ابوالحسین معزالدوله احمد دیلمیاحمد دیلمی ملقب به معزالدوله و مُکَنّیٰ به ابوالحسین فرزند بویه، از امیران بوییان بود که در سال ۳۲۵ خورشیدی (۳۳۴ قمری) موفق به شکست دادن خلیفه عباسی المستکفی بالله شد. ۱ - حکومت شیعی آلبویهلازم به یادآوری است که آل بویه حکومتی شیعه بوده که مناسبت‌ها و اعیاد مخصوص شیعیان مانند ایام عاشورا و عید غدیر را بزرگ می‌داشته است و در زمان آنان دانشمندان و عالمان بزرگی از شیعه ظهور نمودند که می‌توان به بزرگانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید و... اشاره نمود. از دیگر اقدامات آنان بازسازی بارگاه ائمه اطهار (علیهم‌السلام) [۱]
مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ص۲۹۳-۳۰۰، سیدمحمدباقر حجتی، تهران، دفترنشرفرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵.
و سلب اختیارات خلیفه بود.۲ - لشکرکشی معزالدولهمعزالدوله ابوالحسین احمد بن ابی‌شجاع بویه (ح ۳۰۳-۳۵۶ق/۹۱۵-۹۶۷م) کهترین پسر ابوشجاع بویه، که ظاهراً نخستین بار در وقایع ۳۲۲ق/۹۳۴م، که عمادالدوله به تسخیر شیراز رفت، از ادر ۳۵۷ق/۹۶۸م که اسفار بن کردویه بر صمصام‌الدوله شورید و خواست بهاءالدوله را به نیابت افکند، اما با هجوم شرف‌الدوله، وی را آزاد ساخت و به نزد شرف‌الدوله روانه کرد. در ۳۷۹ق/۹۸۹م شرف‌الدوله در بستر بیماری به خواهش امرای دولت، بهاءالدوله را به نیابت خود برگزید تا در ایّام نقاهتش کار ملک را به سامان رساند. شرف‌الدوله در همان بستر درگذشت و بهاءالدوله از سوی خلیفه الطائع بالله، خلعت و فرمان سلطنت یافت. ۲ سال بعد، عمادالدوله با رایزنی برادرش رکن‌الدوله، ابوالحسین احمد را به تسخیر کرمان فرستاد تا نقطه‌ای برای فرمانروایی خود بجوید. در نبردی که میان وی و علی بن زنگی، معروف به علی گِلویه (در متون عربی، با کاف نوشته می شود) سرکرده قبایل کوفیچ و بلوچ، رخ داد یک دست و چند انگشت احمد بریده شد و او از همین رو به «اقطع» معروف گشت با این همه، علی گلویه به تیمار احمد برخاست تا بهبودی یافت. اما وی به پاداش این کار، پس از درهم شکستن محمد بن الیاس که از سیستان به کرمان تاخته بود، تیغ در میان مردان گلویه نهاد و بسیاری را بکشت و خود چندی بعد به فرمان عمادالدوله که به تحریک ابوعبدالله بریدی طمع در عراق بسته بود، سپاه به خوزستان برد. [۵]
ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۲، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۳ - اختلاف معزالدوله با بریدیپسر بویه نخست بر اهواز چیره شد، اما میان وی و بریدی اختلاف افتاد و احمد به عَسکَرمُکرَم رفت [۶]
همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
و بریدی در اهواز مستقر شد. در این میان عمادالدوله لشکر دیگری به نزد ابوالحسین احمد فرستاد و او به مدد آن سپاه، اهواز را تسخیر کرد. اما اختلاف وی با بریدی هنوز برجای بود، چنانکه در ۳۲۸ و ۳۳۱ق/۹۴۴م، واسط را تصرف کرد و مالیات و خراج گرفت، اما توزون امیر واسط که به بغداد رفته بود، بازگشت و او را به سختی درهم شکست و کوشش مجدد او در سال بعد برای چیرگی بر واسط نیز ناکام ماند. [۱۲]
مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۷، لجنه تألیف والترجمة والنشر، قاهره، ۱۹۴۲م.
با این همه، طی ۵ بار حمله خود به عراق، در فاصله ۳۳۱ تا ۳۳۴ق/۹۴۳ تا ۹۴۶م، هر بار بیش تر در قلمرو خلیفه نفوذ کرد [۱۳]
مینورسکی ولادیمر، «فرمانروایی و قلمرو دیلمیان»، ج۱، ص۱۲۵، بررسی‌های تاریخی، س ۱، شمـ ۴، دی ۱۳۵۳ش.
تا آن که سرانجام از اوضاع پرآشوب بغداد که امیرالامراها و مدعیان حکومت بغداد پدید آورده و خلیفگان را به بازیچه‌ای بدل ساخته بودند، سود جست و به آن سو تاخت.۴ - چیرگی معزالدوله بر خلیفهمستکفی بالله و ابن شیرزاد و امیرالامرای بغداد گریختند و چجون ترکان به موصل عقب نشستند، خلیفه که رهایی از دست ترکان را می‌جست، به بغداد درآمد. اندکی بعد نیز پسر بویه وارد بغداد شد (۱۱ جمادی الاول ۳۳۴ق/۱۹ دسامبر ۹۴۵م) و از سوی خلیفه لقب معزالدوله یافت. برادرانش علی و حسن نیز به ترتیب به عمادالدوله و رکن‌الدوله ملقب شدند و به دستور خلیفه، القاب آنها بر سکه‌ها نقش گردید [۱۴]
ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
و معزالدوله شیعی مذهب، بر خلیفه عباسی، چیرگی تمام یافت. ۱۲ روز بعد، خلیفه المستکفی را کور کرد و به زندان افکند و فضل بن مقتدر را به نام المطیع الله به خلافت نشاند و روزانه ۱۰۰ دینار مقرری برای او تعیین کرد. [۱۵]
ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
از آن پس حشمت خلفای بغداد برفت و «خلیفه به فرمانی قناعت کرد و خلفا را جز لوا و منشور فرستادن و خلعت دادن و پاسخ پادشاهان اطراف کاری نماند». [۱۸]
مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۷۹، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
۵ - صلح معزالدولهمعزالدوله پس از آن به سرکوب امرای اطراف پرداخت. نخست به ناصرالدوله حمدانی هجوم برد و بغداد را به قصد عُکبَرا ترک کرد. ناصرالدوله از این فرصت سود جست و بغداد را اشغال کرد و نام آل بویه را از سکه بینداخت، اما کارش دوام نیافت و معزالدوله با حیله بر بغداد چیره شد (۳۳۵ق/۹۴۶م) و ناصرالدوله را وادار به صلح کرد. در ۳۳۷ق/۹۴۸م، به موصل تاخت و چون رکن‌الدوله از او بر ضدّ خراسانیان یاری خواست، بازگشت و موصل و جزیره و شام را در برابر ۸ میلیون درهم در سال، به ناصرالدوله باز نهاد و مقرر شد که وی در قلمرو خود به نام پسران بویه خطبه بخواند. نیز در همان سال ابوالقاسم بریدی به او پناه برد و معزالدوله املاکی به تیول او داد. [۲۰]
ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۱۵، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۶ - نیابت معزالدوله از رکنالدولهمعزالدوله تا آن هنگام به نیابت از برادر مهتر خود عمادالدوله که رسماً امیرالامرای بغداد بود، در عراق حکم می راند. پس از مرگ وی، به اطاعت رکن‌الدوله گردن نهاد و خود را نایب او در عراق دانست. پس از آن که رکن‌الدوله از او بر ضدّ نوح سامانی که بر او هجوم برده بود یاری خواست (۳۳۹ق/۹۵۰م)، معزالدوله سپاهی به سرکردگی سبکتکین به نزد برادر گسیل داشت و او خراسانیان را در قرمیسین و همدان بشکست و رکن‌الدوله به همدان درآمد. در ۳۴۳ق/۹۵۴م پس از چیرگی طرفداران معزالدوله بر هواداران ابن طغج در مکه، به نام رکن‌الدوله و معزالدوله و پسرش عزالدوله بختیار در حجاز خطبه خواندند. در ۳۴۵ق/۹۵۶م، روزبهان بن وَنداد خورشید دیلمی را که بر او شوریده و به اهواز رفته بود، سرکوب کرد و سپس گفت تا وی را بکشتند. [۲۴]
ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۶۹، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۷ - اقدامات فرهنگی و مذهبییکی از اقدامات جالب که از معزالدوله به یادگار مانده است؛ دستور برپایی مراسم بزرگداشت ایام عاشورا و عید سعید غدیر خم به صورت آشکار است و این درحالی بود که شیعیان پیش آن، این ایام را به علت سایه سنگین خلفای سنی عباسی به صورت مخفیانه برگزار می‌نمودند. درست بعد از اقدام احمد است که شعارهای شیعی به صورت علنی در بغداد سر داده شد. به سادات علوی سخت معتقد بود. مردی دلاور، خوش قلب، و دلنازک بود و به اندک چیزی می‌گریست. [۲۵]
حسینی، احمد علی، عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۸۵، نجف اشرف، مطبعه حیدری، ۱۳۸۰ق.
۷.۱ - آثار معماری ویمعزالدوله به آبادانی و توسعه زراعت و سد‌سازی و ورزش به ویژه شنا اهمیت فراوانی می‌داد. [۲۶]
مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۱۶۵، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
وی همچنین در سال ۳۵۵ ق دستور داد بیمارستانی را در بغداد بنا کنند که برای آن موقوفات زیادی نیز قرار داد. [۲۷]
جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، ج۷ ص۳۳، حیدر آباد هند، دائره المعارف عثمانی، ۱۳۵۸ق.
وی قبل از حکومت در بغداد نیز در دوره فرمانروایی بر فارس آثار متعددی از جمله سد امیر در شیراز را از خود به یادگار گذاشت. [۲۸]
هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۵۱، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۲۹]
هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۹۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۳۰]
هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۳۸۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۳۱]
هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۴۱۸، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۷.۲ - برداشتن زندانهامعزالدوله پس از فتح بغداد زندان و شکنجه را از میان برداشت. [۳۲]
مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۵، ص۲۸۳، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
دشمنان را مورد عفو قرار داد و اسیران را آزاد کرد با این حال به گونه‌ای حکومت نمود که مردم به ویژه گردنکشان و زورمندان از ایشان واهمه داشتند و هیچ کس را یارای کمترین سرپیچی از دستورات او نبود.۸ - درگذشت معزالدولهدر سال ۳۵۶ هجری قمری معزالدوله به بیماری ذرب (فساد معده) گرفتار شد. نخست گمان می‌بردند بهبودی خواهد یافت، اما کسالت او چنان شدید شد که دیگر هیچ غذایی در معده او باقی نمی‌ماند، درمان‌ها موفقیت‌آمیز واقع نشد و او در ربیع الثانی سال ۳۵۶ درگذشت و در باب "تین" قبرستان قریش، صحن کنونی قبر مقدس امام کاظم و امام جواد (علیه‌السّلام) به خاک سپرده شد. پس از او فرزندش بختیار عزالدوله زمام امور را دردست گرفت. ۹ - نتیجهحکومت آل بویه با اتحاد باور نکردنی سه برادر شکل گرفت. گرچه آنها دارای قدرت نظامی و برنامه‌ریزی سیاسی مستحکمی بودند اما نبایستی حسنات اخلاقی آنان را از طرفی و همچنین از سوی دیگر ظلم و ستمی که خلافت عباسی به مردم روا می‌داشتند را از نظر دور نگه داشت. در این میان معزالدوله نیز با اقدامات نظامی و سیاسی خود توانست بر کرمان، جنوب ایران، بغداد و شهرهای بسیار دیگری مستولی شود. او علاوه بر اقدامات نظامی و سیاسی خود دست به فعالیت‌های فرهنگی و دینی خاصی زد که باعث تقویت شیعه شد. با این حال او از اقدمات آبادانی غافل نبود و دوره حکومت او دوره‌ای بود که مردم قلمروش در آرامش زندگی می‌کردند. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «آل بویه»، ج۱، ص ۳۸۸. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «معزالدوله دیلمی»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۰۳. رده‌های این صفحه : آل بویه | تاریخ ایران | تاریخ تشیع | تاریخ حکومت های اسلامی | تاریخ خلفا | حکومت های شیعی | سلسله های مسلمان | عباسیان | مقالات پژوهه
|