عمامه

عِمَامَه یا عَمّامِه پارچه‌ای که روحانیان شیعه، روی سر می‌گذارند. این پوشش از لباس‌های قدیمی مردان به شمار می‌رود. امروزه لباس شاخص روحانیت شیعه، عمامه است که به دو رنگ مشکی برای سادات و سفید برای غیر سادات به دور سر بسته می‌شود.

پیشینه

عمامه به‌معنای قطعه پارچه‌ای است که چندین بار به دور سر یا به دور عرقچین بسته می‌شود. آن‌گونه که از متون و اشعار کهن فارسی برمی‌آید،‌ عمامه و دستار، جزو لباس‌های قدیمی ایرانیان بوده، به‌ویژه برای صاحب‌منصبان و علما. عمامه معمولا از پارچه‌ای اعیانی، رنگین و طرح‌دار تهیه می‌شده است:

(صائب تبریزی)

هنوز در شرق و غرب و جنوب و شمال ایران، اقوامی هستند که به نوعی از پوشش عمامه استفاده می‌کنند. پیش از این یک «جُبّه»‌ نیز بر سر می‌گذاشتند که کلاه مخصوصی بوده و پارچه عمامه را دور آن می‌پیچیده‌اند:

(صائب تبریزی)

قسمتی از سر پارچه عمامه نیز در میان پیچ‌های آن بیرون گذاشته می‌شد که به شکل گل در می‌آمد و به آن گلِ دستار می‌گفتند:

(صائب تبریزی)

ریخت‌شناسی

امروزه عمامه، مهم‌ترین بخش لباس روحانیت به‌ویژه روحانیت شیعه است و به شیوه خاصی بر روی سر پیچیده می‌شود. عمامه طلاب و علمای حوزه، پارچه‌ای نازک از جنس پنبه است به طول چهار تا شش یا هفت متر و عرض یک متر تا یک متر و بیست سانتی‌متر که با مهارت، ابتدا به صورت یک کلاف درآمده و سپس پچیده می‌شود. مشهورترین جنس پارچه عمامه، «وال هندی» است.

طلابی که هنوز مُعمّم نشده (عمامه بر سر ننهاده اند) ، روش پیچیدن آن را تمرین می‌کنند. برخی عمامه را روی سر و برخی روی زانوی خم شده خود می‌بندند و به سر می‌گذارند. برای دیدن شیوه پیچیدن عمامه را ببینید.

پیچش عمامه هم برای خود سبک‌هایی دارد که سبک نجفی آن مشهور است:

(صائب تبریزی)

پوشش عمامه

پس از قانون متحدالشکل شدن لباس در دوره پهلوی اول، مردم عادی و طلاب نمی‌توانستند عمامه به سر کنند و تنها به برخی شخصیت‌های حوزوی اجازه پوشیدن لباس حوزوی داده می‌شد که بعدها با همان هم برخورد شد. اما همچنان روحانیان به شکل رسمی و ثابت از عمامه استفاده می‌کردند. امروزه، روحانیون سید عمامه سیاه بر سر می‌گذارند و سایرین عمامه سفید می‌پوشند. مشخص نیست از چه زمانی تنها سیدها عمامه سیاه و غیرسادات عمامه سفید می‌بندند اما گفته شده، سادات به‌جهت بزرگداشت روز عید غدیر عمامه سیاه بر سر می‌نهند، چون پیامبر(ص) با دست خود در حجةالوداع بر سر امام علی(ع) عمامه گذاشت.

هرچند لباس روحانیت، اجزای دیگر و بزرگتری دارد مانند قبا و لباده و عبا، اما شاخص آن عمامه است برای همین به طلابی که ملبس شوند یعنی لباس روحانیت بپوشند، «مُعَمَّم» می‌گویند و در مقابل به افراد و طلابی که عبا می‌پوشند و کلاه یا عرقچین می‌گذارند در زبان عرفی، «مُکَلّا»‌ گفته می‌شود.

عمامه را روی عرق‌چین هم می‌شود پوشید و هر سال در اعیاد مذهبی جشن عمامه‌گذاری طلاب جوان برگزار می‌شود که در آن مراسم، معمولا مراجع تقلید، عمامه طلاب را بر سر آنان می‌نهند.

گفته می‌شود عوامل رضاخان، عمامه مدرس را هنگام نماز از سر برداشته و به دور گردنش انداخته و او را به شهادت رسانده‌اند.

عمامه‌پوشی

پوشیدن عمامه از صدر اسلام رواج داشت؛ پیامبر اکرم(ص) دارای عمامه سیاه بود که هنگام نماز از آن استفاده می‌کرد. در سال فتح مکه آن حضرت بر سرش عمامه‌ی سیاه داشت. عمامه پیامبر، «سحاب» نام داشته است.پیامبر(ص) روز غدیر حضرت علی(ع) را معمم کرد. امیرالمومنین(ع) دارای عمامه سیاه بود و روز کشته شدن عثمان، عمامه سیاه بر سر داشت.

امام حسن(ع) نیز دارای عمامه بود و هنگام شهادت حضرت علی(ع)، عمامه سیاه بر سر داشت. در برخی گزارش‌ها نقل شده است: امام حسین(ع) هنگام رجعت بر سر عمامه سیاه دارد. امام سجاد(ع) نیز هنگام ورود به مسجد عمامه سیاه بر سر داشت از دیرباز، برخی حجره‌داران بازاری، مداحان، روضه‌خوانان یا ساداتی که روحانی نیستند هم عمامه بر سر می‌گذاشته‌اند.

احکام عمامه

پوشیدن عمامه هنگام نماز، مستحب است. انتهای پارچه عمامه، گاهی رها شده و به دور گردن یا روی شانه‌انداخته می‌شود که به آن تَحْتُ الحَنَک یا زیرچانه می‌گویند. مستحب است هنگام نماز، انتهای عمامه (تحت الحنک) باز شده و روی گردن و شانه انداخته شود.

جستارهای وابسته

• عبا
• قبا
• لباده

پانویس

منابع

• صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
• * اسلامی‌تنها، اصغر، لباس روحانیت شیعه به مثابه دال سیاسی در ایران معاصر، مجله علوم سیاسی، شماره ۶۰، ۱۳۹۱ش.
• ویژه‌نامه ردای بهشتی، مرکز خدمات حوزه علمیه قم، ۱۳۹۵ش، مقاله «تاریخچه لباس روحانیت».
• طباطبایی، سید محمدحسین، سنن النبی، قم، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. ۱۴۱۶ق.
• مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، نشر ناشر، ۱۳۶۲ش.
• نظر مراجع درباره استفاده از عبا در نماز، پایگاه خبری و تحلیلی شهدای ایران، تاریخ انتشار: ۱ مهر ۱۳۹۳ش.
• استحباب بستن تحت الحنک، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۳۹۹ش.