امام الحرمین جوینی
ابوالمعالی عبدالملک امام الحرمین جوینی
قرن: 5
(478-419 ق)
متكلم، اصولى و فقیه شافعى اشعرى. ملقب به ضیاءالدین و مشهور به امام‌الحرمین. در جوین نیشابور متولد شد. پدرش ركن‌الاسلام ابومحمد جوینى و عمویش على بن یوسف هر دو از علما و فقهاى بزرگ عصر خود بودند.
در كودكى در محضر پدرش یادگیرى فقه را آغاز كرد تا آنجا كه تمامى تألیفات او را بازبینى كرد و بر تحقیقات پدرش افزود. چون پدرش درگذشت بیست ساله بود كه بر كرسى تدریس وى نشست. او از استاد ابوالقاسم اسكافى اسفراینى در مدرسه‌ى بیهقى علم اصول آموخت و از ابونعیم اصفهانى كسب فیض نمود و اجازه دریافت كرد.
بر اثر تعصبات و دشمنى‌هایى كه به تحریك عمیدالملك كندرى بر ضد شیعه و اشاعره مى‌شد، به بغداد رفت و در آنجا با علماى بزرگ ملاقات كرد. وى سپس به حجاز رفت و نزدیك چهار سال در مكه و مدینه مجاورت گزید و تمامى مسائل فقه را موافق هر كدام از مذاهب اربعه كه سؤال مى‌كردند فتوى مى‌داد و پاسخ مى‌نوشت، به همین جهت به امام‌الحرمین مشهور شد.
در اوایل سلطنت آلب ارسلان سلجوقى به نیشابور بازگشت. خواجه نظام‌الملك مدرسه‌ى نظامیه را در آن شهر براى وى بنا نهاد و ریاست عالیه و علمیه را در اختیار وى قرار داد و تا سى سال در كمال استقلال، تمامى امور مذهبى را بر عهده داشت. وى تا پایان عمر در نظامیه‌ى نیشابور به تدریس پرداخت.
اكابر فضلاى آن دیار در درسش حاضر مى‌شدند و هر روزه متجاوز از سیصد فقیه در برابرش حاضر مى‌نشستند. مجموع شاگردان وى را چهارصد تن نوشته‌اند كه از آن میان مى‌توان از ابوحامد غزالى، شمس‌الاسلام عمادالدین كیاى هراسى، ابوالمظفر ابیوردى، ابوالقاسم حكمى، ابوالقاسم انصارى، ابوالمظفر خوافى، زاهر شحامى، احمد بن سهل مسجدى و ابوعبداللَّه فراوى نام برد. چون بیمار شد او را به ده زادگاهش بشتنقان كه از اعتدال هوا برخوردار بود منتقل كردند. وى همان جا درگذشت. جنازه‌اش را به نیشابور آوردند و در جوار مزار تلاجرد دفن كردند.
به گفته‌ى ابن‌خلكان چند سال بعد پیكرش را به كربلا انتقال دادند. شاگردانش در مرگ او قلم و دوات را شكستند و یك سال در سوگش نشستند. باخرزى گوید: امام الحرمین در فقه همچون شافعى، در ادبیات همچون اصمعى و در وعظ همچون حسن بصرى بود. برخى از آثار وى: «ارشاد»، در اصول فقه؛ «تلخیص التقریب»؛ «الشامل»، در اصول دین؛ بر اساس مذهب اشاعره؛ «نهایة المطلب فى درایة المذهب»، در فقه شافعى، 12 مجلد؛ «غیاث الامم»، در امامت؛ «غُنیة المستر شدین»؛ در خلاف؛ «مغیث الخلق فى اختیار الاَحَق»، در اصول؛ «الورقات»، در اصول فقه؛ «العقیدة النظامیة» یا «الرسالة النظامیه».
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج1، ص287.