نخجوان

جمهوری خودمختار نخجوان (به ترکی آذربایجانی: (ناخچیوان موختار رِسپوبلیکاسی) Naxçıvan Muxtar Respublikası) بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است. بیش از ۹۵ درصد از جمعیت ۴۰۰،۰۰۰ نفری این جمهوری خودمختار را شیعیان آذری تشکیل می‌دهند. برخی علمای شیعی از این خطه به ویژه از اردوباد برخاسته‌اند.

جغرافیا

منطقۀ نخجوان، که بخشی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد، در منتهی الیه جنوبی منطقۀ قفقاز و در ساحل شمالی رود ارس، قرار گرفته است و ۵,۳۶۳ کیلومتر مربع وسعت دارد. نخجوان از شمال و شرق با ارمنستان، از جنوب و غرب با ایران و از غرب با ترکیه مرز مشترک دارد. جمعیت آن بر اساس آمار ۲۰۰۴م بیش از ۳۷۲,۹۰۰ نفر بوده است.

نام

در گویش‌های مختلف به نخجوان، «ناخ جوان»، «ناخ جاوان»، «ناخ ایجه‌وان»، «ناخ‌ایجاوان» هم گفته‌شده است که بر پایه نظر زبان‌شناس قرن نوزدهم جان هنریش این نام از «ناخ‌ناگان ایجه وان» در زبان ارمنی گرفته‌شده است و به معنی «نخستین استراحتگاه» است.

بنا به نظر یوسف پلاویوس، مورخ قرن یکم پیش از میلاد و نیز مورخان ارمنی سدۀ پنجم میلادی، از جمله موسیخورنی، اقامتگاه اولیۀ حضرت نوح، پس از پایین آمدن از کوه آرارات، در محل فعلی نخجوان بوده است. به همین دلیل ارمنیان آن را ناخ ایجوان به معنی اولین منزلگاه نامیده‌اند.

تاریخ

در منابع قدیمی از نخجوان به صورت نشوی ما نقجوان و نخچوان یاد شده است. طبق برخی گفته‌ها، نرسی پسر بهرام گور از پادشاهان ساسانی آن را بنا کرد و در ابتدا نخجیروان نام داشته است و به تدریج به شکل کنونی تبدیل شده است.

این کشور در سده‌های ۹ و ۸ پیش از میلاد زیر سلطه دولت اورارتو قرار گرفت. در زمان پادشاهی «منوئه» (۸۱۰-۷۷۸ پیش از میلاد مسیح) لشکریان «اورارتو» با گذشتن از رود ارس به‌ سوی شمال و جلگه ایروان تاختند و قسمت‌هایی از این سرزمین را به تصرف خود درآوردند.

در سده هفتم پیش از میلاد بخشی از اراضی تابع دولت‌های «ماننا» و ماد بود. در سده هشتم پیش از میلاد بخشی از امپراتوری هخامنشیان شد. از آن‌ پس فرمانروایان ارمنی از دودمان یرواندی بر نخجوان حکم راندند و این کار با موافقت کوروش پادشاه هخامنشی صورت گرفت. بعد از یرواندیان دودمان ارتاشیان و سپس اشکانیان بر نخجوان حکم‌فرمایی کردند و نخجوان بخشی از سرزمین اتورپاتکان شد. بعدها این سرزمین به دو گروه از ناخارارهای ارمنی تعلق یافت.

در سده سوم میلادی نخجوان به همراه بخش شرقی قفقاز (آلبانیای قفقاز) تابع دولت ساسانی بود و شاهان ساسانی مرزبانانی بر این سرزمین می‌گماردند.

در دوران جنگ‌های ایران و روس (۱۸۲۶ ۱۸۲۸ میلادی)، نخجوان از سوی ارتش روسیه تزاری اشغال شد و طبق معاهده ترکمن‌چای اراضی این سرزمین به تصرف دولت روسیه درآمد.

در ۱۸۴۱ میلادی نخجوان تابع حکومت گرجستان و در ۱۸۴۶ میلادی تابع حکومت ایروان ارمنستان شد. در ۱۹۱۸ میلادی نخجوان تحت اشغال نیروهای ترک قرار گرفت. در ۲۸ ژوئیه ۱۹۲۱ میلادی سه ماه پس از تأسیس دولت شوروی سوسیالیستی، نخجوان نیز به‌صورت یک جمهوری شوروی سوسیالیستی تأسیس شد؛ و در ۹ فوریه ۱۹۲۴ میلادی نخجوان به‌صورت جمهوری خودمختار و جزئی از جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان درآمد و نخستین قانون اساسی آن در ۱۹۲۶ میلادی به تصویب رسید.

در ۱۰ دی ماه ۱۳۶۸ (۳۱ دسامبر ۱۹۸۹) تعدادی از مسلمانان نخجوان که با انعقاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمنچای از ایران جدا شده بودند، در کنار رود ارس در منطقه پلدشت، جلفا و... در حاشیه مرزها تجمع کرده، خواستار پیوستن نخجوان به ایران شدند.

مراکز دینی و تاریخی

• امامزاده تربت
• سید عقیل برادر بی بی‌هیبت
• پیر محمد
• شیخ خراسان
• غار اصحاب کهف؛ در بیست کیلومتری شمال شرق جمهوری خود‌مختار نخجوان غاری به اصحاب کهف منسوب است. این غار در دره‌ای قرار دارد که در انتهای دره مسجدی ساخته شده است، در سمت قبله‌اش بر لوحی از سنگ مرمرآیۀ «ام حسبت ان اصحاب الکهف والرقیم کانوا من آیاتناعجبا،…» نوشته شده است، این سنگ در ۱۱۹۰ قمری به خط «محمد‌خطیب بن ‌ملا مصطفی» به امر «شکرالله‌خان ‌کنگرلو» نوشته شده است. در ۱۳۷۷ شمسی تغییرات اساسی در این محل صورت گرفته است. دره اصحاب کهف در نخجوان، رو به قبله و جنوب است.

تشیع

نخجوان یکی از مناطق شیعه‌نشین قفقاز است، اردوباد محل زندگی نصیری‌ها از خاندان خواجه نصیر است که تا عهد صفوی در آنجا شهرت داشتند. بیش از ۹۵ درصد جمعیت نخجوان، آذری و شیعه‌اند. کمونیست‌ها مساجد و بناهای تاریخی آن را تخریب کرده‌اند و در جریان جنگ آذربایجان و ارمنستان شیعیان سختی‌ها بسیاری را متحمل شدند. هر چند ۹۵ درصد ساکنان نخجوان شیعه هستند؛ اما به تبع آذربایجان، تاسوعا و عاشورا تعطیل رسمی نیست و شهر در این ایام حالتی امنیتی به خود می‌گیرد. مردم شهر نخجوان از بیم افزایش فشارها، درون مساجد را سیاه‌پوش نمی‌کنند.

مراکز علمی

• حوزه علمیه امیرالمؤمنین؛ این حوزه توسط آخوند حاج سلطان تأسیس شد و در کنار مسجد جامع قرار دارد.
• مسجد حضرت زهرا(س) که اهالی نخجوان به آن مسجد ایرانیان نیز می‌گویند.

علمای شیعی

پیوند به بیرون

• ، مجله فرهنگ کوثر، اسفند ۱۳۷۷، شماره ۲۴.

پانویس

منابع

• جعفریان، رسول، اطلس شیعه، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۷ش.
• جباری، ولی با راهنمایی محمود تقی زاده داوری، شیعیان جمهوری آذربایجان، انتشارات شیعه شناسی، قم، ۱۳۸۹ش.
• آکینر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: علی خزاعی فر، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.