظر ارزش، برترین زیارت‌نامه است.

۳۵ - روایت سی‌وپنجم

---

• خطبه شعبانیه؛

"۵۳- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَکْرِ بْنِ النَّقَّاشِ واَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ ومُحَمَّدُ بْنُ اَحْمَدَ بْنِ اِبْرَاهِیمَ الْمُعَاذِیُ وَمُحَمَّدُ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ اِسْحَاقَ الْمُکَتِّبُ قَالُوا: حَدَّثَنَا اَبُو الْعَبَّاسِ اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا ع عَنْ اَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ اَبِیهِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: اِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص...
قَالَ یَا عَلِیُّ مَنْ قَتَلَکَ فَقَدْ قَتَلَنِی ومَنْ اَبْغَضَکَ فَقَدْ اَبْغَضَنِی ومَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنِی لِاَنَّکَ مِنِّی کَنَفْسِی رُوحُکَ مِنْ رُوحِی وطِینَتُکَ مِنْ طِینَتِی اِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وتَعَالَی خَلَقَنِی واِیَّاکَ واصْطَفَانِی واِیَّاکَ واخْتَارَنِی لِلنُّبُوَّةِ واخْتَارَکَ لِلْاِمَامَةِ فَمَنْ اَنْکَرَ اِمَامَتَکَ فَقَدْ اَنْکَرَ نُبُوَّتِی یَا عَلِیُّ اَنْتَ وَصِیِّی واَبُو وُلْدِی وزَوْجُ ابْنَتِی وخَلِیفَتِی عَلَی اُمَّتِی فِی حَیَاتِی وبَعْدَ مَوْتِی اَمْرُکَ اَمْرِی ونَهْیُکَ نَهْیِی اُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وجَعَلَنِی خَیْرَ الْبَرِیَّةِ اِنَّکَ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ واَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وخَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِهِ.

‌ای علی هر که تو را بکشد مرا کشته و هر که تو را به خشم آورد مرا به خشم آورده و هر که تو را دشنام دهد مرا دشنام داده؛ زیرا تو جان منی روحت از روح من و گلت از گل من است. به راستی خدای تبارک و تعالی آفریده مرا با تو، برگزیده مرا با تو و مرا برای نبوت اختیار کرده و تو را برای امامت. هر کس منکر امامت تو است منکر نبوت من است.
‌ای علی تو وصی من و پدر فرزندان من و شوهر دختر من و خلیفه من بر امت من هستی در زندگی من و پس از مردن من. فرمانت فرمان من و نهیت نهی من است.
سوگند به آن که مرا به نبوت گسیل کرده و بهتر خلق ساخته که تو حجت خدائی بر خلقش و امین اوئی بر سرش و خلیفه اوئی بر بندگانش.
برای اثبات صحت این روایت، شهادت علامه محمدتقی مجلسی کفایت می‌کند. ایشان در کتاب روضة المتقین در شرح این روایت می‌نویسد:
وروی ایضا فی الموثق کالصحیح - عن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه قال: ان رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبنا ذات یوم، فقال: ایها الناس انه قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکة والرحمة والمغفرة...
ثمَّ قال: یا علی من قتلک فقد قتلنی ومن ابغضک فقد ابغضنی، ومن سبک فقد سبنی لانک منی کنفسی، روحک من روحی وطینتک من طینتی، ان الله تبارک وتعالی خلقنی وایاک، واصطفانی وایاک، واختارنی للنبوة واختارک للامامة، فمن انکر امامتک فقد انکر نبوتی. یا علی انت وصیی وابو ولدی وزوج ابنتی وخلیفتی علی امتی فی حیاتی وبعد موتی، امرک امری، ونهیک نهیی، اقسم بالذی بعثنی بالنبوة وجعلنی خیر البریة انک لحجة الله علی خلقه وامینه علی سره وخلیفته علی عباده.

۳۶ - روایات اهل سنت

---

امامت اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) نه تنها از کتاب‌های شیعیان؛ بلکه از کتاب‌های مخالفان آن حضرات نیز به روشنی و به راحتی قابل اثبات است. ده‌ها و بلکه صدها روایت در این زمینه وجود دارد و حتی کتاب‌های قطور با چندین جلد در این زمینه نوشته شده است که بهترین و مفصل‌ترین آن‌ها کتاب عبقات الانوار نوشته فخر شیعیان علامه میرحامدحسین نقوی است. از این دریای گسترده ما تنها به پنج روایت اکتفا خواهیم کرد.

۳۶.۱ - انت خلیفتی فی کل مؤمن

• وَ اَنْتَ خَلِیفَتِی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی؛

روایات متعددی با این مضمون در منابع اهل سنت با سند‌های معتبر نقل شده است که ما در این مقاله تنها به یک روایت اشاره و سند آن را تصحیح خواهیم کرد.
عمرو بن ابی‌عاصم در کتاب السنة خود می‌نویسد:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّی، حَدَّثَ نَا یَحْیَی بْنُ حَمَّادٍ، حَدَّثَنَا اَبُو عَوَانَةَ، عَنْ یَحْیَی بْنِ سُلَیْمٍ اَبِی بَلْجٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): ...
وَخَرَجَ النَّاسُ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ، فَقَالَ عَلِیٌّ: اَخْرُجُ مَعَکَ، قَالَ: «لا»، قَالَ: فَبَکَی، قَالَ: «اَفَلا تَرْضَی اَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، اِلا اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ، وَاَنْتَ خَلِیفَتِی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی».
ابن عباس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که مردم به جنگ تبوک رفتند، علی (علیه‌السّلام) به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کرد، من هم با شما خارج شوم؟ فرمود: خیر. ابن عباس گفت: پس علی (علیه‌السّلام) گریه کرد. رسول خدا فرمود: آیا راضی نمی‌شوی که منزلت تو برای من همانند منزلت‌ هارون برای موسی باشد، جز این که تو پیامبر نیستی و این که تو بعد از من، جانشین من در میان همه مؤمنان هستی؟

نسائی در خصائص امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، با همان سند و با این تعبیر نقل کرده است:
اَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّی، قَالَ: حَدَّثَنَا یَحْیَی بْنُ حَمَّادٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْوَضَّاحُ، وَهُوَ اَبُو عَوَانَةَ، قَالَ: حَدَّثَنَا یَحْیَی، قَالَ: حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ مَیْمُونٍ، قَالَ: " اِنِّی لَجَالِسٌ اِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ....
وَخَرَجَ بِالنَّاسِ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ، فَقَالَ عَلِیٌّ: اَخْرُجُ مَعَکَ؟ فَقَالَ: لا، فَبَکَی، فَقَالَ: اَمَا تَرْضَی اَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، اِلا اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ؟ ثُمَّ قَالَ: اَنْتَ خَلِیفَتِی، یَعْنِی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی.

۳۶.۱.۱ - بررسی سند

سند این روایت، هیچ اشکالی ندارد؛ بنابراین ثابت می‌کند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از جمله «وَاَنْتَ خَلِیفَتِی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی» استفاده کرده است.

۳۶.۱.۱.۱ - عمرو بن ابی‌عاصم

عمرو بن ضحاک، نویسنده کتاب، هر چند که به‌اندازه پسرش (احمد بن عمرو بن الضحاک، نویسنده الآحاد والمثانی) مشهور نیست؛ ولی او از اساتید ابن ماجه قزوینی است و بزرگان اهل سنت او را توثیق کرده‌اند.
ابن حجر عسقلانی در شرح حال او می‌نویسد:
عمرو بن الضحاک بن مخلد البصری ولد ابی عاصم النبیل ثقة کان علی قضاء الشام من الحادیة عشرة مات سنة اثنتین واربعین ق؛ عمرو بن الضحاک، ثقه است و از سال یازدهم (قرن سوم) قاضی شام بوده است.
و ابن حبان شافعی در باره او می‌گوید:
عمرو بن ابی‌عاصم النبیل یروی عن ابیه ثنا عنه محمد بن الحسن بن قتیبة وغیره من شیوخنا کان علی قضاء الشام مستقیم الحدیث؛ عمرو بن ابی عاصم، که از پدرش روایت شنیده، محمد بن الحسن و دیگر بزرگان ما از او روایت نقل کرده‌اند و قاضی شام بوده، احادیثش درست است.

۳۶.۱.۱.۲ - محمد بن المثنی

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، است؛ ذهبی او را این چنین می‌ستاید:
محمد بن المثنی ابو موسی العنزی الحافظ عن بن عیینة وعبد العزیز العمی وعنه الجماعة وابو عروبة والمحاملی ثقة ورع مات ۲۵۲ ع؛ محمد بن موسی، حافظ (کسی که یک صد هزار حدیث حفظ است)، ثقه و پرهیزگار بود.
ابن حجر در باره او می‌گوید:
محمد بن المثنی بن عبید العنزی بفتح النون والزای ابو موسی البصری المعروف بالزمن مشهور بکنیته وباسمه ثقة ثبت من العاشرة وکان هو وبندار فرسی رهان وماتا فی سنة واحدة ع؛ محمد بن المثنی، ثقه و استوار بود.

۳۶.۱.۱.۳ - یحیی بن حماد

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، بوده است؛ ذهبی در شرح حال او می‌نویسد:
یحیی بن حماد الشیبانی مولاهم ختن ابی عوانة وراویته له عن عکرمة بن عمار وشعبة وعنه البخاری والدارمی والکدیمی ثقة متاله توفی ۲۱۵ خ م ت س ق؛ یحیی بن حماد از عکرمه بن عمار و شعبه روایت شنیده و بخاری، دارمی و کدیمی از او نقل کرده، مورد اعتماد و خدا شناس بود.
ابن حجر عسقلانی می‌گوید:
یحیی بن حماد بن ابی زیاد الشیبانی مولاهم البصری ختن ابی عوانة ثقة عابد من صغار التاسعة مات سنة خمس عشرة خ م خد ت س ق؛ یحیی بن حماد، مورد اعتماد و عابد بود.

۳۶.۱.۱.۴ - وضّاح بن عبدالله

از روات، بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، بوده است؛ ذهبی او را «ثقه» و «متقن» می‌داند:
وضاح بن عبدالله الحافظ ابو عوانة الیشکری مولی یزید بن عطاء سمع قتادة وابن المنکدر وعنه عفان وقتیبة ولوین ثقة متقن لکتابه توفی ۱۷۶ ع.
ابن حجر نیز می‌نویسد:
وضاح بتشدید المعجمة ثم مهملة الیشکری بالمعجمة الواسطی البزاز ابو عوانة مشهور بکنیته ثقة ثبت من السابعة مات سنة خمس او ست وسبعین ع؛ وضاح، ثقه، استوار و از طبقه هفتم روات بود.

۳۶.۱.۱.۵ - یحیی بن سلیم بن بلج

مزی در تهذیب الکمال می‌نویسد:
ابو بلج الفزاری الواسطی، ویُقال: الکوفی، وهو الکبیر، اسمه: یحیی بن سلیم بن بلج...
قال اسحاق بن منصور، عن یحیی بن مَعِین: ثقة. وکذلک قال محمد بن سعد، والنَّسَائی، والدار قطنی. وقَال البُخارِیُّ: فیه نظر. وَقَال ابو حاتم: صالح الحدیث، لا باس به.
ابوبلج فزاری، اسحاق بن منصور از یحیی بن معین نقل کرده است که او «ثقه» است، همچنین محمد بن سعد، نسائی و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند. بخاری گفته: در او اشکال است، ابوحاتم گفته: حدیثش صالح است و در خود او اشکالی نیست.
ذهبی در کتاب الکاشف در باره او می‌نویسد:
ابو بلج الفزاری یحیی بن سلیم او بن ابی سلیم عن ابیه وعمرو بن میمون الاودی وعنه شعبة وهشیم وثقه بن معین والدارقطنی وقال ابو حاتم: لا باس به وقال البخاری فیه نظر ؛ یحیی بن سلیم، یحیی بن معین و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند، ابوحاتم گفته: اشکالی در او نیست و بخاری گفته: در او اشکالی است.
و ابن حجر در لسان المیزان می‌گوید:
یحیی بن سلیم ان ابو بلج الفزاری عن عمرو بن میمون وعنه شعبة وهشیم وثقه بن معین والنسائی والدارقطنی؛ یحیی بن معین، نسائی و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند.
و در تقریب التهذیب او را صدوق دانسته؛ اما گفته است که برخی وقت‌ها اشتباه می‌کرده:
ابو بلج بفتح اوله وسکون اللام بعدها جیم الفزاری الکوفی ثم الواسطی الکبیر اسمه یحیی بن سلیم او بن ابی سلیم او بن ابی الاسود صدوق ربما اخطا من الخامسة ؛ ابو بلج، بسیار راستگو است؛ ولی گاهی اشتباه می‌کرده است.

۳۶.۱.۱.۶ - عمرو بن میمون

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته بوده است:
عمرو بن میمون الاودی عن عمر ومعاذ وعنه زیاد بن علاقة وابو اسحاق وابن سوقة کثیر الحج والعبادة وهو راجم القردة مات ۷۴ ع؛ عمرو بن میمیون، زیاد به حج می‌رفت و اهل عبادت بود، او همان کسی است که میمون را سنگسار کرد.
عمرو بن میمون الاودی ابو عبدالله ویقال ابو یحیی مخضرم مشهور ثقة عابد نزل الکوفة مات سنة اربع وسبعین وقیل بعدها ع؛ عمرو بن میمون که به او ابویحیی گفته می‌شود، مخضرم (کسی که زمان جاهلیت و اسلام را درک کرده)، مشهور، مورد اعتماد و اهل عبادت بود.

۳۶.۱.۱.۷ - ابن عباس

ابن عباس هم صحابی مشهور پیامبر بوده است.

۳۶.۱.۲ - اشکال و پاسخ

هر وقت شیعه‌ای به روایت منزلت استناد کند، اهل سنت اشکال می‌کنند که‌ هارون که بعد از حضرت موسی (علیهماالسلام)، خلیفه نبوده است؛ پس علی (علیه‌السّلام) نیز خلیفه نیست.
در جواب باید گفت: بلی، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز قطعا می‌دانسته است‌، هارون بعد از موسی زنده و خلیفه بعد از آن حضرت نبوده، از این رو، در این روایت تصریح کرده است که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) تمام مقامات حضرت‌ هارون را دارد؛ جز این که بین‌ هارون و امیرمؤمنان، دو تفاوت وجود دارد:
الف: امیرمؤمنان، پیامبر نیست و‌ هارون پیامبر بوده؛
ب:‌هارون قبل از موسی از دنیا رفت و خلیفه بعد از او نشد؛ اما امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بعد پیامبر زنده بوده و جانشین آن حضرت است.
بنابراین، اشکال با جمله «وَاَنْتَ خَلِیفَتِی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی» به راحتی دفع می‌شود.

۳۶.۲ - علی اولی الناسِ بِکم بعدی

تردیدی نیست که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر همه مؤمنان و بلکه بر تمام بشریت ولایت مطلق دارد، و آن حضرت در تمام امور مسلمانان اولی به تصرف نسبت به خود آن‌ها است، اطاعت مطلق و بی چون و چرا از آن حضرت واجب و مخالفت با او حرام مطلق است؛ چنانچه خداوند در آیه ششم سوره احزاب همین مطلب را به روشنی به اثبات می‌رساند.
«النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِم؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»
بنابراین تردیدی در ولایت مطلق رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر همه افراد بشر نیست. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همین ولایت مطلق را برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) طبق روایت صحیح السندی که علمای اهل سنت نقل کرده‌اند، ثابت کرده است.
ابونعیم اصفهانی در کتاب معرفة الصحابة در شرح حال وهب بن حمزه می‌نویسد:
"(۶۰۰۷) ۶۵۴۱ حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ اَحْمَدَ، ثنا اَحْمَدُ بْنُ عَمْرٍو الْبَزَّارُ، وَاَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی بْنِ زُهَیْرٍ، قَالا: ثنا مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ کَرَامَةَ، ثنا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ مُوسَی، ثنا یُوسُفُ بْنُ صُهَیْبٍ، عَنْ رُکَیْنٍ، عَنْ وَهْبِ بْنِ جَمْرَةَ (حمزة) قَالَ: صَحِبْتُ عَلِیًّا مِنَ الْمَدِینَةِ اِلَی مَکَّةَ، فَرَاَیْتُ مِنْهُ بَعْضَ مَا اَکْرَهُ، فَقُلْتُ: لَئِنْ رَجَعْتُ اِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لاَشْکُوَنَّکَ اِلَیْهِ، فَلَمَّا قَدِمْتُ لَقِیتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقُلْتُ: رَاَیْتُ مِنْ عَلِیٍّ کَذَا وَکَذَا، فَقَالَ:
«لا تَقُلْ هَذَا، فَهُوَ اَوْلَی النَّاسِ بِکُمْ بَعْدِی»".

رکین از «وهب بن حمزه» نقل کرده که گفت: از مدینه تا مکه با علی (علیه‌السّلام) همراه بودم. در این مسیر، کارهائی انجام داد که برای من خوشایند نبود، برای همین گفتم: وقتی پیش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برگشتم، از تو پیش آن حضرت شکایت خواهم کرد. وقتی به مدینه رسیدم، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ملاقات کردم و گفتم: از علی (علیه‌السّلام) چنین و چنان دیدم؛ پس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: این سخن را نگو؛ چرا که او بعد از من، بر همه مردم اولویت دارد.

۳۶.۲.۱ - بررسی سند روایت

سند این روایت بدون تردید کاملا صحیح است و تمام راویان آن از بزرگان تاریخ اهل سنت هستند؛ لذا هیچ اشکال و ایرادی بر آن وارد نیست و روایت از دیدگاه اهل سنت حجت است.

۳۶.۲.۱.۱ - ابونعیم اصفهانی

ابو نعیم. احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران. الامام الحافظ الثقة العلامة شیخ الاسلام ابو نعیم المهرانی الاصبهانی الصوفی الاحول سبط الزاهد محمد بن یوسف البناء وصاحب الحلیة.
وکان حافظا مبرزا عالی الاسناد تفرد فی الدنیا بشیء کثیر من العوالی وهاجر الی لقیه الحفاظ. قال ابو محمد السمرقندی سمعت ابا بکر الخطیب یقول لم ار احد اطلق علیه اسم الحفظ غیر رجلین ابو نعیم الاصبهانی وابو حازم العبدویی.
ابونعیم، امام، حافظ، مورد اعتماد، علامه و شیخ الاسلام، نوه محمد بن یوسف بناء و صاحب کتاب حلیة الاولیاء است.
او حافظ ماهر، دارای سند‌های کوتاه بود، روایات بسیاری با سند کوتاه را تنها او نقل کرده، حافظان برای ملاقات با او مهاجرت می‌کردند. ابومحمد سمرقندی گفته که از ابوبکر خطیب شنیدیم که می‌گفت: ندیدم کسی اسم «حافظ» را به صورت مطلق به کار ببرد؛ مگر بر دو نفر: ابونعیم اصفهانی و ابوحازم عبدوی.

۳۶.۲.۱.۲ - طبرانی

ذهبی در کتاب العبر در باره او می‌گوید:
وفیها الطبرانی الحافظ العلم مسند العصر ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی فی ذی القعدة باصبهان وله مائة سنة وعشرة اشهر.
وکان ثقة صدوقا واسع الحفظ بصیرا بالعلل والرجال والابواب کثیر التصانیف....
در آن سال (۳۶۰هـ) طبرانی از دنیا رفت، او حافظ (کسی که صد هزار حدیث حفظ است)، بلند آوازه، مسند زمان خود (کسی که در آن زمان مردم به او سند می‌دادند) در ذی‌القعده در شهر اصفهان از دنیا رفت؛ در حالی که صد سال و ده ماه عمر داشت.
او مورد اعتماد، راستگو، دارای حافظه سرشار، آشنا به علم رجال و ابواب حدیث بود و کتاب‌های زیادی نوشته است.
و در تذکرة الحفاظ می‌نویسد:
الطبرانی الحافظ الامام العلامة الحجة بقیة الحفاظ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الشامی الطبرانی مسند الدنیا ولد سنة ستین ومائتین وسمع فی سنة ثلاث وسبعین. وصنف اشیاء کثیرة وکان من فرسان هذا الشان مع الصدق والامانة.
طبرانی، حافظ، پیشوا، علامه، حجت (کسی که سی صد هزار حدیث حفظ است) و بازمانه حافظان بود. کتاب‌های زیادی نوشت و یکی از پهلوانان علم حدیث بود؛ با این که راستگو و امانت دار نیز بود.

۳۶.۲.۱.۳ - احمد بن عمرو البزار

بزار، صاحب مسند مشهور، بی نیاز از تعریف و تمجید و خود از بزرگان تاریخ اهل سنت است، ذهبی در باره او می‌نویسد:
البزار. الشیخ الامام الحافظ الکبیر ابو بکر احمد بن عمرو بن عبد الخالق البصری البزار صاحب المسند الکبیر...؛ بزار، شیخ، پیشوا، و حافظ بزرگ و صاحب مسند کبیر بود....
و در دیگر کتاب خود می‌نویسد:
البزار الحافظ العلامة ابو بکر احمد بن عمرو بن عبد الخالق البصری...
سیوطی نیز در باره او می‌نویسد:
۶۵۱ البزار الحافظ العلامة الشهیر ابو بکر احمد بن عمرو بن عبد الخالق البصری صاحب المسند الکبیر المعلل؛ بزار، حافظ و علامه پرآوازه، صاحب کتاب مسند کبیر بود.

۳۶.۲.۱.۴ - احمد بن زهیر التستری

از این جا در حقیقت روایت با دو سند نقل شده است، یکی از طریق بزار و دیگری از طریق احمد بن زهیر تستری؛ هر چند که اثبات وثاقت احمد بن بزار، برای اثبات صحت روایت کفایت می‌کند؛ اما در عین حال ما وضعیت احمد بن زهیر تستری را نیز بررسی خواهیم کرد.
ذهبی در شرح حال او می‌نویسد:
التستری الحافظ الحجة العلامة الزاهد ابو جعفر احمد بن یحیی بن زهیر احد الاعلام... قال الحافظ ابو عبدالله بن منده ما رایت فی الدنیا احفظ من ابی جعفر التستری؛ تستری، حافظ، حجت (کسی که سی صد هزار حدیث حفظ است) علامه، پرهیزگار و یکی از مشاهیر بود. عبدالله بن منده گفته: من در دنیا کسی را قوی تر از ابوجعفر تستری در حفظ ندیدم.
و سیوطی در باره او می‌نویسد:
التستری الحافظ الحجة العلامة الزاهد ابو جعفر احمد بن یحیی بن زهیر احد الاعلام مکثر جود وصنف وقوی وضعف وبرع فی هذا الشان حدث عنه ابن حبان والطبرانی. قال ابو عبدالله بن منده ما رایت فی الدنیا احفظ من ابی اسحاق بن حمزة وسمعته یقول ما رایت فی الدنیا احفظ من ابی جعفر التستری؛ تستری، حافظ، حجت، علامه و زاهد، یکی از مشاهیری که زیاد روایت نقل کرده است. او پرتلاش بود، کتاب نوشت، در باره قوت و ضعف روایت نظر می‌داد و پرهیزگار بود.

۳۶.۲.۱.۵ - محمد بن عثمان بن کرامة

از روات بخاری، و سایر صحاح سته بوده است؛ مزی در تهذیب الکمال در باره او می‌نویسد:
رَوَی عَنه: البخاری، وابو داود، والتِّرْمِذِیّ، وابن ماجة... وابو حاتم الرازی، وَقَال: صدوق. وَقَال ابو العباس بن عقدة: سمعت محمد بن عَبد الله بن سُلَیْمان، وداود بن یحیی یقولان: کان صدوقا.
وَقَال ابو محمد عَبد الله بن علی بن الجارود: ذکرته لمحمد بن یحیی فاحسن القول فیه. وذکره ابنُ حِبَّان فی کتاب الثقات.
بخاری، ابوداود، ترمذی، ابن ماجه و همچنین ابوحاتم رازی از او روایت نقل کرده‌اند و ابوحاتم گفته که او زیاد راستگو بود. ابن عقده گفته که از محمد بن عبدالله بن سلیمان و داود بن یحیی شنیدم که می‌گفتند: او بسیار راستگو بود.
عبدالله بن علی بن الجارود گفته: من از او در پیش محمد بن یحیی یاد کردم؛ پس سخنان بسیار خوبی در باره او گفت. ابن حبان نیز نام او را در زمره روات ثقه آورده است.
ذهبی در الکاشف می‌نویسد:
محمد بن عثمان بن کرامة العجلی مولاهم عن ابی اسامة وطبقته وعنه البخاری وابو داود والترمذی وابن ماجة وابن صاعد والمحاملی وابن مخلد صاحب حدیث صدوق مات ۲۵۶ فی رجب خ د ت ق؛ محمد بن عثمان بن کرامه، از ابواسامه و هم دوره‌های او روایت نقل کرده‌اند، بخاری، ابوداود، ترمذی و... از او روایت نقل کرده‌اند، او صاحب حدیث و بسیار راستگو بود.
و در سیر اعلام النبلاء از او با عنوان «امام، محدث و ثقه» یاد کرده است:
ابن کرامة خ د ت ق. الامام المحدث الثقة ابو جعفر محمد بن عثمان بن کرامة....
و ابن حجر عسقلانی نیز او را «ثقه» دانسته است:
محمد بن عثمان بن کرامة بفتح الکاف وتخفیف الراء الکوفی ثقة من الحادیة عشرة مات سنة ست وخمسین خ د ت ق.

۳۶.۲.۱.۶ - عبید الله بن موسی

راوی بعد عبید الله بن موسی است که او نیز در صحیح بخاری، مسلم و سایر صحاح سته روایت دارد. مزی در تهذیب الکمال می‌نویسد:
وَقَال ابو بکر بن اَبی خیثمة، عن یحیی بن مَعِین: ثقة. وَقَال معاویة بن صالح: سالت یحیی بن مَعِین عنه، فقال: اکتب عنه فقد کتبنا عنه. وَقَال ابو حاتم: صدوق، ثقة، حسن الحدیث، وابو نعیم اتقن منه، وعُبَید الله اثبتهم فی اسرائیل، کان اسرائیل یاتیه فیقرا علیه القرآن. وَقَال احمد بن عَبد الله العجلی: ثقة، وکان عالما بالقرآن، راسا فیه.
ابوبکر بن ابی‌خیثمة از یحیی بن معین نقل کرده که او ثقه بود. معاویة بن صالح گفته از یحیی بن معین در باره او سؤال کردم، گفت: روایاتی را که او نقل می‌کند، بنویسید؛ به درستی که من روایات او را نوشته‌ام. ابوحاتم گفته: بسیار راستگو و مورد اعتماد بود، احادیث نیکو نقل کرده بود؛ اما ابونعیم از او استوارتر و عبید الله از او در روایتی که از اسرائیل نقل شده، قوی تر بود. اسرائیل پیش او می‌آمد و قرآن را برای او می‌خواند. احمد بن عبدالله عجلی گفته: ثقه، آگاه به علوم قرآنی و از سران این علم بود.
و در ادامه می‌نویسد:
روی له الجماعة؛ تمام نویسندگان صحاح سته از او روایت نقل کرده‌اند.
ابن حجر در باره او می‌نویسد:
عبید الله بن موسی بن باذام العبسی الکوفی ابو محمد ثقة کان یتشیع من التاسعة قال ابو حاتم کان اثبت فی اسرائیل من ابی نعیم واستصغر فی سفیان الثوری مات سنة ثلاث عشرة علی الصحیح ع؛ عبید الله بن موسی، مورد اعتماد و متمایل به شیعه بود ابوحاتم گفته: در روایت اسرائیل از ابونعیم قوی تر بود...
و ذهبی در الکاشف می‌نویسد:
عبید الله بن موسی ابو محمد العبسی الحافظ احد الاعلام علی تشیعه وبدعته سمع هشام بن عروة واسماعیل بن ابی خالد وابن جریج وعنه البخاری والدارمی وعبد والحارث بن محمد ثقة مات فی ذی القعدة سنة ۲۱۳ ع؛ او یکی از حافظان و مشاهیر به شمار می‌آید؛ با این که شیعه و بدعت گذار بود. بخاری، دارمی و... از او روایت نقل کرده‌اند، ثقه بود و در ذی القعده سال ۲۱۳ از دنیا رفت.

۳۶.۲.۱.۷ - یوسف بن صهیب

مزی در تهذیب الکمال می‌نویسد:
قال اسحاق بن منصور عن یحیی بن مَعِین، وابو داود: ثقة. وَقَال ابو حاتم: لا باس به. وَقَال النَّسَائی: لیس به باس. وذکره ابنُ حِبَّان فی کتاب"الثقات"؛ اسحاق بن منصور به نقل از یحیی بن معین و ابوداود نوشته که او ثقه بود. ابوحاتم و نسائی گفته: هیچ اشکالی در او نیست. ابن حبان نیز نام او را در کتاب ثقات آورده.
ذهبی می‌گوید:
یوسف بن صهیب عن الشعبی وابن بریدة وعنه القطان وابو نعیم ثقة د ت س؛ یوسف بن صهیب از شعبی و ابن بریده روایت نقل کرده و ثقه بود.
ابن حجر در تقریب التهذیب می‌نویسد:
یوسف بن صهیب الکندی الکوفی ثقة من السادسة د ت س؛ یوسف بن صهیب ثقه و از طبق ششم روات بود.

۳۶.۲.۱.۸ - رکین بن ربیع

رکین بن ربیع از ثقات تابعین و از روات صحیح مسلم و سایر صحاح سته است. مزی در تهذیب الکمال در باره او می‌نویسد:
قال عَبد الله بن احمد بن حنبل، عَن ابیه، وعثمان بن سَعِید الدارمی، عن یحیی بن مَعِین، والنَّسَائی: ثقة. وَقَال ابو حاتم: صالح.
روی له البخاری فی کتاب"الادب"والباقون.
عبدالله بن احمد بن حنبل از پدرش و عثمان الدارمی از یحیی بن معین ونسائی نقل کرده است که او ثقه بود. ابوحاتم گفت: درستکار بود. بخاری در ادب المفرد و سایر نویسندگان صحاح سته (ازجمله مسلم) از او روایت نقل کرده‌اند.
ذهبی در الکاشف تصریح می‌کند که احمد بن حنبل او را توثیق کرده است:
رکین بن الربیع بن عمیلة الفزاری عن ابیه وابن عمر وعنه حفیده الربیع بن سهل وشعبة ومعتمر وثقه احمد م ع.
ابن حجر عسقلانی نیز او را «ثقه» دانسته است:
رکین بالتصغیر بن الربیع بن عمیلة بفتح المهملة الفزاری ابو الربیع الکوفی ثقة من الرابعة مات سنة احدی وثلاثین بخ م.

۳۶.۲.۱.۹ - وهب بن حمزة

آخرین راوی این روایت، وهب بن حمزه است که از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خود ناقل ماجرا است.

۳۶.۲.۲ - تفسیر روایت

تفسیر "النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِم" از نگاه مفسران اهل سنت:
تردیدی نیست که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر همه مؤمنان و بلکه بر تمام بشریت ولایت مطلق دارد، و آن حضرت در تمام امور مسلمانان اولی به تصرف نسبت به خود آن‌ها است، اطاعت مطلق و بی چون چرا از آن حضرت واجب و مخالفت با او حرام مطلق است؛ چنانچه خداوند در آیه ششم سوره احزاب همین مطلب را به روشنی به اثبات می‌رساند.
«النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِم؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»
بنابراین تردیدی در ولایت مطلق رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر همه افراد بشر نیست. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همین ولایت برا برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) طبق روایت صحیح السندی که علمای اهل سنت نقل کرده‌اند، ثابت کرده است.
اولویت در این آیه به این معنی است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هر تصرفی را که به خواهد و هر تدبیری را که صلاح بداند می‌تواند در حق مسلمین انجام دهد و مسلمانان وظیفه دارند که از او در تمام امور اطاعت نمایند؛ چنانچه مفسران بزرگ اهل سنت از این آیه همین مطلب را استنباط کرده‌اند، که نام چند تن از آن‌ها را ذکر می‌کنیم:

۳۶.۲.۲.۱ - محمد بن جریر طبری

طبری (متوفای ۳۱۰هـ)، مفسر مشهور اهل سنت در باره این آیه می‌نویسد:
النبی اولی بالمؤمنین... یقول تعالی ذکره النبیُ محمدٌ اولی بالمؤمنینَ یقول: احق بالمؤمنین به من انفسهم ان یَحْکُم فیهم بما یشاء من حکمٍ فیجوز ذلک علیهم.
کما حدثنی یونس قال اخبرنا بن وهب قال قال بن زید النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم کما انت اولی بعبدک ما قضی فیهم من امرٍ جازَ کما کلما قضیتَ علی عبدک جاز.
در این آیه: النبی اولی بالمؤمنین... خداوند پیامبر را سزاوارتر از مؤمنان بر جانشان دانسته و او را شایسته تر می‌داند تا آنچه لازم می‌داند در حق آنان انجام دهد.

۳۶.۲.۲.۲ - ابن کثیر دمشقی

ابن کثیر دمشقی (متوفای۷۷۴هـ) در تفسیر این آیه می‌نویسد:
النبی اولی بالمؤمنین... قد علم تعالی شفقة رسوله صلی الله علیه وسلم علی امته ونصحه لهم فجعله اولی بهم من انفسهم وحکمه فیهم کان مقدَّما علی اختیارهم لانفسهم کما قال تعالی «فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی اَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ ویُسَلِّمُوا تَسْلیماً».
خداوند مهربانی و دلسوزی رسولش را در باره امتش می‌داند و لذا او را سزاوارتر از خود آنان می‌داند و فرمان او را در حق آنان مقدم دانسته است؛ چنانچه خداوند می‌فرماید:
به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر اینکه در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند و سپس از داوری تو، در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملا تسلیم باشند.

۳۶.۲.۲.۳ - ظهیرالدین بغوی

ظهیرالدین بغوی (متوفای۵۱۶هـ) که از او با عنوان «محیی السنة» یاد می‌کنند، در تفسیر آیه می‌گوید:
قوله (عزّوجلّ) «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» یعنی من بعضهم ببعض فی نفوذ حکمه فیهم ووجوب طاعته علیهم وقال ابن عباس وعطاء یعنی اذا دعاهم النبی صلی الله علیه وسلم ودَعَتْهم انفسُهم الی شیءٍ کانت طاعةُ النبی صلی الله علیه وسلم اولی بهم من انفسهم قال ابن زید «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» فیما قضی فیهم کما انت اولی بعبدک فیما قضیت علیه. وقیل هو اولی بهم فی الحمل علی الجهاد وبذل النفس دونه.
فرمان رسول خدا بر افراد امت از فرمان بعضی از آنان نسبت به دیگری نافذترو اطاعتش بر همگان واجب است، ابن عباس و عطاء گفته‌اند: معنای آیه این است که چون رسول خدا آنان را به کاری فرا خواند و نفس آنان به چیزی دیگر پس اطاعت رسول بر آنان واجب و مقدم است، ابن زید گفته است: اولویت رسول خدا در قضاوت و حکم او است همانگونه که دستور ارباب نسبت به بنده اش تقدم و اولویت دارد، و گفته شده است: اولویت دفاع و تقدیم جانشان در راه او است.

۳۶.۲.۲.۴ - قاضی عیاض

قاضی عیاض (متوفای ۵۴۴هـ)؛ در کتاب مشهور الشفاء «اولی بالمؤمنین» را این گونه تفسیر می‌کند:
قال اهل التفسیر: اولی بالمؤمنین من انفسهم: ‌ای ما انفذه فیهم من امرٍ فهو ماضٍ علیهم کما یمضی حکمُ السید علی عبده؛ مفسران اولویت رسول خدا را در نفوذ فرمانش مانند اطاعت برده از اربابش دانسته‌اند.

۳۶.۲.۲.۵ - عبدالرحمن بن جوزی

عبدالرحمن بن جوزی (متوفای ۵۹۷ هـ)؛ در تفسیر این آیه می‌نویسد:
قوله تعالی «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» ‌ای احق فله ان یحکم فیهم بما یشاء قال ابن عباس اذا دعاهم الی شئ ودعتهم انفسهم الی شئ کانت طاعته اولی من طاعة انفسهم وهذا صحیح فان انفسهم تدعوهم الی ما فیه هلاکَهم والرسولُ یدعوهم الی ما فیه نجاتَهم.
این سخن خداوند که فرموده است: النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم، به معنای سزاوارتر است، یعنی رسول خدا هرگونه که به خواهد می‌تواند در باره آنان فرمان دهد، ابن عباس گفته است: اگر رسول خدا مردم را به چیزی و نفس آنان به چیزی دیگر فرمان داد پیروی رسول مقدم و اولی است، سپس می‌گوید: این سخنی است صحیح، چرا که نفس مردم آنان را به چیزی می‌خواند که هلاکت و نابودی در آن است ولی رسول خدا به آنچه در آن نجات است دعوت می‌کند.

۳۶.۲.۲.۶ - ابوالقاسم زمخشری

ابوالقاسم زمخشری (متوفای ۵۳۸هـ)؛ مفسر و ادیب پرآوازه اهل سنت در تفسیر آیه می‌نویسد:
«النَّبِیُّ اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ (فی کل شیء من امور الدین والدنیا) منْ اَنفُسِهِمْ» ولهذا اطلق ولم یقید، فیجب علیهم ان یکون احبّ الیهم من انفسهم، وحکمه انفذ علیهم من حکمها، وحقه آثَرَ لدیهم من حقوقها، وشفقتهم علیه اقدم من شفقتهم علیها، وان یبدلوها دونه ویجعلوها فداءه اذا اعضل خطب، ووقاءه اذا لقحت حرب، وان لا یتبعوا ما تدعوهم الیه نفوسهم ولا ما تصرفهم عنه، ویتبعوا کل ما دعاهم الیه رسول الله صلی الله علیه وسلم وصرفهم عنه، لانّ کل ما دعا الیه فهو ارشادٌ لهم الی نیلِ النجاةِ والظفرُ بسعادةِ الدارین وما صَرَفَهم عنه، فاخذ بحجزهم لئلا یتهافتوا فیما یرمی بهم الی الشقاوة وعذاب النار.
رسول خدا در تمام مسائل مربوط به دنیا و آخرت مردم بر آنان اولویت دارد، به همین جهت هم بدون هیچگونه قیدی بیان شده است، بنا بر این بر امت واجب است که رسول خدا محبوب تر از خودشان نزد آنان باشد و دستور و حکم او نافذتر و حقوق او برتر و مهربانی به او مقدم و جانشان را نثارش نمایند و در هنگام جنگ او را محافظت کنند و از خواهشهای نفسانی و آنچه که آنان را از وی دور کند پیروی نکنند و از هر آنچه که آنان را به او فرا خواند متابعت نمایند زیرا او آنان را به سعادت دنیا و آخرت دعوت می‌کند و از عذاب آتش دور می‌نماید.

۳۶.۲.۲.۷ - ابی‌البرکات نسفی

ابی‌البرکات نسفی (متوفای ۷۱۰هـ)؛ می‌گوید:
«النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» ‌ای احق بهم فی کل شیء من امور الدین والدنیا وحکمه انفذ علیهم من حکمها فعلیهم ان یبذلوها دونه ویجعلوها فداءه؛ پیامبر اولی به مؤمنان از جان آنان است معنای آن این است که در همه چیز از امور دنیا و آخرت بر آنان تقدم و برتری دارد و دستور و حکم او نافذتر است، پس بر آنان واجب است جانشان را فدای او کنند.

۳۶.۲.۲.۸ - ابی‌حیان‌ اندلسی

ابی‌حیان‌ اندلسی (متوفای ۷۴۵هـ)؛ در تفسیر آیه می‌گوید:
«اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ: » ‌ای فی کل شیء، ولم یقید. فیجب ان یکون احب الیهم من انفسهم، وحکمه انفذ علیهم من حکمها، وحقوقه آثَرَ، الی غیر ذلک مما یجب علیهم فی حقه؛ پیامبر بر مؤمنان در همه چیز بدون هیچ تقییدی برتری دارد، پس واجب است از جانشان نزد آن محبوب‌تر و حکمش نافذتر وحقوقش رعایت بیشتری داشته باشد.

۳۶.۲.۲.۹ - ابن قیم الجوزیة

ابن قیم جوزی (متوفای ۷۵۱هـ)، ادیب، مفسر، فقیه، متکلم و محدث مشهور حنبلی که از شاگردان ابن تیمیه و ناشر افکار او به شمار می‌رود، در کتاب زاد المهاجر در تفسیر این آیه می‌نویسد:
وقال تعالی «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» وهو دلیلٌ علی ان من لم یکن الرسولُ اولی به من نفسه فلیس من المؤمنین وهذه الاولویة تتضمن امورا:
منها: ان یکون احبَّ الی العبدِ من نفسه لان الاولویة اصلها الحب ونفس العبدِ احبٌ له من غیره ومع هذا یجب ان یکون الرسولُ اولی به منها واحب الیه منها فبذلک یحصل له اسم الایمان.
ویلزم من هذه الاولویةِ والمحبةِ کمالَ الانقیادِ والطاعةِ والرضا والتسلیمِ وسائرَ لوازمِ المحبةِ من الرضا بحکمه والتسلیم لامره وایثاره علی ما سواه.
ومنها: ان لایکون للعبد حکمٌ علی نفسه اصلاً بل الحکمُ علی نفسِه للرسول صلی الله علیه وسلم یَحْکم علیها اعظم من حکمِ السیدِ علی عبدِه او الوالد علی ولده فلیس له فی نفسه تصرف قط الا ما تصرف فیه الرسول الذی هو اولی به منها.
النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم، دلیل بر این است که هر کس پیامبر خدا را بر خودش مقدم نداند مؤمن نیست و این اولویت مستلزم چند امر است:
۱. باید رسول خدا را از خودش بیشتر دوست داشته باشد، چون اولویت و برتری دادن اساس آن به محبت و دوستی است و طبیعی است که هر کس نفس خودش را بیش از دیگران دوست دارد و وقتی که رسول خدا را در دوست داشتن بر خودش مقدم بداند مؤمن بودن هم تحقق پیدا می‌کند، و نشان پیروی و رضایت و تسلیم در برابر فرمان او خواهد بود.
۲. خودش را در برابر رسول خدا چیزی نداند بلکه دستور او را مهمتر از فرمان ارباب به بنده اش یا پدر نسبت به فرزندش بداند، و هیچگونه حقی برای خودش در برابر فرمان رسول خدا قائل نباشد.

۳۶.۲.۲.۱۰ - ملاعلی قاری

ملاعلی قاری هروی (متوفای ۱۰۱۴هـ)، مشهور به قاری می‌گوید:
«اولی بالمؤمنین من انفسهم» ‌ای اولی فی کل شیء من امور الدین والدنیا، و لذا اطلق ولم یقید فیجب علیهم ان یکون احب الیهم من انفسهم وحکمه انفذ علیهم من حکمها، وحقه آثر لدیهم من حقوقها وشفقتهم علیه اقدم من شفقتهم علیها.
رسول خدا در همه امور اعم از دین و دنیا برتر است، به همین جهت هم مطلق آمده است و هیچ قیدی در آن نیست، پس واجب است که نبی را از خودشان بیشتر دوست داشته باشند و حکم او را در حق خویش نافذ و حقوق او را مقدم بر حقوق خویش و محبت به او را بر بر محبت خودشان اولی قرار دهند.

۳۶.۲.۲.۱۱ - محمد بن علی شوکانی

محمد بن علی شوکانی (متوفای ۱۲۵۰هـ)؛ آیه را این گونه تفسیر می‌کند:
«النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» ‌ای هو احقٌ بهم فی کلِ امورِ الدین والدنیا واولی بهم من انفسهم فضلا عن ان یکون اولی بهم من غیرِهم فیجب علیهم ان یؤثروه بما اراده من اموالهم وان کانوا محتاجین الیها ویجب علیهم ان یحبوه زیادة علی حبهم انفسهم ویجب علیهم ان یقدموا حکمه علیهم علی حکمهم لانفسهم.
وبالجملة فاذا دعاهم النبی صلی الله علیه وسلم لشیء ودعتهم انفسهم الی غیره وجب علیهم ان یقدموا مادعاهم الیه ویؤخروا مادعتهم انفسهم الیه ویجب علیهم ان یطیعوه فوق طاعتهم لانفسهم ویقدموا طاعته علی ماتمیل الیه انفسهم وتطلبه خواطرهم.
پیامبر بر جان مؤمنان از خودشان اولی است به این معنی است که سزاوارتر است نسبت به آنان در تمام امور دین و دنیا چه برسد به این که اولی از دیگران به آنان باشد پس واجب است که در بذل مال اگر چه خودشان نیازمند باشند او را مقدم بدارند و او را بیش از خودشان دوست داشته باشند و حکم او را مهمتر از هر حکمی بدانند.
پس اگر پیامبر فرمانی داد و نفسشان فرمانی دیگر باید فرمان او را ترجیح دهند و حتی بیشتر از قدرتشان باید از وی اطاعت نمایند.

۳۶.۲.۲.۱۲ - حسن خان فتوحی

حسن خان فتوحی (متوفای۱۳۰۷هـ)؛ وی می‌گوید:
قال تعالی «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» فاذا دعاهم لشیء ودعتهم انفسهم الی غیره وجب علیهم ان یقدموا ما دعاهم الیه ویؤخروا ما دعتهم انفسهم الیه ویجب علیهم ان یطیعوه فوق طاعتهم لانفسهم ویقدموا طاعته علی ما تمیل الیه انفسهم وتطلبه خواطرهم.
اگر نفس مؤمنان آنان را به کاری فرمان دهد و رسول خدا به فرمانی دیگر واجب است امر او را برتر بدانند وبیشتر از توانشان او را اطاعت نمایند.

۳۶.۲.۲.۱۳ - جمع‌بندی

از مجموع سخنان بزرگان از مفسران اهل سنت به این نتیجه می‌رسیم که اولویت در این آیه به این معنی است که پیروی و اطاعت از رسول خدا بر همه مسلمانان واجب است و آن حضرت می‌تواند در تمام امور مسلمانان تصرف نماید و در اداره امور آن‌ها از خودشان سزاوارتر است.

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همین مقام و موقعیت را با روایت «فَهُوَ اَوْلَی النَّاسِ بِکُمْ بَعْدِی» برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) ثابت کرده است؛ یعنی ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) همان ولایت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، همان طور که مردم وظیفه دارند از رسول خدا به صورت مطلاق اطاعت کنند و آن حضرت ولایت مطلق بر همگان دارد، همان ولایت برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نیز ثابت است.

۳۶.۳ - علی امام المتقین

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ اَحْمَدَ، ثنا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیُّ، ثنا اَبُو بَکْرِ بْنُ اَبِی شَیْبَةَ، ثنا اَحْمَدُ بْنُ مُفَضَّلٍ، حَدَّثَنَا جَعْفَرٌ الاَحْمَرُ، عَنْ هِلالٍ اَبِی اَیُّوبَ الصَّیْرَفِیِّ، عَنْ اَبِی کَثِیرٍ الاَنْصَارِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ اَسْعَدَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): انْتَهَیْتُ لَیْلَةَ اُسْرِیَ بِی اِلَی السِّدْرَةِ الْمُنْتَهَی، فَاُوحِیَ اِلَیَّ فِی عَلِیٍّ بِثَلاثٍ:
«اَنَّهُ اِمَامُ الْمُتَّقِینَ، وَسَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ، وَقَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ اِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ».
عبدالله بن سعد گوید: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هنگامی که در شب معراج به سدرةالمنتهی رسیدم، خداوند به من در باره علی (علیه‌السّلام) سه چیز وحی کرد:
به راستی که او پیشوای پرهیزگاران، سردار مسلمانان و جلودار روسفیدان به سوی بهشت سرشار از نعمت خداوند است.
رَوَاهُ رَبَاحُ بْنُ خَالِدٍ، وَیَحْیَی بْنُ اَبِی کَثِیرٍ، عَنْ جَعْفَرٍ الاَحْمَرِ مِثْلَهُ، وَرَوَاهُ غَسَّانُ، عَنْ اِسْرَائِیلَ، عَنْ هِلالٍ الْوَزَّانِ، عَنْ رَجُلٍ مِنَ الاَنْصَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ اَسْعَدَ، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْعَلاءِ، عَنْ هِلالٍ الْوَزَّانِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ اَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ اَبِیهِ.

۳۶.۲.۱ - بررسی سند روایت

این روایت از دیدگاه علمای اهل سنت صحیح بوده و حجت می‌باشد.

۳۶.۳.۱.۱ - محمد بن محمد مقری بغدادی

۱۲۸۱ محمد بن محمد بن احمد ابو جعفر المقرئ سکن البصرة وحدث بها عن ابی شعیب الحرانی والحسن بن علی المعمری والحسین بن الکمیت الموصلی وخلف بن عمرو العکبری والاحوص بن المفضل الغلابی حدثنا عنه الحسین بن علی النیسابوری ومحمد بن علی بن حبیب المتوثی وعیسی بن غسان ثلاثتهم بالبصرة وابو نعیم الاصبهانی وکان ثقة.

۳۶.۳.۱.۲ - محمد بن عبدالله خضرمی

۶۸۲ مطین الحافظ الکبیر ابو جعفر محمد بن عبدالله بن سلیمان الحضرمی الکوفی رای ابا نعیم... وقد صنف المسند وغیر ذلک وله تاریخ صغیر قال ابو بکر بن ابی دارم الحافظ کتبت عن مطین مائة الف حدیث وسئل عنه الدارقطنی فقال ثقة جبل... وبکل حال فمطین ثقة مطلقا.

۳۶.۳.۱.۳ - ابوبکر بن ابی‌شیبة

۴۳۹ خ م د س ق ابو بکر بن ابی شیبة الحافظ عدیم النظیر الثبت النحریر عبدالله بن محمد بن ابی شیبة ابراهیم بن عثمان... وعنه ابو زرعة والبخاری ومسلم وابو داود وابن ماجة وابو بکر بن ابی عاصم وبقی بن مخلد والبغوی وجعفر الفریابی
قال احمد ابو بکر صدوق هو احب الی من اخیه عثمان وقال العجلی ثقة حافظ
وقال الفلاس ما رایت احفظ من ابی بکر بن ابی شیبة وکذا قال ابو زرعة الرازی
وقال الخطیب کان ابو بکر متقنا حافظا صنف المسند والاحکام والتفسیر.

۳۶.۳.۱.۴ - احمد بن مفضل قرشی

۱۲۱۰۶ احمد بن المفضل الکوفی ابو علی یروی عن اسباط بن محمد ووکیع روی عنه یعقوب بن سفیان واهل بلده وکان قدیم الموت.
۸۸ احمد بن المفضل الکوفی عن الثوری واسرائیل وعنه الحنینی وابو زرعة وطائفة شیعی صدوق د س.

۳۶.۳.۱.۵ - احمد بن المفضل

ابوعلیّ الکوفیّ. عن: وکیع، واسیاط بن نصر. وعنه: یعقوب الفسویّ، واهل الکوفة.
قال ابن حبّان: ثقة، قدیم الموت.

۳۶.۳.۱.۶ - جعفر بن زیاد احمر

۹۴۰ جعفر بن زیاد الاحمر الکوفی صدوق یتشیع من السابعة مات سنة سبع وستین ل ت س.
۶۷ جعفر بن زیاد الاحمر ت س عن بیان بن بشر صدوق شیعی قال ابن حبان هزل عن الثقات باشیاء فی القلب منها وقواه غیره.
۲۲۰ جعفر بن زیاد الاحمر کوفی ثقة.
قال عَبدالله بن احمد بن حنبل، عَن ابیه: صالح الحدیث.
وَقَال عَباس الدُّورِیُّ وابو بکر بن اَبی خیثمة ومحمد بن عثمان بن اَبی شَیْبَة، عن یحیی بن مَعِین: ثقة، زاد محمد: وکان من الشیعة.

۳۶.۳.۱.۷ - هلال بن ایوب صیرفی

۱۱۵۲۷ هلال الصیرفی ابو ایوب یروی عن ابی کثیر روی عنه جعفر الاحمر.
۲۷۳۰ هلال بن ایوب الصیرفی ولیس بالوزان عن ابی کثیر روی عنه جعفر الاحمر.
افلح مولی ابی ایوب، ابو کثیر الانصاری:
۵۴۹ افلح مولی ابی ایوب الانصاری ابو عبد الرحمن وقیل ابو کثیر مخضرم ثقة من الثانیة مات سنة ثلاث وستین م.

۳۶.۳.۱.۸ - عبدالله بن اسعد بن زرارة

صحابی پیامبر بوده است.

۳۶.۴ - علی ولِی کل مؤمنٍ بعدی

یکی از روایاتی که ولایت مطلق امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و جانشینی بلافصل آن حضرت را ثابت می‌کند، روایت «علی ولی کل مؤمن بعدی» است که به روایت «ولایت» مشهور شده است.

این روایت با عبارات مختلف؛ از جمله: «علی ولی کل مؤمن بعدی»؛ «هو ولی کل مؤمن من بعدی»؛ «انت ولی کل مؤمن بعدی»؛ «انت ولی کل مؤمن بعدی و مؤمنة»؛ «فانه ولیکم بعدی»؛ «ان علیاً ولیکم بعدی»؛ «انک ولی المؤمنین من بعدی»؛ «انه لا ینبغی ان اذهب الا وانت خلیفتی فی کل مؤمن من بعدی»؛ و.... نقل شده و چندین سند صحیح دارد؛ بزرگانی همچون، حاکم نیشابوری، شمس‌الدین ذهبی، علی بن ابوبکر هیثمی و حتی محمدناصر البانی آن را تصحیح کرده‌اند؛ اما متاسفانه افرادی همچون ابن تیمیه حرانی و هفمکران او که صحت این روایت را اصل مشروعیت مذهب خود در تضاد می‌دیده‌اند، اصل صدور روایت را دروغ دانسته‌اند:
قوله «هو ولی کل مؤمن بعدی» کذب علی رسول الله صلی الله علیه وسلم؛ این حدیث از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که فرمود: «علی ولی هر مؤمنی بعد از من است» دروغی است که به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نست داده شده است.

۳۶.۴.۱ - طریق اول عبدالله بن عباس

ابوداود طیالسی در مسند خود می‌نویسد:
حَدَّثَنَا اَبُو عَوَانَةَ، عَنْ اَبِی بَلْجٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، اَنّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قَالَ لِعَلِیٍّ:
«اَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی».
از ابن عباس نقل شده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطاب به علی (علیه‌السّلام) فرمود:
«تو ولی هر مؤمنی بعد از من هستی».

۳۶.۱.۱.۴ - وضّاح بن عبدالله

از روات، بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی او را «ثقه» و «متقن» می‌داند:
وضاح بن عبدالله الحافظ ابو عوانة الیشکری مولی یزید بن عطاء سمع قتادة وابن المنکدر وعنه عفان وقتیبة ولوین ثقة متقن لکتابه توفی ۱۷۶ ع.
ابن حجر نیز می‌نویسد:
وضاح بتشدید المعجمة ثم مهملة الیشکری بالمعجمة الواسطی البزاز ابو عوانة مشهور بکنیته ثقة ثبت من السابعة مات سنة خمس او ست وسبعین ع؛ وضاح، ثقه، استوار و از طبقه هفتم روات بود.

۳۶.۱.۱.۵ - یحیی بن سلیم بن بلج

مزی در تهذیب الکمال می‌نویسد:
ابو بلج الفزاری الواسطی، ویُقال: الکوفی، وهو الکبیر، اسمه: یحیی بن سلیم بن بلج...
قال اسحاق بن منصور، عن یحیی بن مَعِین: ثقة. وکذلک قال محمد بن سعد، والنَّسَائی، والدار قطنی. وقَال البُخارِیُّ: فیه نظر. وَقَال ابو حاتم: صالح الحدیث، لا باس به.
ابوبلج فزاری، اسحاق بن منصور از یحیی بن معین نقل کرده است که او «ثقه» است، همچنین محمد بن سعد، نسائی و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند. بخاری گفته: در او اشکال است، ابوحاتم گفته: حدیثش صالح است و در خود او اشکالی نیست.
ذهبی در کتاب الکاشف در باره او می‌نویسد:
ابو بلج الفزاری یحیی بن سلیم او بن ابی سلیم عن ابیه وعمرو بن میمون الاودی وعنه شعبة وهشیم وثقه بن معین والدارقطنی وقال ابو حاتم لا باس به وقال البخاری فیه نظر ؛ یحیی بن سلیم، یحیی بن معین و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند، ابوحاتم گفته: اشکالی در او نیست و بخاری گفته: در او اشکالی است.
و ابن حجر در لسان المیزان می‌گوید:
یحیی بن سلیم ان ابو بلج الفزاری عن عمرو بن میمون وعنه شعبة وهشیم وثقه بن معین والنسائی والدارقطنی؛ یحیی بن معین، نسائی و دارقطنی او را توثیق کرده‌اند.
و در تقریب التهذیب او را صدوق دانسته؛ اما گفته است که برخی وقت‌ها اشتباه می‌کرده:
ابو بلج بفتح اوله وسکون اللام بعدها جیم الفزاری الکوفی ثم الواسطی الکبیر اسمه یحیی بن سلیم او بن ابی سلیم او بن ابی الاسود صدوق ربما اخطا من الخامسة؛ ابو بلج، بسیار راستگو است؛ ولی گاهی اشتباه می‌کرده است.
بدیهی است که جمله بخاری «فیه نظر»، نمی‌تواند در برابر توثیقات بزرگان علم رجال اهل سنت، تضعیف محسوب شود و به صحت روایت ضرر بزند؛ چرا که بزرگانی همچون یحیی بن معین، دارقطنی، نسائی، محمد بن سعد و ابن ابی‌حاتم او را توثیق کرده‌اند و تضعیف بخاری در برابر توثیقات این بزرگان تاب مقاومت ندارد؛ چنانچه بدرالدین عینی در باره روایتی که از ابوالمنیب عبیدالله بن عبدالله نقل شده است می‌گوید:
فان قلت: فی اسناده ابو المنیب عبید الله بن عبدالله، وقد تکلم فیه البخاری وغیره. قلت: قال الحاکم: وثقه ابن معین، وقال ابن ابی حاتم: سمعت ابی یقول: هو صالح الحدیث، وانکر علی البخاری ادخاله فی الضعفاء، فهذا ابن معین امام هذا الشان وکفی به حجة فی توثیقه ایاه.
اگر بگویی که در سند آن ابو المنیب عبید الله بن عبدالله است که بخاری و دیگران به او اشکال گرفته‌اند، می‌گویم: حاکم گفته که ابن معین او را توثیق کرده، ابوحاتم گفته که از پدرم شنیدم که می‌گفت: او صالح الحدیث است؛ اما بخاری منکر شده و او را در زمره ضعفاء آورده است؛ اما یحیی بن معین، پیشوای این کار (علم رجال) است، برای حجیت روایت، توثیق او، توسط یحیی بن معین کفایت می‌کند.

۳۶.۱.۱.۶ - عمرو بن میمون

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته بوده است:
عمرو بن میمون الاودی عن عمر ومعاذ وعنه زیاد بن علاقة وابو اسحاق وابن سوقة کثیر الحج والعبادة وهو راجم القردة مات ۷۴ ع؛ عمرو بن میمیون، زیاد به حج می‌رفت و اهل عبادت بود، او همان کسی است که میمون را سنگسار کرد.
عمرو بن میمون الاودی ابو عبدالله ویقال ابو یحیی مخضرم مشهور ثقة عابد نزل الکوفة مات سنة اربع وسبعین وقیل بعدها ع؛ عمرو بن میمون که به او ابویحیی گفته می‌شود، مخضرم (کسی که زمان جاهلیت و اسلام را درک کرده)، مشهور، مورد اعتماد و اهل عبادت بود.

۳۶.۱.۱.۷ - ابن عباس

صحابی مشهور پیامبر بوده است.

۳۶.۲.۲.۱۳ - جمع‌بندی

روایت «اَنْتَ وَلِیِّی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی» از دیدگاه بزرگانی همچون حاکم نیشابوری، شمس‌الدین ذهبی و علی بن ابی بکر هیثمی، محمد ناصر البانی و... صحیح و تمام راویان آن ثقه هستند.
مثلا همین روایت را احمد بن حنبل و حاکم نیشابوری به صورت مفصل نقل کرده‌اند:
"حَدَّثَنَا یَحْیَی بْنُ حَمَّادٍ، حَدَّثَنَا اَبُو عَوَانَةَ، حَدَّثَنَا اَبُو بَلْجٍ، حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ مَیْمُونٍ، قَالَ: اِنِّی لَجَالِسٌ اِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ، اِذْ اَتَاهُ تِسْعَةُ رَهْطٍ، فَقَالُوا: یَا اَبَا عَبَّاسٍ، اِمَّا اَنْ تَقُومَ مَعَنَا، وَاِمَّا اَنْ یُخْلُونَا هَؤُلَاءِ، قَالَ: فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: بَلْ اَقُومُ مَعَکُمْ، قَالَ: وَهُوَ یَوْمَئِذٍ صَحِیحٌ قَبْلَ اَنْ یَعْمَی، قَالَ: فَابْتَدَءُوا فَتَحَدَّثُوا، فَلَا نَدْرِی مَا قَالُوا، قَالَ: فَجَاءَ یَنْفُضُ ثَوْبَهُ، وَیَقُولُ: اُفْ وَتُفْ، وَقَعُوا فِی رَجُلٍ لَهُ عَشْرٌ، وَقَعُوا فِی رَجُلٍ، قَالَ لَهُ النَّبِیُّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): "لَاَبْعَثَنَّ رَجُلًا لَا یُخْزِیهِ اللَّهُ اَبَدًا، یُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ "...
اِنَّهُ لَا یَنْبَغِی اَنْ اَذْهَبَ اِلَّا وَاَنْتَ خَلِیفَتِی ". قَالَ: وَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ: "اَنْتَ وَلِیِّی فِی کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی".
عمرو بن میمون می‌گوید: با عبد اللَّه بن عباس نشسته بودم، افرادی که در نه گروه بودند نزد او آمدند و گفتند: یا برخیز و با ما بیا و یا شما ما را با ابن عباس تنها گذارید. این ماجرا زمانی بود که ابن عباس بینا بود و هنوز کور نشده بود. ابن عباس گفت: من با شما می‌آیم، آنان به گوشه‌ای رفتند و با ابن عباس مشغول گفت و گو شدند. من نمی‌فهمیدم چه می‌گویند. پس از مدتی عبداللَّه بن عباس در حالی که لباسش را تکان می‌داد تا غبارش فروریزد آمد و گفت: اف و تف بر آنان، به مردی دشنام می‌دهند و از او عیب‌جویی می‌کنند که ده ویژگی برای اوست؛
یک- رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مردی را روانه میدان می‌کنم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند هرگز خدا او را خوار نمی‌کند»...
شایسته نیست که من بروم؛ مگر این که تو جانشین من باشی. ابن عباس می‌گوید که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علی (علیه‌السّلام) فرمود: تو بعد از من بر هر مؤمنی ولی هستی.

حاکم نیشابوری بعد از نقل این روایت می‌گوید:
هذا حدیث صحیح الاسناد ولم یخرجاه بهذه السیاقة؛ این روایت سندش صحیح است؛ ولی بخاری متوفای۲۵۶هـ و مسلم به این صورت نقل نکرده‌اند.
ذهبی نیز در تلخیص المستدرک بعد از نقل این روایت گفته: صحیح.
ابن عبدالبر قرطبی بعد از نقل این روایت می‌گوید: قال ابو عمر رحمه الله هذا اسناد لا مَطْعَنٌ فیه لاحد لصحته وثقة نَقَلَتِه....؛ ابو عمر (ابن عبد البر) گفته: این سندی است که هیچ کس حق اشکال به آن را ندارد؛ چرا که سند آن صحیح و تمام راویان آن موثق هستند.

۳۶.۴.۲ - طریق دوم عمران بن حصین

ابوعیسی ترمذی در سنن خود، احمد بن حنبل در فضائل الصحابه و نسائی در خصائص امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نوشته‌اند:
"(۳۶۷۴) ۳۷۱۲ حَدَّثَنَا قُتَیْبَةُ، حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ الضُّبَعِیُّ، عَنْ یَزِیدَ الرِّشْکِ، عَنْ مُطَرِّفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ، قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جَیْشًا، وَاسْتَعْمَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیَّ بْنَ اَبِی طَالِبٍ فَمَضَی فِی السَّرِیَّةِ، فَاَصَابَ جَارِیَةً، فَاَنْکَرُوا عَلَیْهِ، وَتَعَاقَدَ اَرْبَعَةٌ مِنْ اَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقَالُوا: اِذَا لَقِینَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اَخْبَرْنَاهُ بِمَا صَنَعَ عَلِیٌّ، وَکَانَ الْمُسْلِمُونَ اِذَا رَجَعُوا مِنَ السَّفَرِ بَدَءُوا بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفُوا اِلَی رِحَالِهِمْ، فَلَمَّا قَدِمَتِ السَّرِیَّةُ سَلَّمُوا عَلَی النَّبِیِّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقَامَ اَحَدُ الْاَرْبَعَةِ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ اَلَمْ تَرَ اِلَی عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ صَنَعَ کَذَا وَکَذَا، فَاَعْرَضَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ثُمَّ قَامَ الثَّانِی فَقَالَ مِثْلَ مَقَالَتِهِ، فَاَعْرَضَ عَنْهُ، ثُمَّ قَامَ الثَّالِثُ فَقَالَ مِثْلَ مَقَالَتِهِ، فَاَعْرَضَ عَنْهُ، ثُمَّ قَامَ الرَّابِعُ فَقَالَ مِثْلَ مَا قَالُوا، فَاَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وَالْغَضَبُ یُعْرَفُ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ:
«مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ، مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ، مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ، اِنَّ عَلِیًّا مِنِّی وَاَنَا مِنْهُ، وَهُوَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی».

مطرف بن عبدالله از «عمران بن حصین» روایت کرده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لشکری را به فرماندهی حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) فرستاد، حضرت علی (علیه‌السّلام) به فرمان پیغمبر به آن ماموریت رفت. پس از پیروزی، کنیزکی را که جزو اسیران بود، برای خود برگزید. این عمل علی (علیه‌السّلام) مورد نارضایتی لشکریان قرار گرفت و از آنها، چهار تن تعهد کردند و گفتند: هر گاه با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ملاقات کنیم، رفتار ناخوشایند حضرت علی (علیه‌السّلام) را به اطلاع ایشان می‌رسانیم.
معمول مسلمانها این بود که هر گاه از سریّه‌ای باز می‌گشتند. نخست به حضور پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شرفیاب می‌شدند و سلام می‌کردند؛ پس از عرض سلام، هر یک به مقر خویش باز می‌گشت. این بار هم طبق معمول، لشکر به حضور پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شرفیاب شد.
پس از عرض سلام، یکی از چهار تن از جای برخاست و گفت: یا رسول الله! آیا از رفتاری که علی بن ابی‌طالب در این ماموریت انجام داده، اطلاع یافته‌اید؟ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روی از او برتافت و پاسخی نداد؛ دومی از جای برخاست و همان سخن را بازگو کرد. پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از او نیز روی برگردانید و پاسخی نداد؛ سومی از جای برخاست و همان شکایت را نمود. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به گفته او هم اعتنائی نکرد؛ چهارمی برخاست و گفته‌های آن سه نفر را تایید کرد.
رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حالی که آثار خشم و غضب از چهره مبارکش هویدا بود، برآشفت و سه بار فرمود: از علی چه می‌خواهید؟ از علی چه می‌خواهید؟ از علی چه می‌خواهید؟ و فرمود: علی از من است و من از علی و او پس از من، ولی همه مؤمنان است.
تعدادی از علمای اهل سنت، سند این روایت را تصحیح کرده‌اند؛ از جمله ذهبی در میزان الاعتدال می‌نویسد:
قال ابن عدی ادخله النسائی فی صحاحه؛ ابن عدی گفته که نسائی این روایت را در زمره روایات صحیح خود وارد کرده است.
و در تاریخ الاسلام می‌نویسد:
اخرجه النسائی، والترمذی وقال: حدیث حسن غریب. ورواه الامام احمد فی مسنده عن عبد الرزاق، وعفان عنه. واسناده علی شرط مسلم وانما لم یخرجه فی صحیحه لنکارته؛ این روایت را نسائی آورده و ترمذی بعد از نقل آن گفته: حدیث حسن و غریب است. و امام احمد در مسندش آن را از طریق عبد الزراق و عفان نقل کرده، سند امام احمد مطابق با شرایطی است که مسلم در صحت روایت قائل است؛ اما آن را در صحیح خود نیاورده؛ چون متن آن منکر است.
ابن حجر عسقلانی تصریح می‌کند که سند این روایت «قوی» است.
واخرج الترمذی باسناد قوی عن عمران بن حصین فی قصة قال فیها قال رسول الله صلی الله علیه وسلم ما تریدون من علی ان علیا منی وانا من علی وهو ولی کل مؤمن بعدی؛ ترمذی با سند قوی از عمران بن حصین در قصه‌ای نقل کرده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: از علی چه می‌خواهید، به درستی که علی از من است و من از علی هستم و او ولی هر مؤمنی بعد از من است.
جلال‌الدین سیوطی و علاءالدین هندی گفته‌اند که ابن جریر طبری همین روایت را نقل و سپس آن را تصحیح کرده است: (ش وابن جریر وصحَّحَهُ)؛ ابن ابی‌شیبه و نیز ابن جریر آن را نقل و تصحیح کرده است.
سیوطی در جای دیگر از کتاب جامع الاحادیث صراحتا می‌گوید که این روایت صحیح است:
عَلِیٌّ مِنی وَاَنَا مِنْ عَلِیَ، وَعَلِیٌّ وَلِیُّ کُل مُؤْمِنٍ بَعْدِی (ش) عن عمران بن حصین، صحیح؛ علی از من و من از علی هستسم، و علی ولی هر مؤمنی بعد از من است. این روایت را ابن ابی‌شیبه در کتاب المصنف نقل کرده و سندش صحیح است.
متقی هندی نیز در کنز العمال همین سخن را تکرار کرده است:
علی منی وانا من علی، وعلی ولی کل مؤمن بعدی. ش عن عمران بن حصین؛ صحیح.

۳۶.۴.۲.۱ - قتیبة بن سعید

از روات بخاری و مسلم؛ ذهبی در باره او می‌گوید:
قتیبة بن سعید ابو رجاء البلخی عن مالک واللیث وعنه الجماعة سوی بن ماجة والفریابی والسراج مات عن اثنتین وتسعین سنة فی شعبان ۲۴ ع؛ قتیبة بن سعید، از مالک و لیث و از او تمام صحاح سته؛ غیر از ابن ماجه روایت نقل کرده‌اند.
و ابن حجر در باره او می‌نویسد:
قتیبة بن سعید بن جمیل بفتح الجیم بن طریف الثقفی ابو رجاء البغلانی بفتح الموحدة وسکون المعجمة یقال اسمه یحیی وقیل علی ثقة ثبت من العاشرة مات سنة اربعین عن تسعین سنة ع؛ قتیبة بن سعید، ثقه و ثابت قدم بوده است.

۳۶.۴.۲.۲ - جعفر بن سلیمان الضبعی

از روات مسلم و سایر صحاح سته، ابن حجر در باره او گفته است:
جعفر بن سلیمان الضبعی بضم المعجمة وفتح الموحدة ابو سلیمان البصری صدوق زاهد لکنه کان یتشیع من الثامنة مات سنة ثمان وسبعین بخ م ؛ جعفر بن سلیمان، بسیار راستگو و زاهد؛ اما متمایل به شیعه بود.
و ذهبی در تذکرة الحفاظ در باره او می‌نویسد:
م ۴ جعفر بن سلیمان الامام ابو سلیمان الضبعی البصری من ثقات الشیعة وزهادهم حدث عن ثابت البنانی....؛ جعفر بن سلیمان، از روایات مورد اعتماد شیعه و از زاهدان آن بود.
البانی که از او با عنوان بخاری دوران یاد می‌کنند، در توثیق جعفر بن سلیمان می‌نویسد:
و کان جعفر بن سلیمان من الثقات المتقنین فی الروایات غیر انه کان ینتحل المیل الی اهل البیت ولم یکن بداعیة الی مذهبه ولیس بین اهل الحدیث من ائمتنا خلاف ان الصدوق المتقن اذا کان فیه بدعة ولم یکن یدعو الیها، ان الاحتجاج باخباره جائز.
جعفر بن سلیمان از راویان مورد اعتماد و استوار در نقل روایت است؛ البته او به اهل بیت متمایل بوده است، اما او به مذهب خود دعوت نمی‌کرده است و هیچ اختلافی بین پیشوایان اهل حدیث ما در این مطلب وجود ندارد که اگر راوی راستگو و متقنی، اهل بدعت باشد؛ ولی به مذهبش دعوت نکند، اخذ و تمسک به حدیث‌های او صحیح و مجاز است.

۳۶.۴.۲.۳ - یزید بن شریک بن الرشک

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی در باره او می‌نویسد:
یزید الرشک هو بن ابی یزید الضبعی عن مطرف ومعاذة وعنه شعبة وابن علیة ثقة متعبد توفی ۱۳ ع؛ یزید الرشک، مورد اعتماد و اهل عبادت بود.
و مزی بعد از نقل توثیقاتی که در باره وجود دارد، می‌نویسد:
روی له الجماعة؛ تمام صحاح سته از او روایت نقل کرده‌اند.

۳۶.۴.۲.۴ - مطرف بن عبداللَّه

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی او را یکی از مشاهیر معرفی کرده است:
مطرف بن عبدالله بن الشخیر الحرشی العامری ابو عبدالله احد الاعلام عن ابیه وابی وعلی وعنه اخوه یزید وقتادة وابو التیاح مات ۹۵ ع.
و ابن حجر او را ثقه، عابد و فاضل دانسته است:
مطرف بن عبدالله بن الشخیر بکسر الشین المعجمة وتشدید المعجمة المکسورة بعدها تحتانیة ساکنة ثم راء العامری الحرشی بمهملتین مفتوحتین ثم معجمة ابو عبدالله البصری ثقة عابد فاضل من الثانیة مات سنة خمس وتسعین ع.

۳۶.۴.۲.۵ - عمران بن حصین

یکی از اصحاب رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است.
ابن شاهین بعد از نقل همین روایت می‌نویسد:
تَفَرَّدَ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ بِهَذِهِ الْفَضِیلَةِ، لَمْ یَشْرَکْهُ فِیهَا اَحَدٌ؛ علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) تنها دارنده این فضیلت است و کسی دیگری در آن شریک نیست.
بنابراین، سند این روایت کاملا صحیح است و تمام راویان آن، یا از روات بخاری یا از روات مسلم هستند.

۳۶.۴.۳ - طریق سوم عامر بن الحصیب

احمد بن حنبل در فضائل الصحابه و مسند خود می‌نویسد:

"(۲۲۴۰۹) ۲۵۰۲ حَدَّثَنَا ابنُ نُمَیْرٍ، حَدَّثَنِی اَجْلَحُ الْکِنْدِیُّ، عَنْ عَبدِ اللَّهِ بنِ برَیْدَةَ، عَنْ اَبیهِ برَیْدَةَ، قَالَ: بعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعْثَیْنِ اِلَی الْیَمَنِ، عَلَی اَحَدِهِمَا عَلِیُّ بنُ اَبی طَالِب، وَعَلَی الْآخَرِ خَالِدُ بنُ الْوَلِیدِ، فَقَالَ: " اِذَا الْتَقَیْتُمْ فَعَلِیٌّ عَلَی النَّاسِ، وَاِنْ افْتَرَقْتُمَا، فَکُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا عَلَی جُنْدِهِ "، قَالَ: فَلَقِینَا بنِی زَیْدٍ مِنْ اَهْلِ الْیَمَنِ، فَاقْتَتَلْنَا، فَظَهَرَ الْمُسْلِمُونَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ، فَقَتَلْنَا الْمُقَاتِلَةَ، وَسَبیْنَا الذُّرِّیَّةَ، فَاصْطَفَی عَلِیٌّ امْرَاَةً مِنَ السَّبیِ لِنَفْسِهِ، قَالَ برَیْدَةُ: فَکَتَب مَعِی خَالِدُ بنُ الْوَلِیدِ اِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یُخْبرُهُ بذَلِکَ، فَلَمَّا اَتَیْتُ النَّبیَّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دَفَعْتُ الْکِتَاب، فَقُرِئَ عَلَیْهِ، فَرَاَیْتُ الْغَضَب فِی وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، هَذَا مَکَانُ الْعَائِذِ، بعَثْتَنِی مَعَ رَجُلٍ وَاَمَرْتَنِی اَنْ اُطِیعَهُ، فَفَعَلْتُ مَا اُرْسِلْتُ بهِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): "لَا تَقَعْ فِی عَلِیٍّ، فَاِنَّهُ مِنِّی وَاَنَا مِنْهُ، وَهُوَ وَلِیُّکُمْ بعْدِی، وَاِنَّهُ مِنِّی وَاَنَا مِنْهُ، وَهُوَ وَلِیُّکُمْ بعْدِی".

عبدالله بن بریده از پدرش نقل کرده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دو گروه را به یمن فرستاد؛ سرپرستی یکی را به عهده علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) و سرپرستی گروه دیگر را به عهده خالد بن ولید گذاشت و دستور داد تا زمانی دو لشکر از یکدیگر جدا نشده‌اند، علی (علیه‌السّلام) فرمانده هر دو لشکر خواهد بود و اگر دو لشکر از یکدیگر جدا شدند، هر یک از دو تن، فرمانده لشکر خود خواهد بود.
بریدة گفت: لشکریان اسلام عازم یمن شدند و با بنی زید که اهل یمن بودند، روبرو شدیم و جنگیدم، مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند، گروه بسیاری از آنان را از پای در آوردیم، زنان آنان را اسیر کردیم و در پایان جنگ غنائمی بدست آوردیم.
علی (علیه‌السّلام) زنی را که از اسیران بود، برای خود برگزید. این مساله، خالد بن ولید ناراحت شد و به همراه من نامه‌ای برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرستاد تا از علی (علیه‌السّلام) شکایت کند. هنگامی که به مدینه رسیدم، نامه را به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تقدیم کردم. نامه خالد برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرائت شد، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با شنیدن مضمون نامه، آثار غضب بر چهره مبارکش هویدا شد. ـ از خشم آن حضرت بیمناک گردیده ـ عرض کردم: یا رسول الله! اینک در جائی هستم که باید از خشم رسول خدا به خدای تعالی پناه ببرم، شما مرا تحت فرمان مردی قرار دادید و فرمودید تا از او اطاعت کنم و من از فرمان شما اطاعت کرده‌ام.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
«از علی بدگویی نکنید؛ زیرا او از من است و من از اویم و او پس از من، ولی شما خواهد بود».

۳۶.۴.۳.۱ - عبدالله بن نمیر

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته:
عبدالله بن نمیر الهمدانی ابو هشام عن هشام بن عروة والاعمش وعنه ابنه واحمد وابن معین حجة توفی ۱۹۹ ع؛ عبدالله بن نمیر، استاد احمد بن حنبل و یحیی بن معین، حجت (کسی که سی صد هزار حدیث حفظ بوده) است.

۳۶.۴.۳.۲ - اجلح الکندی

اجلح بن عبدالله، هر چند که گفته‌اند شیعه بوده؛ اما نه به این معنا که ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و فرزندان معصومش را قبول داشته؛ بلکه به این معنا که گفته شده او به ابوبکر و عمر فحش می‌داده است؛ هر چند که همین اتهام نیز برای برخی از علمای سنی ثابت نشده است؛ اما در عین حال تردیدی در وثاقت و صداقت او نیست؛ چنانچه ذهبی می‌نویسد:
اجلح بن عبدالله ابو حجیة الکندی عن الشعبی وعکرمة وعنه القطان وابن نمیر وخلق وثقه بن معین وغیره وضعفه النسائی وهو شیعی مع انه روی عنه شریک انه قال سمعنا انه ما سب ابا بکر وعمر احد الا افتقر او قتل مات ۱۴۵ ۴.
اجلح بن عبدالله را یحیی معین و دیگران توثیق کرده؛ اما نسائی گفته که او ضعیف است و شیعه بود. با این که شریک از او روایت کرده است که می‌گفت: کسی ابابکر و عمر را فحش نمی‌دهد؛ مگر این که فقیر یا کشته می‌شود.
ابن حجر عسقلانی در شرح حال او می‌نویسد:
اجلح بن عبدالله بن حجیة بالمهملة والجیم مصغر یکنی ابا حجیة الکندی یقال اسمه یحیی صدوق شیعی من السابعة مات سنة خمس واربعین بخ ۴؛ اجلح بن عبدالله راستگو و شیعه بوده است.
مناوی در فیض القدیر به نقل از جد مادری خود در باره این روایت می‌نویسد:
قال جدنا للام، الزین العراقی: الاجلح الکندی وثقه الجمهور وباقیهم رجاله رجال الصحیح؛ جد مادری من، زین العراقی گفته: اجلح کندی را اکثر علما توثیق کرده‌اند، سایر راویان همگی از روات صحیح بخاری هستند.

۳۶.۴.۳.۳ - عبداللَّه بن بریدة

ذهبی در الکاشف می‌نویسد:
عبدالله بن بریدة قاضی مرو وعالمها عن ابیه وعمران بن حصین وعائشة وعنه مالک بن مغول وحسین بن واقد وابو هلال ثقة ولد عام الیرموک وعاش مائة توفی ۱۱۵ ع؛ عبدالله بن بریده که قاضی مرو و دانشمند آن جا بود، ثقه است.
و ابن حجر می‌گوید:
عبدالله بن بریدة بن الخصیب الاسلمی ابو سهل المروزی قاضیها ثقة من الثالثة مات سنة خمس ومائة وقیل بل خمس عشرة وله مائة سنة ع؛ عبدالله بن بریده، اهل مرو و قاضی آن جا بود، ثقه و از طبقه سوم روات بود.

۳۶.۴.۳.۴ - عامر بن الحصیب

صحابی بوده است.
نتیجه اینکه سند این روایت نیز اشکالی ندارد، و از دیدگاه اهل سنت حجت است

۳۶.۴.۴ - طریق چهارم براء بن عازب

ابوبکر العنبری در مجلسان خود می‌نویسد:

(۱۴) ۱۴ حَدَّثَنَا زَکَرِیَّا بْنُ یَحْیَی السَّاجِیُّ، حَدَّثَنَا سَلَمَةُ بْنُ شَبِیبٍ، حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّازِقِ، حَدَّثَنَا مَعْمَرٌ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ عَدِیِّ بْنِ ثَابِتٍ، عَنِ الْبَرَاءِ، اَنّ النَّبِیَّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قَالَ: " اَلَسْتُ اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ؟ " قَالُوا: بَلَی، قَالَ: " اَلَسْتُ اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ اَزْوَاجِهِمْ؟ " قَالُوا: بَلَی، قَالَ: " اَلَسْتُ اَوْلَی بِهِمْ مِنْ اَوْلادِهِمْ؟ " قَالُوا: بَلَی، قَالَ: " اَلَسْتُ اَلَسْتُ؟ " قَالُوا: بَلَی، قَالَ: " فَهَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ".
فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: یَهْنُکَ یَا ابْنَ اَبِی طَالِبٍ، اَصْبَحْتَ الْیَوْمَ وَلِیَّ کُلِّ مُسْلِمٍ.

از براء بن عازب نقل شده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: آیا من از خود مؤمنان نسبت به آن‌ها شایسته تر نیستم، صحابه گفتند: بلی. فرمود: آیا من نسبت به مؤمنین از همسرانشان شایسته‌تر نیستم؟ گفتند: بلی. فرمود: آیا من نسبت به مؤمنان از اولادشان شایسته‌تر نیستم؟ گفتند: بلی. سپس چندین بار همین مساله را سؤال کردند و همه حاضران تصدیق کردند. فرمود: این (علی علیه السلام) ولی شما بعد از من است؛ خدا دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن.
پس پسر عمر گفت: مبارک باد بر تو‌ای پسر ابوطالب، تو از امروز ولی هر مسلمانی شدی.
دلالت این روایت بر ولایت مطلق امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از دیگر روایات ذکر شده، آشکارتر است؛ چرا که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیش از گفتن «فهذا ولیکم بعدی» اولویت خود را نسبت به مؤمنان از جان، ناموس و فرزندان آن‌ها، ثابت می‌کند و اعتراف می‌گیرد؛ سپس همین اولویت را برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نیز تثبیت می‌نماید؛ یعنی بعد از من علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نیز نسبت به جان، ناموس، فرزندان و... شما اولویت دارد؛ همان طوری که من دارم.
ضمن این که پسر عمر به امیرمؤمنان تبریک می‌گوید که تو از امروز به این مقام جدید دست یافتی و بر همه مؤمنان «ولی» شدی. اگر منظور دوستی، نصرت و... باشد، تبریک گفتن معنا ندارد؛ چرا که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) پیش از از این دوست و یاور مردم بوده و با کسی از مؤمنان دشمنی نداشته؛ بنابراین، در صورتی که به معنای دوستی و... باشد، به مقام جدیدی دست نیافته که پسر عمر تبریک بگوید.

۳۶.۴.۴.۱ - زکریا بن یحیی ساجی

ذهبی در تاریخ الاسلام در شرح حال او می‌نویسد:
زکریا بن یحیی... ابو یحیی الساجی البصری الحافظ. وکان من الثقات الائمة. سمع منه: الاشعری واخذ عنه مذهب اهل الحدیث. ولزکریا الساجی کتاب جلیل فی العلل یدل علی تبحره وامامته؛ زکریا بن یحیی ساجی، حافظ و از پیشوایان مورد اعتماد بود. اشعری شاگرد او بود و مذهب اهل حدیث را از او آموخت. برای او کتابی در باره علل (علم شناخت حدیث صحیح از ضعیف) است که دلالت بر مهارت و امامت او می‌کند.
و ابن حجر در تقریب التهذیب می‌نویسد:
زکریا بن یحیی الساجی البصری ثقة فقیه من الثانیة عشرة مات سنة سبع وثلاثمائة؛ زکریا بن یحیی، ثقه و فقیه بود.

۳۶.۴.۴.۲ - سلمة بن شبیب

از روات صحیح مسلم، ذهبی در شرح حال او می‌نویسد:
سلمة بن شبیب ابو عبد الرحمن النیسابوری الحافظ بمکة عن ابی اسامة ویزید وعبد الرزاق وعنه مسلم والاربعة والرویانی حجة مات ۲۴۷ م ؛سلمة بن شبیب، از روات مسلم و سایر صحاح سته، حافظ و حجت بود.
ابن حجر می‌نویسد:
سلمة بن شبیب المسمعی النیسابوری نزیل مکة ثقة من کبار الحادیة عشرة مات سنة بضع واربعین م ؛ سلمة بن شبیب، ساکن مکه، مورد اعتماد و از بزرگان طبقه یازدهم روات بود.

۳۶.۴.۴.۳ - عبد الرزاق بن همام

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی در باره او می‌گوید:
عبدالرزاق بن همام بن نافع الحافظ ابو بکر الصنعانی احد الاعلام عن بن جریج ومعمر وثور وعنه احمد واسحاق والرمادی والدبری صنف التصانیف مات عن خمس وثمانین سنة فی ۲۱۱ ع؛ عبدالرزاق بن همام، حافظ و یکی از مشاهیر بود.

۳۶.۴.۴.۴ - معمر بن راشد

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی او را این چنین می‌ستاید:
معمر بن راشد ابو عروة الازدی مولاهم عالم الیمن عن الزهری وهمام وعنه غندر وابن المبارک وعبد الرزاق قال معمر طلبت العلم سنة مات الحسن ولی اربع عشرة سنة وقال احمد لا تضم معمرا الی احد الا وجدته یتقدمه کان من اطلب اهل زمانه للعلم وقال عبد الرزاق سمعت منه عشرة آلاف توفی فی رمضان ۱۵۳ع
معمر بن راشد، دانشمند یمنی بود. احمد گفته: کسی معمر را در کنار شخص دیگری قرار نداد، مگر این که دیدم او را مقدم کرده است؛ او در زما خودش از همه مردم بیشتر به دنبال دانش بود، عبد الرزاق گفت که ده هزار روایت از او شنیده‌ام.
ابن حجر می‌گوید:
معمر بن راشد الازدی مولاهم ابو عروة البصری نزیل الیمن ثقة ثبت فاضل الا ان فی روایته عن ثابت والاعمش وهشام بن عروة شیئا وکذا فیما حدث به بالبصرة من کبار السابعة مات سنة اربع وخمسین وهو بن ثمان وخمسین سنة ع؛ معمر بن راشد، ساکن یمنی، ثقه، ثابت قدم و فاضل بود؛ البته در روایت او از ثابت، اعمش و هشام اشکالاتی است.

۳۶.۴.۴.۵ - علی بن زید بن جدعان

از روات مسلم و سایر صحاح سته. البته برخی به دلیل این که او شیعه بوده، تضعیف کرده‌اند؛ اما چون از روات صحیح مسلم است، تضعیفش بی فایده است، به همین خاطر ذهبی تضعیفات این تعداد را بی ارزش دانسته و نام او را در کتاب «ذکر اسماء من تکلم فیه وهو موثق» آورده است:
علی بن زید بن جدعان علی م مقرونا صویلح الحدیث قال احمد ویحیی لیس بشیء وقواه غیرهما.
علی بن زید، مسلم از او به صورت مقرون (به همراه شخص دیگری در همان مکان از سند) روایت نقل کرده، احادیث او صالح است، احمد و یحیی بن معین گفته‌اند که بی ارزش است؛ اما دیگران او را توثیق کرده‌اند.

۳۶.۴.۴.۶ - عدی بن ثابت انصاری

از روات بخاری، مسلم و سایر صحاح سته، ذهبی در باره او می‌نویسد:
عدی بن ثابت الانصاری عن ابیه والبراء وابن ابی اوفی وعنه شعبة ومسعر وخلق ثقة لکنه قاص الشیعة وامام مسجدهم بالکوفة توفی ۱۱۶ ع؛ عدی بن ثابت، موثق است؛ اما قصه‌گوی شیعه و امام مسجد آن‌ها در کوفه بود.
ابن حجر می‌گوید:
عدی بن ثابت، کوفی و ثقه است؛ اما به شیعه بودن متهم شده است.
عدی بن ثابت الانصاری الکوفی ثقة رمی بالتشیع من الرابعة مات سنة ست عشرة ع.

۳۶.۴.۴.۷ - براء بن عازب

یکی از صحابی پیامبر اسلام بوده است.

۳۶.۵ - حدیث غدیر

حدیث غدیر، برترین دلیل شیعه بر ولایت امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) است که با سند‌های صحیح و به صورت متواتر از طریق شیعه و سنی نقل شده است.

۳۶.۵.۱ - اعتراف علمای اهل سنت

حدیث غدیر، برترین دلیل شیعه بر ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است که با سند‌های صحیح و به صورت متواتر از طریق شیعه و سنی نقل شده است؛ و بسیاری از بزرگان اهل سنت تواتر آن را پذیرفته‌اند که ما به نام چند تن از آنان اشاره می‌کنیم:

۳۶.۵.۱.۱ - ترمذی از ابو طفیل

حدثنا محمد بن بَشَّارٍ حدثنا محمد بن جَعْفَرٍ حدثنا شُعْبَةُ عن سَلَمَةَ بن کُهَیْلٍ قَال سمعت اَبَا الطُّفَیْلِ یحدث عن ابی سَرِیحَةَ او زَیْدِ بن اَرْقَمَ شَکَّ شُعْبَةُ عن النبی صلی الله علیه وسلم قال: «من کنت مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ».
قال: ابو عِیسَی هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صحیح وقد رَوَی شُعْبَةُ هذا الحدیث عن مَیْمُونٍ ابی عبد اللَّهِ عن زَیْدِ بن اَرْقَمَ عن النبی صلی الله علیه وسلم وابو سَرِیحَةَ هو حُذَیْفَةُ بن اَسِیدٍ الْغِفَارِیُّ صَاحِبُ النبی.
ابی سریحه و یا زید بن ارقم (تردید از شعبه است) از رسول خدا نقل کرده‌اند که آن حضرت فرمود: «هرکس من مولای او هستم، پس علی مولای او است».
این حدیث، حسن و صحیح است، شعبه این روایت را از میمون بن عبدالله از زید بن ارقم از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده است. ابوسریحه همان حذیفة بن اسید غفاری صحابی رسول خدا است.
محمد ناصر البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
اخرجه الترمذی وقال: «حدیث حسن صحیح».
قلت: واسناده صحیح علی شرط الشیخین.
ترمذی آن را نقل کرده و گفته است که این روایت حسن و صحیح است و من می‌گویم که سند آن با شرائطی که بخاری و مسلم برای صحت روایت قائل هستند، صحیح است.

۳۶.۵.۱.۲ - ابن ماجه از سعد ابی‌وقاص

حدثنا عَلِیُّ بن مُحَمَّدٍ ثنا ابو مُعَاوِیَةَ ثنا مُوسَی بن مُسْلِمٍ عن بن سَابِطٍ وهو عبد الرحمن عن سَعْدِ بن ابی وَقَّاصٍ قال قَدِمَ مُعَاوِیَةُ فی بَعْضِ حَجَّاتِهِ فَدَخَلَ علیه سَعْدٌ فَذَکَرُوا عَلِیًّا فَنَالَ منه فَغَضِبَ سَعْدٌ وقال تَقُولُ هذا لِرَجُلٍ سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یقول من کنت مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَسَمِعْتُهُ یقول انت مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ من مُوسَی الا اَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَسَمِعْتُهُ یقول لَاُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ الْیَوْمَ رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ.

عبد الرحمن، معروف به ابن سابط، از سعد بن ابی‌وقّاص نقل کرده است که در یکی از سال‌های حج که معاویة به مکّه رفته بود، سعد بن ابی‌وقّاص به ملاقات او رفت. در این هنگام، حاضران برای خوشحال کردن، معاویه، از حضرت علی (علیه‌السّلام) بدگویی می‌کردند.
سعد، از شنیدن نکوهش آنان، خشمناک شد و گفت: چنین سخنان نابجا و نابخردانه را درباره بزرگواری می‌گوئید که خود از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدم فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه».
و شنیدم خطاب به حضرت علی علیه السّلام، می‌فرمود: «انت منّی بمنزلة‌هارون من موسی الّا انّه لا نبیّ بعدی».
و شنیدم که فرمود: «لاعطینّ الرّایة رجلا یحبّ اللّه ورسوله؛ همانا پرچم جنگ را به مردی می‌سپارم که خدا و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دوست می‌دارد.
محمدناصر البانی نیز بعد از نقل روایت می‌گوید:
اخرجه ابن ماجة (۱۲۱). قلت: واسناده صحیح.
حدثنا عَلِیُّ بن مُحَمَّدٍ ثنا ابو الْحُسَیْنِ اخبرنی حَمَّادُ بن سَلَمَةَ عن عَلِیِّ بن زَیْدِ بن جُدْعَانَ عن عَدِیِّ بن ثَابِتٍ عن الْبَرَاءِ بن عَازِبٍ قال اَقْبَلْنَا مع رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فی حَجَّتِهِ التی حَجَّ فَنَزَلَ فی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَاَمَرَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ فقال اَلَسْتُ اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ من اَنْفُسِهِمْ قالوا بَلَی قال اَلَسْتُ اَوْلَی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ من نَفْسِهِ قالوا بَلَی قال فَهَذَا وَلِیُّ من انا مَوْلَاهُ اللهم وَالِ من وَالَاهُ اللهم عَادِ من عَادَاهُ.

۳۶.۵.۱.۳ - عدی بن ثابت از براء بن عازب

عدی بن ثابت از براء بن عازب نقل کرده است که در «حجة الوداع» که افتخار همراهی با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را داشتیم، در بازگشت، در یکی از مسیرها دستور داد برای نماز جمع شویم و در آنجا دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود:
«الست اَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ؟؛ آیا من سزاوارتر نیستم به مؤمنان از خود آنها؟ » همگی تصدیق کرده و بله گفتند. باز فرمود: «الست اولی بکلّ مؤمن من نفسه؛ آیا من نسبت به تک تک مؤمنان از خود آن‌ها سزاوارتر نیستم؟».
باز هم تصدیق کرده و بله گفتند. سپس اشاره به حضرت علی (علیه‌السّلام) کرده و فرمود: «فهذا ولیّ من انا مولاه»؛ اکنون که فرموده مرا تصدیق کردید، بدانید که علی به هر مؤمنی همان مقام اولویت را دارد که من نسبت به آن مؤمن دارم.
سپس فرمود: «پروردگارا! دوست علی (علیه‌السّلام) را دوست بدار، و دشمن او را خوار و ذلیل فرما».
البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
صحیح.

۳۶.۵.۱.۴ - عسقلانی از امیرمؤمنان

وقال اسحاق: اخبرنا ابو عامر العقدی، عن کثیر بن زید، عن محمد بن [۳۷۲]     بن علی عن ابیه، عن علی رضی الله عنه قال: ان النبی صلی الله علیه وسلم حضر الشجرة بخم، ثم خرج آخذا بید علی رضی الله عنه قال: «الستم تشهدون ان الله تبارک وتعالی ربکم؟ » قالوا: بلی. قال صلی الله علیه وسلم: «الستم تشهدون ان الله ورسوله اولی بکم من انفسکم وان الله تعالی ورسوله اولیاؤکم؟». فقالوا: بلی. قال: فمن کان الله ورسوله مولاه فان هذا مولاه، وقد ترکت فیکم ما ان اخذتم به لن تضلوا کتاب الله تعالی، سببه بیدی، وسببه بایدیکم، واهل بیتی».
حضرت علی (علیه‌السّلام) فرموده است: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زیر درختی در محل «خم» قرار گرفته بود، طولی نکشید از زیر درخت بیرون آمده و دست مرا گرفت و خطاب به مردم فرمود: ‌ای مردم! مگر نه این است که گواهی می‌دهید، خدای تعالی پروردگار شماست؟ در پاسخ گفتند: آری! فرمود:
مگر نه این است که گواهی می‌دهید، خدا و رسول او از جان شما به شما سزاوارترند؟ و خدا و رسول او مولای شمایند؟ گفتند: آری! فرمود: بنابراین، کسی که خدا و رسول او مولای او هستند، به راستی این شخص (علی علیه السّلام) مولای اوست. اینک، در میان شما دو اثر ارزنده و گرانبها می‌گذارم که هرگاه به آن‌ها تمسک کنید، هرگز در منجلاب گمراهی گرفتار نخواهید شد: یکی، کتاب خدا است که ریسمان استوار میان شما و خدا می‌باشد که یک طرف آن در دست حق تعالی است و طرف دیگرش در اختیار شماست و دیگری، اهل بیت من است.
ابن حجر بعد از نقل این روایت می‌گوید:
(هذا اسناد صحیح)، وحدیث غدیر خم قد اخرج النسائیمن روایة ابی الطفیل عن زید بن ارقم، وعلی، وجماعة من الصحابة رضی الله عنهم، وفی هذا زیادة لیست هناک، واصل الحدیث اخرجه الترمذی ایضا.
سند این روایت صحیح است. حدیث غدیر خم را نسائی از طریق ابوطفیل از زید بن ارقم و نیز از علی (علیه‌السّلام) و گروهی از صحابه نقل کرده است. در این روایت چیزهای است که در آن‌ها نیست. اصل حدیث را ترمذی نیز نقل کرده است.

۳۶.۵.۱.۵ - احمد بن حنبل از ریاح بن حرث

حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی ابی ثنا یحیی بن آدَمَ ثنا حَنَشُ بن الحرث بن لَقِیطٍ النخعی الاشجعی عن رِیَاحِ بن الحرث قال جاء رَهْطٌ الی عَلِیٍّ بِالرَّحْبَةِ فَقَالُوا السَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَوْلاَنَا قال کَیْفَ اَکُونُ مَوْلاَکُمْ وَاَنْتُمْ قَوْمٌ عَرَبٌ قالوا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یوم غد یرخم یقول من کنت مَوْلاَهُ فان هذا مَوْلاَهُ قال رِیَاحٌ فلما مَضَوْا تَبِعْتُهُمْ فَسَاَلْتُ من هَؤُلاَءِ قالوا نَفَرٌ مِنَ الاَنْصَارِ فِیهِمْ ابو اَیُّوبَ الانصاری.

نخعی از ریاح بن حارث روایت کرده است که گروهی در رحبه حضور مبارک حضرت علی (علیه‌السّلام) شرفیاب شدند، سلام بر آن حضرت کرده گفتند: «السّلام علیک یا مولانا» حضرت علی (علیه‌السّلام) از آنان پرسید: چگونه من مولای شما هستم با آن که شما از گروه عرب می‌باشید؟ در پاسخ گفتند: به دلیل آن که در روز غدیر خم از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدیم می‌فرمود: «من کنت فانّ هذا مولاه».
ریاح گوید: پس از آن که گروه مورد نظر از حضور مبارک مرخّص شدند، دنبال آنان رفته و از کسانی پرسیدم که اینان از چه تیره‌ای هستند؟ گفتند: از مردم «انصار» هستند که در میان آن‌ها ابوایوب انصاری نیز وجود داشت.
البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
اخرجه احمد و الطبرانی من طریق حنش بن الحارث بن لقیط النخعی الاشجعی عن ریاح بن الحارث.
قلت: وهذا اسناد جید رجاله ثقات. وقال الهیثمی: «رواه احمد والطبرانی، ورجال احمد ثقات».
این روایت را احمد و طبرانی از طریق حنش بن حارث بن لقیط از ریاح بن حارث نقل کرده‌اند. نظر من این است که سند این روایت نیکو و راویان آن مورد اعتماد هستند. و هیثمی گفته است که احمد و طبرانی آن را نقل کرده‌اند و روایان مسند احمد مورد اعتماد هستند.

۳۶.۵.۱.۶ - احمد بن حنبل از ابی‌طفیل

حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی ابی ثنا حُسَیْنُ بن مُحَمَّدٍ وابو نُعَیْمٍ الْمَعْنَی قَالاَ ثنا فِطْرٌ عن ابی الطُّفَیْلِ قال جَمَعَ علی رضی الله عنه الناس فی الرَّحَبَةِ ثُمَّ قال لهم اَنْشُدُ اللَّهَ کُلَّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ سمع رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یقول یوم غَدِیرِ خُمٍّ ما سمع لَمَّا قام فَقَامَ ثَلاَثُونَ مِنَ الناس وقال ابو نُعَیْمٍ فَقَامَ نَاسٌ کَثِیرٌ فَشَهِدُوا حین اَخَذَهُ بیده فقال لِلنَّاسِ اَتَعْلَمُونَ انی اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ من اَنْفُسِهِمْ قالوا نعم یا رَسُولَ اللَّهِ قال من کنت مَوْلاَهُ فَهَذَا مَوْلاَهُ اللهم وَالِ من وَالاَهُ وَعَادِ من عَادَاهُ قال فَخَرَجْتُ وَکَاَنَّ فی نفسی شَیْئاً فَلَقِیتُ زَیْدَ بن اَرْقَمَ فقلت له انی سمعت عَلِیًّا رضی الله عنه یقول کَذَا وَکَذَا قال فما تُنْکِرُ قد سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یقول ذلک له.

فطر بن خلیفه از ابوطفیل نقل کرده است حضرت علی (علیه‌السّلام) مردم را در رحبه گرد آورد و فرمود: سوگند می‌دهم هر مرد مسلمانی که غدیر خم را به خاطر دارد و سخنی را که در آن روز از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده است، از جای برخیزد. سی تن از مردم برای اقامه شهادت بر پای خاستند.
ابونعیم، گفته است که گروه بسیاری قیام کردند و اعلام کردند آن هنگام حاضر بودیم که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) را به دست مبارک خود گرفت خطاب به مردم فرمود:
آیا می‌دانید که من سزاوارتر به مؤمنان از خود آنها می‌باشم؟ همگی فرمایش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را تصدیق کردند و به همین دلیل بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من کنت مولاه فهذا مولاه».
و اضافه فرمود: «پروردگارا! دوست علی را دوست بدار، و دشمن علی را دشمن بدار.
ابوطفیل گفت: از میان جمع در حالی بیرون رفتم که در خودم احساس ناراحتی می‌کردم، و در بازگشت از اجتماع مردم، به دیدار زید بن ارقم رفتم و به او گفتم: از علی چنین و چنان شنیدم و ناراحت شدم! زید گفت: آنچه را که شنیدی انکار مکن!؛ زیرا آنچه را که شنیده‌ای من خود از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده‌ام!.
البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
اخرجه احمد (۴/ ۳۷۰) وابن حبان فی " صحیحه " (۲۲۰۵ - موارد الظمآن) وابن ابی عاصم (۱۳۶۷ و۱۳۶۸) والطبرانی (۴۹۶۸) والضیاء فی " المختارة " (رقم -۵۲۷ بتحقیقی).
قلت: واسناده صحیح علی شرط البخاری. وقال الهیثمی فی " المجمع " (۹/ ۱۰۴): " رواه احمد ورجاله رجال الصحیح غیر فطر بن خلیفة وهو ثقة ".
این روایت را احمد، ابن حبان در صحیحش، ابن ابی‌عاصم، طبرانی، مقدسی در المختاره که خود آن را تحقیق کرده‌ام، نقل نموده‌اند.
نظر من این است که این روایت بر طبق شرائطی که بخاری برای صحت حدیث قائل است، صحیح است. هیثمی در مجمع الزوائد گفته است که آن را احمد نقل کرده و راویان حدیث احمد، روایان صحیح بخاری هستند؛ غیر از فطر بن خلیفه که او نیز مورد اعتماد است.

۳۶.۵.۱.۷ - احمد بن حنبل از سعید بن وهب

حدثنا عبد اللَّهِ ثنا عَلِیُّ بن حَکِیمٍ الاودی اَنْبَاَنَا شَرِیکٌ عن ابی اِسْحَاقَ عن سَعِیدِ بن وَهْبٍ وَعَنْ زَیْدِ بن یُثَیْعٍ قَالاَ نَشَدَ عَلِیٌّ الناس فی الرَّحَبَةِ من سمع رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یقول یوم غَدِیرِ خُمٍّ الا قام قال فَقَامَ من قِبَلِ سَعِیدٍ سِتَّةٌ وَمِنْ قِبَلِ زَیْدٍ سِتَّةٌ فَشَهِدُوا انهم سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یقول لعلی رضی الله عنه یوم غَدِیرِ خُمٍّ اَلَیْسَ الله اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ قالوا بَلَی قال اللهم من کنت مَوْلاَهُ فعلی مَوْلاَهُ اللهم وَالِ من وَالاَهُ وَعَادِ من عَادَاهُ.

ابواسحاق از سعید بن وهب و از زید بن یثیع روایت کرده است که هر دو تن گفتند: حضرت علی (علیه‌السّلام) در رحبه، حاضران را سوگند داد که هر کس در روز غدیر خم سخنی در حق من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیده است از جا برخیزد. در این هنگام شش تن از کنار سعید و شش تن از پهلوی زید برخاستند و گواهی دادند که آنان در آنروز از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در محل غدیر شنیدند، خطاب به مردم فرمود: «الیس اللّه اولی بالمؤمنین؟»
حاضران گفتند: آری! خدا بر همگی آنان اولویت دارد. به همین دلیل بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «اللّهمّ من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه».
خدایا هرکس من مولای او هستم، علی مولای او است، خدایا دوست بدار هر کس علی را دوست دارد و دشمن باش با هر کس که با علی دشمنی کند.
محمد ناصر البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
و قد مضی فی الحدیث الرابع - الطریق الثانیة والثالثة. واسناده حسن، واخرجه البزار بنحوه واتم منه. وللحدیث طرق اخری کثیرة جمع طائفة کبیرة منها الهیثمی فی " المجمع " (۹/ ۱۰۳ - ۱۰۸).
و قد ذکرت وخرجت ما تیسر لی منها مما یقطع الواقف علیها بعد تحقیق الکلام علیاسانیدها بصحة الحدیث یقینا، والا فهی کثیرة جدا، وقد استوعبها ابن عقدة فی کتاب مفرد، قال الحافظ ابن حجر: منها صحاح ومنها حسان.
و جملة القول انحدیث الترجمة حدیث صحیح بشطریه، بل الاول منه متواتر عنه صلی الله علیه وسلمکما ظهر لمن تتبع اسانیده وطرقه، وما ذکرت منها کفایة.

در حدیث چهارم، طریق دوم و سوم گذشت. سند آن حسن است و بزار به صورت کامل تر آن را نقل کرده است. علاوه بر آن برای حدیث غدیر سند‌های بسیاری ذکر شده است که افراد زیادی مانند هیثمی در کتابش المجمع اسناد آن را ذکر کرده‌اند، ومن آنچه آورده‌ام به‌اندازه توانم بوده است که هر کسی پس از آشنائی با اسناد آن یقین به صحت پیدا می‌کند و گرنه بسیار بیشتر از آن است که من آورده‌ام. ابن عقده همه راه‌های نقل آن را در کتابی مستقل جمع کرده است و ابن حجر بنا بر بعضی از اسناد، آن را صحیح و بر بعضی از اسناد، حسن دانسته است.
خلاصه سخن آن که هر دو قسمت این روایت (من کنت مولاه فعلی مولاه؛ اللهم وال من والاه) صحیح هستند؛ بلکه قسمت اول آن به صورت متواتر از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است....

۳۶.۵.۱.۸ - نسائی از زید بن ارقم

اخبرنا محمد بن المثنی قال حدثنی یحیی بن حماد قال حدثنا ابو عوانة عن سلیمان قال حدثنا حبیب بن ابی ثابت عن ابی الطفیل عن زید بن ارقم قال لما رجع رسول الله صلی الله علیه وسلم عن حجة الوداع ونزل غدیر خم امر بدوحات فقممن ثم قال کانی قد دعیت فاجبت وانی قد ترکت فیکم الثقلین احدهما اکبر من الآخر کتاب الله وعترتی اهل بیتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما فانهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض ثم قال ان الله مولای وانا ولی کل مؤمن ثم اخذ بید علی فقال من کنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه فقلت لزید سمعته من رسول الله صلی الله علیه وسلم فقال ما کان فی الدوحات احد الا رآه بعینیه وسمعه باذنیه.

ابوطفیل از زید بن ارقم نقل کرده است: هنگامی که پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجّةالوداع باز می‌گشت، در محل غدیر خم منزل کرد و به درختان چندی که در آن نزدیکی بود اشاره کرد. اصحاب بلا فاصله زیر آن درخت‌ها را تمیز کرده و سایبانی برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تشکیل دادند. حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زیر آن سایبان قرار گرفت و خطاب به حاضران فرمود:
روزگار من به پایان رسیده و مرا به سوی خدا و عنایات حضرت او دعوت کرده‌اند، دعوت حضرت او را اجابت کرده‌ام. اینک، دو اثر گرانبها در میان شما به جای می‌گذارم که یکی از آن دو، مهمتر از دیگری است و آن دو اثر گرانبار، کتاب خدا و عترت اهل بیت من است؛ اینک بنگرید تا پس از رحلت من با آن‌ها چگونه رفتار خواهید کرد. بدیهی است این دو یادگار از یکدیگر دور نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض کوثر با من ملاقات نمایند. سپس فرمود: «انّ اللّه مولای وانا ولیّ کلّ مؤمن».
سپس دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: «من کنت ولیّه فهذا ولیّه اللّهم وال من والاه وعاد من عاداه».
ابو طفیل گوید: از زید پرسیدم: آیا تو از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این جملات را شنیده‌ای؟ زید در پاسخ گفت: آری! همه آن‌ها که در اطراف درختان حضور داشتند آن حضرت را دیدند و سخن ایشان را شنیدند.
حاکم نیشابوری بعد از نقل روایت می‌گوید:
هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین ولم یخرجاه بطوله؛ این حدیث با شرائطی که بخاری و مسلم در صحت روایت قائل هستند، صحیح است؛ ولی آن‌ها نقل نکرده‌اند.
ابن کثیر دمشقی سلفی (متوفای۷۷۴هـ) بعد از نقل روایت می‌گوید:
قال شیخنا ابو عبدالله الذهبی وهذا حدیث صحیح؛ استاد ما ابوعبدالله ذهبی گفت که این حدیث صحیح است.

۳۶.۵.۱.۹ - نسائی از سعد بن ابی‌وقاص

۸۳ اخبرنی زکریا بن یحیی قال حدثنا نصر بن علی قال اخبرنا عبدالله ابن داود عن عبد الواحد بن ایمن عن ابیه ان سعدا قال قال رسول الله صلی الله علیه وسلم من کنت مولاه فعلی مولاه.
سعد بن ابی‌وقاص گفته است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هرکس من مولای او هستم، علی مولای او است.
البانی بعد از نقل روایت می‌گوید:
الثانیة من طریق سعد بن ابی وقاص: عن عبد الواحد بن ایمن عن ابیه به. اخرجه النسائی فی " الخصائص " واسناده صحیح ایضا، رجاله ثقات رجال البخاری غیر ایمن والد عبد الواحد وهو ثقة کما فی " التقریب ".
روایت دوم از روایت‌های سعد بن ابی‌وقاص از عبدالواحد بن ایمن از پدرش نقل شده است. این روایت را نسائی در خصائص نقل کرده و سندش صحیح و راویان آن راویان صحیح بخاری هستند؛ غیر از پدر عبدالواحد که او نیز مورد اعتماد است؛ چنانچه در تقریب التهذیب ابن حجر آمده است.

۳۶.۵.۱.۱۰ - حاکم نیشابوری از زید بن ارقم

اخبرنی محمد بن علی الشیبانی بالکوفة ثنا احمد بن حازم الغفاری ثنا ابو نعیم ثنا کامل ابو العلاء قال سمعت حبیب بن ابی ثابت یخبر عن یحیی بن جعدة عن زید بن ارقم رضی الله عنه قال خرجنا مع رسول الله صلی الله علیه وسلم حتی انتهینا الی غدیر خم فامر بدوح فکسح فی یوم ما اتی علینا یوم کان اشد حرا منه فحمد الله واثنی علیه وقال یا ایها الناس انه لم یبعث نبی قط الا ما عاش نصف ما عاش الذی کان قبله وانی اوشک ان ادعی فاجیب وانی تارک فیکم ما لن تضلوا بعده کتاب الله (عزّوجلّ) ثم قام فاخذ بید علی رضی الله عنه فقال یا ایها الناس من اولی بکم من انفسکم؟ قالوا الله ورسوله اعلم. [۳۸۱]    : الست اولی بکم من انفسکم؟ قالوا: بلی قال من کنت مولاه فعلی مولاه.

یحیی بن جعده از زید بن ارقم روایت کرده است که همراه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به راه خویش ادامه می‌دادیم تا به غدیر خم رسیدیم. در آن جا درختی بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن درخت اشاره کرد و اصحاب زیر آن درخت را تمیز و مرتب ساختند و آن روز به‌اندازه‌ای هوا گرم بود که ما روز گرم و پر حرارتی را مانند آن روز ندیده بودیم.
در آنجا بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ایراد خطابه پرداخت. پس از حمد و ثنای الهی، خطاب به مردم فرمود: هیچ پیغمبری مبعوث نمی‌شود مگر آنکه نیمی از مقدار زندگی پیغمبر پیشین خود را عهده‌دار می‌شود؛ طولی نمی‌کشد، دعوت الهی را اجابت می‌کنم و دو اثر گران سنگ (یا گرانبها) در میان شما به جای می‌گذارم که اگر از خواسته و رویه آنان پیروی نمایید، هرگز به گمراهی گرفتار نخواهید شد: یکی کتاب خدا و دیگری عترت من است.
سپس دست علی (علیه‌السّلام) را به دست گرفت و خطاب به مردم گفت: ‌ای مردم! چه کسی از جان و مال شما، از خود شما سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داناتر و اولی‌تر به جان و مال است آنگاه فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه».
حاکم نیشابوری بعد از نقل روایت می‌گوید: هذا حدیث صحیح الاسناد ولم یخرجاه.
و ذهبی نیز در تلخیص المستدرک سخن وی را تایید می‌کند.

۳۶.۵.۱.۱۱ - بزار از زید بن یثیع

حدثنا یوسف بن موسی قال نا عبید الله بن موسی عن فطر بن خلیفة عن ابی اسحاق عن عمرو ذی مر وعن سعید بن وهب وعن زید بن یثیع قالوا سمعنا علیا یقول نشدت الله رجلا سمع رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم لما قام فقام الیه ثلاثة عشر رجلا فشهدوا ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال الست اولی بالمؤمنین من انفسهم قالوا بلی یا رسول الله قال فاخذ بید علی فقال من کنت مولاه فهذا مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه واحب من احبه وابغض من ابغضه وانصر من نصره واخذل من خذله.

ابو اسحاق از عمرو بن ذی‌مرّ، سعید بن وهب و زید بن یثیع به اتفاق همگان روایت کرده‌اند که از حضرت علی (علیه‌السّلام) شنیدیم، سوگند می‌داد که اگر کسی از شما از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز غدیر خم آن چه را درباره من فرموده، شنیده است، شهادت خود را اعلام نماید. سیزده تن از حاضران از جای برخواستند و شهادت دادند که از آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدیم، فرمود: مگر نه این که من از جان مؤمنان سزاوارتر از خود آن‌ها هستم؟ مردم فرموده آن حضرت را تصدیق کردند. در این هنگام دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود:
«من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللهمّ وال من والاه وعاد من عاداه واحبّ من احبّه وابغض من ابغضه وانصر من نصره واخذل من خذله».
هیثمی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
رواه البزار ورجاله رجال الصحیح غیر فطر بن خلیفة وهو ثقة؛ این روایت را بزار نقل کرده و راویان آن راویان صحیح بخاری هستند، غیر از فطر بن خلیفه که او نیز مورد اعتماد است.

۳۶.۵.۱.۱۲ - بزار از سعد بن ابی‌وقاص

حدثنا هلال بن بشر قال نا محمد بن خالد بن عثمة قال نا موسی بن یعقوب قال نا مهاجر بن مسمار عن عائشة بنت سعد عن ابیها ان رسول الله اخذ بید علی فقال (الست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ من کنت ولیه فان علیا ولیه.

عائشه دختر سعد از پدرش نقل کرده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: آیا من از مؤمنین نسبت به خودشان سزاوارتر نیستم؟ هر کس که من مولای او هستم، علی مولای او است.
هیثمی بعد از نقل روایت می‌گوید:
رواه البزار ورجاله ثقات؛ این روایت را بزار نقل کرده و راویان آن مورد اعتماد هستند.

۳۶.۵.۱.۱۳ - ابن ابی‌عاصم از امیر مؤمنان

حدثنا سلیمان بن عبید الله الغیلانی ثنا ابو عامر ثنا کثیر بن زید عن محمد بن عمر بن علی عن ابیه عن علی ان النبی صلی الله علیه وسلم قام بحفرة الشجرة بخم وهو آخذ بید علی فقال ایها الناس الستم تشهدون ان الله ربکم قالوا بلی قال الستم تشهدون ان الله ورسوله اولی بکم من انفسکم قالوا بلی وان الله ورسوله مولاکم قالوا بلی قال فمن کنت مولاه فان هذا مولاه.
البانی در ذیل حدیث می‌گوید:
حسن.
از علی (علیه‌السّلام) نقل شده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر کنده درختی در غدیر خم ایستاده بود؛ در حالی که دست علی (علیه‌السّلام) به دست او بود. سپس فرمود: ‌ای مردم! آیا شهادت می‌دهید که خداوند پروردگار شما است؟ گفتند: آری، فرمود: آیا شهادت می‌دهید که خدا و رسول خدا از خود شما بر شما سزاوارترند؟ گفتند: آری، فرمود: آیا شهادت می‌دهید که خدا و رسول او سرپرستان شما هستند، گفتند: آری. فرمود: هرکس من مولای او هستم، این (علی علیه السلام) مولای او است.

۳۶.۵.۱.۱۴ - طبرانی از زید بن ارقم

۴۹۸۶ حدثنا عَلِیُّ بن عبد الْعَزِیزِ ثنا ابو نُعَیْمٍ ثنا کَامِلُ ابو الْعَلاءِ قال سمعت حَبِیبَ بن ابی ثَابِتٍ یحدث عن یحیی بن جَعْدَةَ عن زَیْدِ بن اَرْقَمَ قال خَرَجْنَا مع رسول اللَّهِ صلی اللَّهُ علیه وسلم حتی انْتَهَیْنَا الی غَدِیرِ خُمٍّ اَمَرَ بِدُوحٍ فَکُسِحَ فی یَوْمٍ ما اتی عَلَیْنَا یَوْمٌ کان اَشَدَّ حُرًّا منه فَحَمِدَ اللَّهَ وَاَثْنَی علیه وقال یا اَیُّهَا الناس انه لم یُبْعَثْ نَبِیٌّ قَطُّ اِلا عَاشَ نِصْفَ ما عَاشَ الذی کان قَبْلَهُ وَاِنِّی اُوشَکُ اَنْ اُدْعَی فَاُجِیبَ وَاِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ ما لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ کِتَابَ اللَّهِ ثُمَّ قام وَاَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ رضی اللَّهُ عنه فقال یا اَیُّهَا الناس من اَوْلَی بِکُمْ من اَنْفُسِکُمْ قالوا اللَّهُ وَرَسُولُهُ اَعْلَمُ قال من کنت مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ.

یحیی بن جعده از زید بن ارقم روایت کرده است که همراه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به راه خویش ادامه می‌دادیم تا به غدیر خم رسیدیم. در آن جا درختی بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن درخت اشاره کرد و اصحاب زیر آن درخت را تمیز و مرتب ساختند و آن روز به‌اندازه‌ای هوا گرم بود که ما روز گرم و پر حرارتی را مانند آن روز ندیده بودیم.
در آنجا بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ایراد خطابه پرداخت. پس از حمد و ثنای الهی، خطاب به مردم فرمود: هیچ پیغمبری مبعوث نمی‌شود مگر آنکه نیمی از مقدار زندگی پیغمبر پیشین خود را عهده دار می‌شود؛ طولی نمی‌کشد، دعوت الهی را اجابت می‌کنم و دو اثر گران بار (یا گرانبها) در میان شما به جای می‌گذارم که اگر از خواسته و رویه آنان پیروی نمایید، هرگز به گمراهی گرفتار نخواهید شد: یکی کتاب خداست و دیگری عترت من است.
سپس دست علی (علیه‌السّلام) را به دست گرفت و خطاب به مردم گفت: ‌ای مردم! چه کسی از جان و مال شما، از خود شما سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داناتر و اولی‌تر به جان و مال است آنگاه فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه».
البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید:
اخرجه الطبرانی (۴۹۸۶) ورجاله ثقات؛ طبرانی آن را نقل کرده و روایان آن مورد اعتماد هستند.

۳۶.۵.۲ - اعترافات اهل سنت بر تواتر حدیث غدیر

حدیث غدیر نه تنها سندش صحیح است؛ بلکه بسیاری از بزرگان اهل سنت تواتر آن را پذیرفته‌اند که ما به نام چند تن از آنان اشاره می‌کنیم:

۳۶.۵.۲.۱ - شمس‌الدین ذهبی

ذهبی، دانشمند شهیر سنی و از ارکان علم رجال اهل سنت که او را پیشوای جرح و تعدیل نامیده‌اند، در موارد مختلف به تواتر حدیث غدیر اعتراف کرده است. وی در سیر اعلام النبلا که از معتبرترین کتاب‌های اهل سنت در علم رجال است، در ترجمه محمد بن جریر طبری، صاحب تفسیر و تاریخ می‌نویسد:
قلت: جمع طرق حدیث غدیر خم فی اربعة اجزاء رایت شطره فبهرنی سعة روایاته وجزمت بوقوع ذلک؛ محمد بن جریر طبری اسناد روایت غدیر خم را در چهار جلد جمع آوری کرده است که من قسمتی از آن را دیدم و از گستردگی روایات آن شگفت زده شدم و یقین کردم که این اتفاق افتاده است.
و در تذکرة الحفاظ و بازهم در ترجمه محمد بن جریر طبری می‌نویسد:
محمد بن جریر بن یزید بن کثیر الامام العلم الفرد الحافظ ابو جعفر الطبری احد الاعلام وصاحب التصانیف من اهل آمل طبرستان اکثر التطواف.... ولما بلغه ان بن ابی داود تکلم فی حدیث غدیر خم عمل کتاب الفضائل وتکلم علی تصحیح الحدیث.
قُلْتُ رَاَیْتُ مُجَلَّداً مِنْ طُرُقِ الْحَدِیْثِ لابنِ جَرِیْرِ فَانْدَهَشْتُ لَهُ وَلِکِثْرَةِ تِلْکَ الْطُرُقِ.
من یک جلد از کتاب اسناد حدیث غدیر را که ابن جریر نوشته بود را دیدم و از زیاد بودن اسناد آن گیج و مبهوت شدم.
ابن کثیر دمشقی سلفی (متوفای۷۷۴هـ) که ازشاگردان ذهبی به شمار می‌رود، به نقل از استادش می‌نویسد:
قال: وصدر الحدیث متواتر اتیقن ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قاله، واما: «اللهم وال من والاه» فزیادة قویة الاسناد.
ذهبی گفت: این حدیث به صورت متواتر نقل شده است و من یقین کردم که از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صادر شده است، اما جمله: «اللهم وال من والاه» نیز سندش قوی است.
و شهاب‌الدین آلوسی (متوفای۱۲۷۰هـ) صاحب روح المعانی که جایگاه ویژه‌ای در نزد وهابی‌ها دارد، در تفسیرش می‌نویسد:
وعن الذهبی ان «من کنت مولاه فعلی مولاه» متواتر یتقین ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قاله واما اللهم وال من والاه فزیادة قویة الاسناد.
حدیث: «من کنت مولاه فعلی مولاه» متواتر است و به یقین سخن رسول خدا است؛ اما ادامه آن که رسول خدا فرمود: خدایا دوست بدار هر که علی را دوست دارد، نیز سندش قوی است....

۳۶.۵.۲.۲ - ابن حجر عسقلانی

ابن حجر از دانشمندان معروف سنی که به همراه ذهبی یکی از دو رکن اساسی علم رجال اهل سنت به حساب می‌آید، در شرح صحیح بخاری، بسیاری از سند‌های حدیث غدیر را صحیح و حسن می‌داند:
واما حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» فقد اخرجه الترمذی والنسائی وهو کثیر الطرق جداً وقد استوعبها بن عقدة فی کتاب مفرد وکثیر من اسانیدها صحاح وحسان.
حدیث: «من کنت مولاه فعلی مولاه» را، ترمذی ونسائی با سند صحیح نقل کرده‌اند، سند‌های بسیاری دارد، که همه آن‌ها را ابن عقده در کتاب مستقلی جمع آوری کرده است و بسیاری از اسناد آن صحیح و یا حسن هستند.
و در تهذیب التهذیب که یکی از کتاب‌های معتبر رجالی اهل سنت به حساب می‌آید، می‌گوید که بیش از هفتاد صحابی روایت غدیر را نقل کرده‌اند:
وَقَدْ جَمَعَهُ ابن جَریر الطَبَری فی مَؤَلَّفٍ... فَاَخْرَجَهُ مِنْ حَدِیْثِ سَبْعِیْنَ صَحَابِیّاً اَوْ اَکْثَر؛ ابن جریر حدیث غدیر را از طرق گوناگون در کتاب مستقلی از زبان بیش از هفتاد صحابی نقل کرده است.

۳۶.۵.۲.۳ - ابن حجر الهیثمی

ابن حجر هیثمی در کتاب الصواعق المحرقة که آن را علیه مذهب شیعه نگاشته است به کثرت اسناد حدیث غدیر اعتراف کرده و می‌گوید:
انه حدیث صحیح لا مریة فیه وقد اخرجه جماعة کالترمذی والنسائی واحمد وطرقه کثیرة جدا ومن ثم رواه ستة عشر صحابیا وفی روایة لاحمد انه سمعه من النبی صلی الله علیه وسلم ثلاثون صحابیا وشهدوا به لعلی لما نوزع ایام خلافته کما مر وسیاتی وکثیر من اسانیدها صحاح وحسان ولا التفات لمن قدح فی صحته.

در صحت حدیث غدیر شکی نیست؛ زیرا گروهی مانند: ترمذی، نسائی و احمد آن را با سند نقل کرده‌اند، اسناد این حدیث فراوان است و شانزده تن از اصحاب آن را روایت کرده‌اند، و در نقلی که احمد دارد می‌گوید: سی نفر از اصحاب در زمان خلافت علی (علیه‌السّلام) وقتی که علی از آنان در خواست گواهی بر شنیدن این حدیث از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمود، شهادت دادند که آن را از پیامبر شنیده‌اند.
بیشتر سندهای این حدیث صحیح و حسن است و سخن کسی که بر سند آن بخواهد ایراد می‌گیرد، ارزش توجه ندارد.

۳۶.۵.۲.۴ - جلال‌الدین سیوطی

جلال‌الدین سیوطی، مفسر، ادیب و محدث مشهور اهل سنت، از کسانی است که حدیث غدیر را از احادیث متواتر می‌داند. البته ما در کتاب‌هایی که از وی در اختیار داریم، چنین مطلبی را نیافتیم؛ ولی دو تن از بزرگان اهل سنت، این مطلب را از زبان وی نقل کرده‌اند که همین برای ما کفایت می‌کند.
حافظ عبد الرؤوف مناوی در شرح جامع الصغیر سیوطی می‌نویسد:
(من کنت مولاه) ‌ای ولیه وناصره (فعلی مولاه) ولاء الاسلام وسببه ان اسامة قال لعلی لست مولای انما مولای رسول الله فذکره (حم ه عن البراء) بن عازب (حم عن بریدة) بن الحصیب (ت ن والضیاء عن زید بن ارقم) ورجال احمد ثقات بل قال المؤلف حدیث متواتر.
راویان این حدیث مورد اعتماد هستند؛ بلکه مؤلف (سیوطی) گفته است که این حدیث متواتر است.
و در فیض القدیر که این کتاب نیز در شرح جامع الصغیر سیوطی است، می‌نویسد:
قال الهیثمی رجال احمد ثقات وقال فی موضع آخر رجاله رجال الصحیح وقال المصنف حدیث متواتر؛ هیثمی گفته است که راویان مسند احمد مورد اعتماد هستند و در جای دیگر گفته که روایان آن راویان صحیح بخاری هستند و مصنف (سیوطی) گفته است که حدیث غدیر متواتر است.
و ابراهیم بن محمد حسینی (متوفای۱۱۲۰ هـ) از علمای سنی مذهب قرن دوازدهم نیز این مطلب را تایید می‌کند:
من کنت مولاه فعلی مولاه
اخرجه الامام احمد ومسلم عن البراء بن عازب رضی الله عنه واخرجه احمد ایضا عن بریدة بن الحصیب رضی الله عنه واخرجه الترمذی والنسائی والضیاء المقدسی عن زید بن رقم رضی الله عنه قال الهیثمی رجال احمد ثقات وقال فی موضع آخر رجاله رجال الصحیح.
وقال السیوطی حدیث متواتر. سببه ان اسامة قال لعلی لست مولای انما مولای رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فقال النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «من کنت مولاه فعلی مولاه».
این حدیث را امام احمد ومسلم از براء بن عازم نقل کرده‌اند و احمد مجدداً آن را از بریده بن حصیب و ترمذی و نسائی و ضیاء مقدسی از زید بن ارقم آن را نقل کره‌اند، هیثمی می‌گوید: رجال سند احمد همه ثقه هستند و در مورد دیگری گفته است راویان آن راویان صحیح بخاری هستند.
سیوطی می‌گوید: حدیث غدیر متواتر است.
علت ایراد این حدیث آن است که اسامه به علی گفت: تو مولای من نیستی؛ بلکه مولای من پیامبر است، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از شنیدن این سخن فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی نیز مولای او است.

۳۶.۵.۲.۵ - ابو حامد غزالی

غزالی، دانشمند نامور و شهیر قرن ششم که ذهبی از از او با عنوان اعجوبه زمان یاد می‌کند، در باره حدیث غدیر و پیمانی که خلیفه دوم در آن روز بست و تنها چند روز بعد از غدیر آن را به باد فراموشی سپرد، می‌نویسد:
واجمع الجماهیر علی متن الحدیث من خطبته فی یوم عید یزحم باتفاق الجمیع وهو یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه» فقال عمر بخ بخ یا ابا الحسن لقد اصبحت مولای ومولی کل مولی فهذا تسلیم ورضی وتحکیم ثم بعد هذا غلب الهوی تحب الریاسة وحمل عمود الخلافة وعقود النبوة وخفقان الهوی فی قعقعة الرایات واشتباک ازدحام الخیول وفتح الامصار وسقاهم کاس الهوی فعادوا الی الخلاف الاول: فنبذوه وراء ظهورهم واشتروا به ثمناً قلیلا.

از خطبه‌های رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبه غدیر خم است که همه مسلمانان بر متن آن اتفاق دارند. رسول خدا فرمود: هر کس من مولا و سرپرست او هستم، علی مولا و سرپرست او است. عمر پس از این فرمایش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علی (علیه‌السّلام) این گونه تبریک گفت:
«افتخار، افتخار‌ای ابوالحسن، تو اکنون مولا و رهبر من و هر مولای دیگری هستی.»
این سخن عمر حکایت از تسلیم او در برابر فرمان پیامبر و امامت و رهبری علی (علیه‌السّلام) و نشانه رضایتش از انتخاب علی (علیه‌السّلام) به رهبری امت دارد؛ اما پس از گذشت آن روز‌ها، عمر تحت تاثیر هوای نفس و علاقه به ریاست و رهبری خودش قرار گرفت و استوانه خلافت را از مکان اصلی تغییر داد و با لشکر کشی‌ها، برافراشتن پرچم‌ها و گشودن سرزمین‌های دیگر، راه امت را به اختلاف و بازگشت به دوران جاهلی هموار کرد و [مصداق این آیه قرآن شد: پس، آن عهد را پشتِ سرِ خود‌انداختند و در برابر آن، بهایی ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله‌ای کردند.

۳۶.۵.۲.۶ - ملا علی قاری

ملا علی هروی، معروف به هروی، صاحب کتاب معتبر مرقاة المفاتیح در باره حدیث غدیر و تواتر آن می‌گوید:
انّ هَذَا حَدِیْثٌ صَحِیْحٌ لا مَرِیَّةَ فِیْهِ، بَلْ بَعْضُ الْحُفّاظِ عَدَّهُ مُتَوَاتِراً اذ فی روایة احمد انه سمعه من النبی صلی الله علیه وسلم ثلاثون صحابیا وشهدوا به لعلی لما نوزع ایام خلافته.
حدیث غدیر بدون شک صحیح است؛ بلکه بعضی از حافظان آن را متواتر دانسته‌اند؛ چون در نقل احمد آمده است: این حدیث را در زمان خلافت علی (علیه‌السّلام) بعد از اختلافی که در باره آن پیش آمد، سی تن از اصحاب شهادت دادند که آن را از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده‌اند.

۳۶.۵.۲.۷ - شمس‌الدین جزری شافعی

شمس‌الدین جزری که کتاب مستقلی در باره فضائل امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) نوشته، بعد از نقل حدیث حدیث غدیر در رحبه، می‌گوید:
هذا حدیث حسن من هذا الوجه، صَحِیْحٌ مِنْ وُجُوْهٍ کَثِیْرَةٍ تَوَاتَرَ عَنْ اَمِیْرِ المؤمنین علی، وهو مُتَوَاتِرٌ ایضاً عن النبی صلی الله وسلّم رواه الجم الغفیر عن الجم الغفیر، ولا عبرة بمن حاول تضعیفه من لا اطلاع له فی هذا العلم.
وی پس از نقل حدیث غدیر می‌گوید: این حدیث از این جهت حسن و از جهات زیادی صحیح و از طریق امیرالمؤمنین علی و رسول خدا متواتر است، گروه‌های زیادی از گروه‌های زیادی دیگر آن را روایت کرده‌اند، سخن کسانی که بدون آگاهی از دانش حدیث آن را ضعیف دانسته‌اند ارزشی ندارد و نباید به آن اعتنا کرد.

۳۶.۵.۲.۸ - سبط بن جوزی

سبط بن جوزی، نوه دختری ابوالفرج بن جوزی، از بزرگان قرن هفتم اهل سنت در تذکرة الخواص در باره حدیث غدیر می‌گوید:
اِتّفَقَ عُلَمَاءُ السِیَرِ عَلی انّ قِصَّةَ الغَدِیرِ کانت بَعْدَ رُجُوْعِ النَبِیِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مِنْ حَجَّةِ الوِدَاعِ فی الثامن عشر من ذی الحجّة جمع الصحابة وکانوا مائة وعشرون الفاً وقال: (من کنت مولاه فعلی مولاه) الحَدِیثُ، نَصٌ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عَلَی ذلک بصریح العبارة دون التلویح والاشارة.
دانشمندان متخصص در تاریخ اسلام اتفاق دارند که قصه غدیر بعد از باز گشت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجةالوداع در هیجدهم ذی‌الحجة اتفاق افتاد، اصحاب و یارانش را صدوبیست هزار نفر بودند جمع کرد و درسخنرانی اش فرمود: هر کس من او را مولا و رهبرم؛ پس علی، مولا و رهبر او است، در این روایت با صراحت نه با کنایه و اشاره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی را پیشوا قرار داد.

۳۷ - پانویس

---