الوسیلة الی نیل الفضیلة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | الوسیلة |
| نویسنده | محمد بن علی بن حمزه طوسی |
| تاریخ نگارش | بین سال‌های ۴۶۳ق تا ۵۸۴ق |
| موضوع | فقه |
| سبک | فقه فتوایی و غیراستدلالی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | عبدالعظیم بکاء |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی |
| وبسایت ناشر | |
الوسیلة الی نیل الفضیلة مشهور به الوسیلة، معروف‌ترین اثر ابن‌حمزه طوسی از فقهای شیعه قرن پنجم و ششم هجری قمری است. او به دلیل تألیف این کتاب فقهی، به صاحب وسیله مشهور شده است.
الوسیله بر فقهایی همچون راوندی و ابن‌زهره تأثیر فقهی داشته است و در قرن هفتم هجری قمری از کتاب‌های رایج بین شیعیان در بغداد بود. آرای ابن‌حمزه در الوسیله همچنین در بسیاری از کتاب‌های فقهی مانند المعتبر اثر محقق حلی و مختلف الشیعه اثر علامه حلی ذکر شده است.
کتاب الوسیله اولین بار در سال ۱۲۷۶ق در تهران در ضمن کتاب جوامع الفقهیه چاپ گردید و بعدها به تصحیح و تحقیق درآمد و تجدید چاپ شد.
اهمیت و جایگاه
کتاب الوسیله معروف‌ترین اثر فقهی ابن‌حمزه طوسی است. فقهای شیعه به دلیل اعتماد به این کتاب، در بسیاری از آثار تألیفی از آن نقل‌قول کرده‌اند و حتی در قرن هفتم هجری از کتب رایج بین شیعیان در بغداد بوده است، به‌طوری‌که بنا به نقل در نامه اِبْنِ‌عَلْقَمی، وزیر مستعصم عباسی، به حاکم شیعه اِربِل در قرن هفتم، از جریان سوزانده شدن کتاب الوسیله با اندوه یاد می‌کند.
گفته‌شده این کتاب بر فقهایی همچون راوندی در فقه القرآن و ابن‌زهره در الغنیه تأثیر فقهی داشته است و رساله ازاحة العلة فی معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی را تفصیل و تکمیل مطالب الوسیله می‌دانند. ابن‌ادریس نیز در السرائر با قبول برخی از نظریات ابن‌حمزه در این کتاب، آن را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. گفته شده، محقق حلی اولین فقیهی بود که نام این کتاب از ابن‌حمزه را در کتاب المعتبر ذکر کرد و پس از او شاگردش فاضل آبی در کشف الرموز و یحیی بن سعید حلی در الاشباه و النظائر به ذکر آراء ابن‌حمزه با عنوان مصنّف الوسیله و صاحب الوسیله پرداختند؛ ولی اوج ذکر و پرداخت به کتاب و آراء ابن‌حمزه توسط علامه حلی در مختلف الشیعه صورت گرفت.
فقهایی همچون شهید اول در القواعد و الفوائد، شهید ثانی در الفوائد الملیه، محقق کرکی در جامع المقاصد، محقق نراقی در معتمد الشیعه، میرزای قمی در رسائل، شیخ انصاری در کتاب المکاسب، محمدحسن نجفی در جواهرالکلام، سید محمدکاظم طباطبائی یزدی در رساله فی منجزات المریض، سید ابوالقاسم خویی در کتاب الصلاه و امام خمینی در مکاسب المحرمه نیز از این کتاب نقل‌قول کرده‌اند.
درباره مؤلف
عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه معروف به ابن‌حمزه طوسی و ابی جعفر ثانی یا متاخر از فقهای امامی در قرن پنجم و ششم قمری است. او به جهت تألیف کتاب الوسیله به صاحب وسیله مشهور است.
درباره ولادت و زندگی او اطلاعاتی در دست نیست؛ گرچه گفته‌شده با توجه به اینکه ابن‌حمزه در این کتاب از ابن‌بَرّاج تاثیر پذیرفته و فقیهان نیمه دوم قرن ششم قمری از جمله راوندی از الوسیله استفاده کرده‌اند، می‌توان دوره زندگی او را اواخر قرن پنجم قمری و نیمه اول قرن ششم قمری تعیین کرد. سید حسن صدر مولف کتاب تأسیس الشیعه او را از شاگردان شیخ طوسی و مدفون در کربلا می‌داند. منتجب‌الدین رازی (بعد از ۵۸۵ق) در ضمن نام بردن آثار ابن‌حمزه، الوسیله را هم ذکر می‌کند؛ ولی ابن‌شهر آشوب (۵۸۸ق)، از کتابی به نام الوسائل الی نیل الفضائل اسم می‌برد که مؤلفِ آن را نمی‌شناسد؛ اما بنا بر ادعای احمد پاکتچی نویسنده مقاله «ابن‌حمزه»، این کتاب می‌تواند همان کتاب الوسیله مذکور باشد.
درباره ابن‌حمزه به‌عنوان مؤلف کتاب الوسیله نیز اختلافاتی دیده می‌شود، از جمله محقق کرکی(۹۴۰ق) که در اجازه‌اش به قاضی صفی‌الدین، مؤلف الوسیله را هبة‌الله بن حمزه از فقهای حلب و همین‌طور صاحب نظام الاقوال، مؤلف را ابویعلی جعفری دانسته که نویسنده مقاله «ابن‌حمزه» با توجه به اینکه اولی شخص معروفی نیست و دومی سال وفاتش به ۴۶۳ق می‌رسد، هر دو را رد می‌کند.
تاریخ تألیف، ویژگی و سبک نگارش
زمان تألیف کتاب الوسیله مشخص نیست؛ ولی با توجه به اینکه ابن‌حمزه از سلار دیلمی(۴۴۸ق) و شیخ طوسی(۴۶۰ق) به‌عنوان متوفی یاد کرده و کتاب الوسیله در فهرست شیخ منتجب‌الدین (تألیف پیش از ۵۸۴ق)ذکر‌شده، نشان می‌دهد که تألیف این کتاب بین سال‌های ۴۶۳ق تا ۵۸۴ق صورت گرفته است.
الوسیله یک کتاب فقهی فتوائی است که کمتر استدلال در آن به کار رفته است. به گفته احمد پاکتچی، او در این کتاب از ابویعلی سلار دیلمی و ابن‌براج تأثیر پذیرفته است. مقایسه بین الوسیله و آرای شیخ طوسی به ویژه کتاب النهایه نشان می‌دهد که او از شیخ طوسی نیز متاثر بود؛ ولی در مواردی نظرات او را رد و تعدیل کرده و حتی به طرح فروع جدیدی در فقه پرداخته است که در کتاب شیخ طوسی مطرح نبوده است.
ابن‌حمزه در این کتاب شروع به تقسیم‌بندی و باب‌بندی مطالب کرد. تعریف او از اصطلاحات فقهی در ابتدای برخی ابواب از مشخصه‌های کتاب الوسیله است. او در این کتاب از عناوین فقهی جدید مانند کتاب العبادات و عنوان بیع الفضولی استفاده کرد، همچنان‌که فروع جدیدی به فقه مانند طرح مساله خرید و فروش طلای ممزوج با نقره و مسائل مربوط به جنایت اضافه کرد.
محتوای کتاب
ابن‌حمزه در کتاب الوسیله از یک مقدمه، ۲۱ عنوان کتاب که شامل مباحث اصلی فقهی است و ۷ باب استفاده کرد و مباحث مربوط به فصل را ذیل آن‌ها مطرح کرده است.
- کتاب: شامل مباحثی چون: عبادات، صلاه، زکاه، خمس، صوم و...
- باب: شامل مباحثی چون: شفعه، احتکار، اجاره و...
- فصل: شامل مباحثی چون: طهارت، رهن، جعاله و...
نظرات فقهی
برخی از نظرات فقهی ابن حمزه در این کتاب به شرح ذیل است:
- ابن‌حمزه در مساله آب قلیل متنجّس که با آب قلیل دیگر، تبدیل به کر می‌شود، قائل است به اینکه آن آب قلیل دوم اگر طاهر باشد موجب طهارت مجموع آب ولی اگر نجس باشد مجموع آب متنجّس می‌شود.
- ابن‌حمزه در مساله قَسامه برخلاف اجماع که قائل به عدد ۵۰ نفر در قتل عمد هستند، ۲۵ نفر را در صورت وجود یک شاهد معتبر می‌داند.
- امام خمینی در کتاب الطهاره بعد از ذکر عدم اختلاف بین فقهای شیعه در حرام بودن نوشیدن آب انگوری که بعد از جوشیدن، دو سومش نرفت و مسکر هم نیست، ادعایی از شهید اول در کتاب ذکری را نقل می‌کند که غیر از ابن‌حمزه در الوسیله کسی قائل به نجاست آن نیست.
- در مساله کالایی که خریدار بعد از علم به معیوب بودن، از آن استفاده کرد، ابن‌حمزه قائل به ساقط شدن هر دو مورد خیار (اختیار فسخ معامله) و اَرش (گرفتن اختلاف قیمت کالای صحیح و معیوب) شده است.
- ابن‌حمزه برخلاف مشهور در مساله‌ای که خریدار، مالی را در عقدی که فاسد بوده خریداری کرده و قبل از برگشت دادن مال، از آن استفاده کرده، قائل به ضامن نبودن خریدار برای بهره بردن از منافع مستوفات (منافع قابل‌استفاده‌اش) شده است.
- مؤلف الوسیله مخالف شرط بودن بلوغ در وجوب زکات است. ازاین‌رو، معتقد است در زکات نقدین (طلا و نقره)، بر کودک هم واجب است زکات آن را پرداخت کند.
- علامه در کتاب مختلف نقل می‌کند که ابن‌حمزه در الوسیله قائل به منع فرش کردن، تکیه کردن، پیچیدن و آویز کردن حریر برای مردان شده است.
- مؤلف مصابیح الظلام، قول ابن‌حمزه در الوسیله بر مستحب بودن تیمم بر شخصی که در مسجدین (مسجد الحرام و مسجد النبی) محتلم شده و در حال خروج است را شاذ می‌داند.
- نقل‌شده که ابن‌حمزه در الوسیله قائل به مستحب بودن استفاده از سه نوع آب سدر و کافور و خالص برای غسل میت است.
- ابن‌حمزه برخلاف مشهور قائل است به جواز امامت خنثی برای خنثی در نماز، ثبوت حد زنا و مساحقه (آمیزش جنسی زنان با یکدیگر) با شهادت دادن زنان و عدم وجوب نماز جمعه بر کسی که دو فرسخی یا بیشتر از محل، فاصله دارد.
تاریخ انتشار و نسخه‌ها
کتاب الوسیله اولین بار در سال ۱۲۷۶ق در تهران در ضمن کتاب جوامع الفقهیه و سپس در سال ۱۴۰۰ق توسط عبدالعظیم بکاء مدرس فقهی در نجف تصحیح و چاپ شد. این کتاب در سال ۱۴۰۸ق پس از استفاده از سه نسخه کتابخانه‌ای توسط شیخ محمد حسون به تحقیق و تصحیح درآمد و توسط انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در چاپخانه خیام قم چاپ‌شده است و کتاب موجود می‌باشد. مؤلف کتاب الذریعه برای این کتاب دو نسخه، مؤلف کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه برای آن ۱۳ نسخه و در مقدمه محقق بر کتاب الوسیله چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی برای آن هفت نسخه ذکر کرده است که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است:
- نسخه کتابخانه دانشگاه تهران نوشته‌شده در ۶۳۱ق، به خط حسین بن علی بن سعید در دمشق،
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نوشته‌شده در۸۹۴ق،
- نسخه کتابخانه ملی در تهران نوشته‌شده در قرن دهم.
پانویس
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبه الفقهیه: الوسیله الی نیل الفضیله (۱)»، ص۲۳۱.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۸.
- ↑ تاج‌الدین سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۲۶۳.
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبة الفقهیة: الوسیلة إلی نیل الفضیلة (۲)»، ص۲۴۸.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبه الفقهیه: الوسیله الی نیل الفضیله (۱)»، ص۲۴۸.
- ↑ شهید اول، القواعد و الفوائد، بی‌تا، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ شهید ثانی، الفوائد الملیه، ۱۴۲۰ق، ص۸۳.
- ↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۹۷.
- ↑ محقق نراقی، معتمد الشیعه، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ میرزای قمی، رسائل، بی‌تا، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، بی‌تا، ج۱، ص۵۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۲۱ق، ج۶، ص۶۱۵.
- ↑ طباطبائی یزدی، رساله فی منجزات المریض، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ خوئی، ابوالقاسم، کتاب الصلاه، مولف میرزا علی تبریزی غروی، ج۱، ص۱۶۶.
- ↑ امام خمینی، مکاسب المحرمه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۷۶.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۰۹.
- ↑ ابن حمزة الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۱۸.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ۱۳۷۵ش، ص۳۰۵.
- ↑ منتجب الدین، فهرست اسماء علماء الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۱۶۴.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۸.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۰.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۱.
- ↑ منتجب‌الدین، فهرست اسماء علماء الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۴۸.
- ↑ منتجب الدین، فهرست اسماء علماء الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۱۶۴.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۸.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ ابن حمزة الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۸.
- ↑ پاکتچی، «ابن‌حمزه»، ص۳۶۹.
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبه الفقهیه: الوسیله الی نیل الفضیله (۲)»، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۸.
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبه الفقهیه: الوسیله إلی نیل الفضیله (۱)»، ص۲۳۸-۲۳۹.
- ↑ اشرفی، ، سایت مدرسه فقاهت.
- ↑ صانعی، فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیله، ۱۳۸۲ش، ص۳۷۳.
- ↑ خمینی، کتاب الطهارة (موسوعة الامام الخمینی)، ۱۴۳۴ق، ج۳، ص۲۸۱.
- ↑ طباطبائی یزدی، حاشیة المکاسب، ۱۳۷۰، ج۲، ص۸۸.
- ↑ قدیری، کتاب البیع (تقریرات درس خارج فقه امام خمینی)، ۱۴۱۸ق، ص۲۶۴.
- ↑ وحید بهبهانی، مصابیح الظلام، بی‌تا، ج۱۰، ص۱۵.
- ↑ وحید بهبهانی، مصابیح الظلام، بی‌تا، ج۶، ص۳۲۲.
- ↑ وحید بهبهانی، مصابیح الظلام، بی‌تا، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ نراقی، معتمد الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۲۲ق، ص۳۶۱.
- ↑ الجریوانی، «فی رحاب المکتبة الفقهیة: الوسیلة الی نیل الفضیلة (۲)»، ص۲۵۰.
- ↑ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۸۳.
- ↑ ابن حمزة الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۷-۹؛ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۸۳.
- ↑ ابنحمزة الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۱-۲ و ص۲۸-۲۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۷۶.
- ↑ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۸۳-۸۴.
- ↑ ابن حمزه الطوسی، الوسیله، ۱۴۰۸ق، ص۲۱-۲۲.
- ↑ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۸۳-۸۴.
- ↑ اِبْنِ‌عَلْقَمی وزیر شیعه مستعصم عباسی بود که با ناراحتی در نامهای جریان قتل شیعیان و سوزانده شدن کتاب‌های الوسیله و الذریعه در ناحیه کرخ- محله شیعه‌نشین بغداد- در سال ۶۵۵ق به‌دست ابوبکر فرزند خلیفه را به تاج‌الدین بن صلایا حاکم شیعه اربل، توضیح می‌دهد.(تاج‌الدین سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۲۶۳.)
- ↑ یکی از راه‌های اثبات وقوع جنایت قسامه است و زمانی انجام می‌شود که برای قاضی قرائن و دلایلی برای اثبات وقوع جرم کافی نباشد ولی ظن به راست بودن آن وجود داشته باشد در این صورت اولیای دم بر ادعای خود سوگند یاد می‌کنند.(شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، بی‌تا، ج۱۵، ص۱۹۶-۱۹۷.)
منابع
- ابنحمزة الطوسی، محمد، الوسیلة، به‌‌کوشش محمد حسون، قم، منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، بی‌جا، دار الأضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- اشرفی، ، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، مکاسب المحرمة، قم، مؤسسة اسماعيليان، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- خمينى، روح‌الله، كتاب الطهارة (موسوعة الامام الخمينی)، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ سوم، ۱۴۳۴ق.
- پاکتچی، احمد، «ابن حمزه»، در دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۳، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- تاج‌الدین سبکی، عبد الوهاب بن علی، طبقات الشافعية الكبرى، بی‌جا، هجر للطباعة والنشر والتوزيع، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- الجریوانی، خلیل، «فی رحاب المکتبة الفقهیة: الوسیلة إلی نیل الفضیلة (۱)»، مترجم ابراهیم الخزرجی، در فقه اهل بیت (عربی)، شماره ۶۵، سال ۱۴۳۳ق.
- الجریوانی، خلیل، «فی رحاب المکتبة الفقهیة: الوسیلة إلی نیل الفضیلة (۲)»، مترجم ابراهیم الخزرجی، در فقه اهل بیت (عربی)، شماره ۶۶، سال ۱۴۳۳ق.
- خوئی، ابوالقاسم، کتاب الصلاة، مولف میرزا علی تبریزی غروی، بی‌تا.
- شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، به تحقیق عبدالهادی سید محسن حکیم، قم، مکتبة المفيد، بی‌تا.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الفوائد المليّة، قم، مكتب الإعلام الاسلامي، ۱۴۲۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، بی‌جا، مؤسسة المعارف الاسلامية، بی‌تا.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب المحرمة، بی‌جا، تراث الشيخ الأعظم، بی‌تا.
- صانعی، یوسف، فقه الثقلين في شرح تحرير الوسيلة، بی‌جا، موسسه عروج، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- صدر، سید حسن، تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام، بی‌جا، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم، حاشیة المكاسب، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.
- طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم، رسالة فی منجزات المریض، قم، فقه الثقلین، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- قدیری، محمدحسن، كتاب البيع( تقرير قديرى؛ کتاب البیع امام خمینی)، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، الدر المنضود فی احكام الحدود، سید محمدرضا، قم، دار القرآن الکریم، ۱۳۷۲ش.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البيت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- محقق نراقی، مهدی، معتمد الشيعة، بی‌جا، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مترجم محمدآصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- منتجب الدین، علی، فهرست اسماء علماء الشیعة، قم، مجمع ذخائر اسلامی، به تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، ۱۴۰۴ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، رسائل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- نراقی، مولی محمدمهدی، معتمد الشيعة فی احكام الشريعة، بی‌جا، موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، نسخه غير مصححه، ۱۴۲۲ق.
- وحيد بهبهانی، محمدباقر، مصابيح الظلام، قم، مؤسسه العلامه المجدد الوحيد البهبهانی، نسخه غير مصححه، بی‌تا.
پیوند به بیرون
کتاب الوسیله:
- کتاب‌های فقهی (عربی)
- کتاب‌های فقهی شیعه قرن ۶ (قمری)
- کتاب‌های فقه فتوایی شیعه