داغستان
|
| ||||||
| اطلاعات عمومی | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| نام رسمی | جمهوری خودمختار داغستان | |||||
| دین رسمی | اسلام | |||||
| جمعیت کل | ۲،۲۰۰،۰۰۰ | |||||
| مساحت | ۵۰٫۳۰۰ | |||||
| حکومت | جمهوری خودمختار | |||||
| پایتخت | مخاچ قلعه | |||||
| زبان رسمی | روسی | |||||
| اسلام | ||||||
| پیشینه اسلام | قرن ۷م (در زمان خلافت هشام بن عبدالملک) با اسکان اعراب در دربند | |||||
| آمار شیعیان | ||||||
| جمعیت | ۱۰۰٬۰۰۰ | |||||
| درصد به جمعیت کشور | ۳ درصد | |||||
| تاریخ تشیع | ||||||
| وقایع تاریخی | قرارداد گلستان ۲۵ اکتبر ۱۸۱۲م | |||||
| مراکز شیعی | ||||||
| مساجد | مسجد جامع دربند • مسجد خامنه ماخاچکالا • مسجد ایرانی‌های دربند • مسجد امام علی خاسایورت | |||||
| مناطق شیعه‌نشین | دربند • ماخاچکالا | |||||
| شخصیت‌های شیعی | ||||||
| مذهبی | فاضل دربندی • محمدتقی قمری دربندی | |||||
جمهوری خودمختار داغِستان (Respublika Dagestan، به روسی: Респу́блика Дагеста́н)، از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه در شرق قفقاز و ساحل غربی دریای خزر که حدود صدهزار نفر از جمعیت دو میلیون و دویست هزار نفری آن، شیعه هستند. پایتخت آن ماخاچکالا (مَخاچ‌قلعه) است. ورود تشیّع به داغستان را زمان انعقاد عهدنامه ترکمنچای (۱۲۰۶ش/۱۸۲۸م) دانسته‌اند که طی آن ۱۷ شهر ایران که بیشتر شیعه‌نشین بودند تحت تسلّط روسیه قرار گرفتند. بیشتر شیعیان داغستان در شهرهای دربند و ماخاچکالا سکونت داشته و مقلد محمد فاضل لنکرانی و سید علی خامنه‌ای، از مراجع تقلید ایران هستند. در کنار شیعه، فرقه‌های مذهبی صوفی‌گری (قادریه و نقشبندیه) و نیز مکتب‌های شافعی و سَلَفی نیز در این منطقه رواج دارد.
داغستان تا قرن دوازده هجری شمسی، جزئی از ایران بود که بر اساس قرارداد گلستان (۱۸۱۲م)، از این کشور جدا شد. علمای نقشبندیه در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی به رهبری منصور اُشورمه‌ای، از پایه‌گذاران نهضت اسلامی در قفقاز و رهبرای بعد از او، به مبارزه با روس‌ها پرداختند که جنبش اسلامی داغستان نامیده می‌شود.
درسال ۱۳۸۶ش مرکز پژوهشی اهل‌بیت(ع) در داغستان تأسیس شد که به فعالیت‌هایی مانند برگزاری برنامه‌های فرهنگی - پژوهشی، ترجمه متون از زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و انگلیسی به زبان روسی و راه‌اندازی کتابخانه می‌پردازد. همچنین مسجد جامع دربند، مسجد خامنه ماخاچکالا و مسجد ایرانی‌های دربند از مساجد فعال در داغستان است.
کتاب تشیع در جمهوری خودمختار داغستان، درباره اصول سیاسی و اجتماعی، پیدایش عقاید و سنت‌های تشیع در این کشور نوشته شده است.
اطلاعات عمومی
داغستان به معنای سرزمین کوهستان‌هاست. این کشور حدود دو میلیون و دویست هزار نفر جمعیت دارد و از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه است که در ساحل غربی دریای خزر و منطقه شرقی قفقاز شمالی واقع شده‌است، از شمال با جمهوری خودمختار کلموک، از شرق با دریای خزر، از جنوب با آذربایجان و از جنوب غربی با گرجستان و جمهوری‌های خودمختار کارباردین-بالکار و اوستیای شمالی همسایه است. مساحت آن ۵۰۳۰۰ کیلومتر مربع و پایتخت آن ماخاچکالا (مخاچ‌قلعه) است.
داغستان، به نسبت وسعت، از متراکم‌ترین مناطق دنیا در گوناگونی نژادی است. بیشتر مردم داغستان از اقوام مختلف نژاد قفقازی مانند آوارها، دارگین‌ها، لِزگین‌ها، لاک‌ها، کومیک‌ها، آذری‌ها و تات‌ها هستند. به جز روسی، بیش از ۳۰ زبان دیگر در داغستان رایج است که الفبای همه آنها سیریلیک است. زبان‌های محلی بسیاری مانند ترکی، آذری، آوار و دارگین در داغستان رواج دارد.
تاریخ سیاسی
منطقه قفقاز و داغستان در زمان حکومت شاپور اول ساسانی (۲۴۱-۲۷۲م) ضمیمه ایران شد و اقوام داغستان در لشکرکشی‌های شاهان سلسله ساسانی (۲۲۴-۶۵۱م) حضور داشتند. ایرانیان در داغستان استحکاماتی را ساختند و یکی از آنها شهر دربند است.
به نوشته شیرین آکینر در کتاب اقوام مسلمان اتحاد شوروی، از سال ۶۶۴م اعراب چندین مرتبه به داغستان لشکرکشی کرده و در نیمه اول قرن هشتم میلادی (در زمان خلافت هشام بن عبدالملک)، پایگاهی در دربند ایجاد کردند. پس از اعراب، اقوام دیگری به داغستان حمله بردند؛ سلجوقیان در قرن یازدهم و مغول‌ها در اوایل قرن سیزدهم میلادی آن را تصرف کردند. در اوایل قرن چهاردهم میلادی تیمور گورکانی و فرمانروای اُردوی زَرّین بر سر داغستان با یکدیگر جنگیدند.
در نیمه قرن شانزدهم میلادی عثمانی‌ها داغستان را اشغال کردند. داغستان در قرن هجدهم میلادی به تصرف ایران درآمد؛ اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی در پی قرارداد گلستان (۱۸۱۲م)، این منطقه از ایران جدا و به روسیه ضمیمه شد.
اگر چه داغستانی‌ها تحت حکومت حکام خارجی از قبیل خان اردوی زرین یا سلطان عثمانی بودند، اما رهبران محلی قدرتمندی داشتند؛ به خصوص در طول قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی. پس از آنکه در قرن نوزدهم میلادی داغستان ضمیمه روسیه شد، روس‌ها حکومت‌های محلی را برچیدند.
چنانکه در کتاب رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر آمده است با آغاز مبارزات قرن ۱۸ و ۱۹ میلادیِ مسلمانان داغستان و گسترش نهضت اسلامی در این کشور، ژوزِف اِستالین (درگذشت ۱۹۵۳م)، رهبر وقت شوروی، در کنگره مردم داغستان اعلام نمود که خودمختاری این سرزمین را به رسمیت می‌شناسد. به این ترتیب داغستان به عنوان یکی از جمهوری‌های خودمختار شوروی در ۲۱ ژانویه ۱۹۲۱م اعلام موجودیت کرد.
ورود اسلام به داغستان
ایجاد پایگاه در شهر دربند توسط لشکر اعراب در قرن هشتم میلادی را سبب ورود اسلام به منطقه قفقاز و کشور داغستان دانسته‌اند. این منطقه در قرن‌های چهارم و پنجم میلادی به دولت آلبانی تعلق داشت که مسیحیت در مناطق ساحلی و کوهستانی آن رواج داشت.
به گفته شیرین آکینر، محقق آسیای مرکزی، منطقه داغستان به مدت ده قرن بخشی از جهان اسلام شناخته می‌شد. با ورود اسلام به این منطقه، تعدادی از قبایل مانند کاتیاک‌ها، لَک‌ها و طَبَرسَران‌ها اسلام را پذیرفتند، اما گرویدن همه این اقوام به دین اسلام، تا قرن شانزدهم میلادی و پس از آن به طول انجامید.
ساختار دینی ـ مذهبی
گفته شده ۹۶٪ جمعیت داغستان معتقد به اسلام هستند؛ ۹۵٪ آنان سنی، ۱٪ شیعه و ۴٪ نیز مسیحی‌اند. همچنین جمعیت روس‌های داغستان را از شیعیان کمتر دانسته‌اند. در این منطقه فرقه‌های مذهبی همچون شیعه، صوفی‌گری و نیز مکتب‌های شافعی و سَلَفی رواج دارد. در دوران میخائیل گورباچُف (درگذشت ۲۰۲۲م)، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست داغستان بر فعالیت‌های غیردینی علیه مسلمانان تأکید داشت.
تشیع
ورود تشیّع به روسیه و داغستان را زمان انعقاد عهدنامه ترکمنچای (۱۲۰۶ش/۱۸۲۸م) دانسته‌اند که طی آن ۱۷ شهر ایران که بیشتر شیعه‌نشین بودند تحت تسلّط روسیه قرار گرفتند. بیشتر شیعیان داغستان از اصلیت آذربایجانی و ایرانی هستند. اوایل قرن بیستم میلادی و در سال‌های اول حکومت شوروی، آذربایجانی‌های زیادی در رأس حکومت داغستان بودند و در این دوران نیز پایبندی به آموزه‌های خود را نگه داشتند.
به نوشته کتاب اطلس شیعه (منتشرشده در سال ۱۳۸۷ش)، حدود صد هزار شیعه در داغستان زندگی می‌کنند که بیشتر آنها در شهرهای دربند و ماخاچکالا سکونت دارند. همچنین بیشتر شیعیان دربند، مقلد محمد فاضل لنکرانی و سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران هستند و کتاب‌های این دو مرجع تقلید، به زبان روسی در اختیار آنان قرار گرفته‌است.
| منطقه | جمعیت شیعیان | منطقه | جمعیت شیعیان | منطقه | جمعیت شیعیان | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| دربند | ۵۰٬۰۰۰ | روستای جولقان | ۲٬۰۰۰ | روستای بلیجی | ۲٬۰۰۰ | ||
| ماخاچکالا | ۱۰٬۰۰۰ | روستای مسکینجا | ۵٬۰۰۰ | خاسایورت | ۵٬۰۰۰ | ||
| کیزلار | ۱۰۰۰ | سایر شهرها و و روستاها | ۳۰٬۰۰۰ |
صوفیه
رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه (زاده ۱۳۴۳ش)، ظهور طریقت‌های صوفی در شمال قفقاز و داغستان را قرن دهم میلادی می‌داند که از قرن ۱۹م نیز قدرت و نفوذ بسیاری در این مناطق یافتند؛ شیخ شامل، از رهبران صوفی، قیامی را بر ضد روس‌ها رهبری کرد که سی سال به طول انجامید.صوفیان داغستان به اهل‌بیت(ع) احترام گذاشته و روایات و دعاهای شیعه میان آنها رواج دارد.
عمده‌ترین مکاتب صوفی در قفقاز، مکاتب قادریه و نقشبندیه بوده‌اند. کونتاحاجی و باتال حاجی از فرقه‌های قادری صوفی هستند. آوارها، دارگین‌ها، کومیک‌ها، لاک‌ها و طبرسران‌ها از طریقت نقش‌بندی پیروی می‌کنند. چچن‌ها و آندی‌ها بیشتر پیرو طریقت قادری‌اند. طریقت شازلی هم پیروانی در داغستان دارد. این طریقت بیشتر میان آوارها و برخی کومیک‌ها و دارگین‌ها گسترش یافته‌است. همچنین در اواخر دهه ۱۹۸۰میلادی، جمعیت سلفی‌ها در کنار جمعیت‌های صوفیان افزایش یافت که برخی این مسئله را مانع اساسی بر سر راه همبستگی مسلمانان داغستان دانسته‌اند.
جنبش اسلامی داغستان
علمای نقشبندیه در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی به مبارزه با روس‌ها پرداختند که جنبش اسلامی داغستان نامیده می‌شود. منصور اُشورمه‌ای، از پایه‌گذاران نهضت اسلامی در این دوره است. او که در بخارا تحصیل می‌کرد به طریقه صوفیانه نقشبندیه گروید و با استفاده از آموزه‌های آن، مردم داغستان را در برابر حمله روس‌ها متحد کرده و در قفقاز نبرد سختی کرد و روس‌ها شکست‌هایی را متحمل شدند.
دیگر رهبران جنبش اسلامی داغستان، غازی ملاّ محمد (درگذشت ۱۸۳۲م)، حمزه بیگ (درگذشت ۱۸۳۴م) و شیخ شامِل (درگذشت ۱۸۵۹م) بودند. تأکید رهبران بر همبستگی بین مسلمانان و نیز جهاد و رویارویی با چیرگی کفار، سبب همبستگی و وحدت اقوام گوناگون داغستان در برابر روس‌ها شد. ارتش روسیه تلاش زیادی را برای سرکوبی نهضت مسلمانان داغستان انجام داد؛ ولی نتوانست قیام‌های مردمی را پایان دهد و بیش از صد سال این نهضت ادامه یافت. در سال ۱۹۲۱م با پذیرش رهبر شوروی، داغستان به عنوان منطقه خودمختار به رسمیت شناخته شد. برخی رهبران کنونی جنبش اسلامی عبارتند از: حسب‌اللّه حسب‌اللّه اف، عبدالرحمن سعیدوف، و ب. کبدوف که گفته شده در موضع‌گیری‌های سیاسی باهم تفاوت‌های زیادی دارند.
احزاب سیاسی
برخی احزاب سیاسی داغستان که گرایش‌های اسلامی دارند، عبارتند از:
- حزب رستاخیز اسلامی: این حزب با حرکت‌های الحادی و کمونیستی مخالف بوده و نفوذ آن را در میان جوانان دانسته‌اند.
- حزب سازمان اسلامی (جماعت المسلمی): در سال ۱۹۹۲م در نواحی دارگین تشکیل یافت. این حزب با حزب رستاخیز اسلامی روابط دوستانه‌ای دارد.
- حزب دموکرات اسلامی: حدود ۴۰۰۰ عضو دارد و از احزاب قدرتمند داغستان محسوب می‌شود که در سال ۱۹۹۰م به وجود آمد. حزب دموکرات اسلامی به حل‌وفصل مسائل عمومی مسلمانان از جمله آموزش‌های مذهبی و مراسم عبادی ــ سیاسی حج توجه دارد و تحرک سیاسی کمی دارد. پیروان سنتی طریقت نقشبندیه در حزب دموکرات اسلامی و تا اندازه‌ای در جماعت المسلمین حضور دارند.
مراکز فرهنگی
حوزه علمیه مخاچ‌قلعه در داغستان مرکز آموزش روحانیان علوم دینی بود و پایه گسترش زبان عربی در این ناحیه گردید. این مرکز دارای دو هزار مدرسه قرآنی با چهل هزار دانش‌آموز بود تا دهه‌های نخستین قرن بیستم میلادی -که خط عربی کنار گذاشته شد- ادامه یافت؛ اما در دوره ژوزف استالین، فعالیت‌های آن محدود به پذیرائی از هیئت‌های اعزامی کشورهای اسلامی یا سفر به آن کشورها و حضور در مجامع بین‌المللی اسلامی بوده است.
همچنین درسال ۱۳۸۶ش مرکز پژوهشی اهل‌بیت(ع) در داغستان تأسیس شد که برخی از فعالیت‌های آن عبارتند از:
- انجام پژوهش در خصوص جنبه‌های مختلف اسلام از جمله مسائل مذهبی، فرهنگی، هنری، تاریخی، اقتصادی و سیاسی اسلام به خصوص اسلام در روسیه
- برگزاری برنامه‌های فرهنگی - پژوهشی همچون کنفرانس، گردهمایی، نمایشگاه، جشنواره، همایش میزگرد
- ترجمه متون از زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و انگلیسی به زبان روسی
- برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه‌های علمی، علوم انسانی، دینی و مذهبی
- چاپ کتاب، مجلات و روزنامه و راه‌اندازی سایت اطلاع‌رسانی (علمی و مذهبی)
- راه‌اندازی کتابخانه و برگزاری مسابقات علمی، فرهنگی و دینی.
مساجد
به گفته رسول جعفریان تاریخ‌پژوه شیعه در کتاب اطلس شیعه، در سال‌های اخیر ۲۰۰۰ مسجد و نمازخانه در داغستان ساخته شده است. برخی منابع از فعال بودن ۲۷ مسجد در سال ۱۹۹۰م در داغستان خبر داده‌اند؛ اما شیرین آکینر معتقد است یک قرن پیش از آن، تعداد ۱۲۳۵ مسجد در این منطقه وجود داشته است.
- مسجد جامع دربند، از قدیمی‌ترین مساجد جهان اسلام است و در داخل قلعه دربند ساخته شده است.
- مسجد خامنه ماخاچکالا، قدیمی‌ترین مسجد ماخاچ‌قلعه (پایتخت داغستان) و تنها مسجد شیعیان است که آن را دو برادر تاجر ایرانی به نام‌های حاج اسدالله و حاج لطف‌الله خامنه‌ای ساخته‌اند و در دوران شوروی به سالن ورزشی تبدیل شده بود. این مسجد پس از فروپاشی شوروی، به کاربری مسجد بازگشت و کلاس‌های گوناگون اصول عقاید و قرآن در این مسجد برگزار می‌شود و شیعیان در ماه محرم و رمضان مراسم مذهبی خود را برگزار می‌کنند.
- مسجد ایرانی‌های دربند، توسط مهاجران ایرانی ساخته شده و نمای آن بیشتر شبیه حسینیه است.
- مسجد امام علی خاسایورت، به شیعیان خاسایورت اختصاص دارد.
- مسجد حضرت محمد(ص)، بزرگترین مسجد اروپا خواهد بود که در زمینی به مساحت ۲۰ هکتار بنا می‌شود و شامل مسجدی با تمام امکانات و پارکینگ، موزه، مرکز اسلامی و مدرسه است.
تک‌نگاری
کتاب تشیع در جمهوری خودمختار داغستان روسیه توسط گلچهره سیدوا، رئیس کرسی علوم‌انسانی شعبه دانشگاه دولتی داغستان در شهر دربند، تألیف شد. این کتاب با همکاری مرکز ایران‌شناسی دانشگاه دولتی داغستان و با حمایت مالی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه در سال ۱۳۸۶ش انتشار یافت. کتاب شامل دو بخش درباره اصول سیاسی و اجتماعی، پیدایش عقاید و سنت‌های تشیع در داغستان است و در آن موضوع پیدایش مذهب اهل بیت(ع) در این کشور نیز بررسی می‌شود.
پانویس
- ↑ اشراقی، ، خبرگزاری حوزه.
- ↑ پاتخو لایو، ، مجله مطالعات تاریخی امت‌اسلامی.
- ↑ اشراقی، ، خبرگزاری حوزه.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۴.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۶۰
- ↑ پاتخو لایو، ، مجله مطالعات تاریخی امت‌اسلامی.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۶۶ش، ص۶۴۵.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۰.
- ↑ نگاه کنید به: محمدزاده، .
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۱.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۳.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ باکیخانوف، گلستان ارم، ۱۹۷۰م، ص۱۹۶؛ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۳.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۲.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۱.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۲.
- ↑ پاتخو لایو، ، مجله مطالعات تاریخی امت‌اسلامی.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: براکس‌آپ، ، ص۲۱۵.
- ↑ ، مشرق؛ ابراهیمی ترکمان، ، تابناک.
- ↑ ابراهیمی ترکمان، ، تابناک.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۶-۶۴۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۴۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۴۵.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۴۵.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ص۱۶۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۵.
- ↑ ابراهیمی ترکمان، ، تابناک.
- ↑ نگاه کنید به: سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۷؛ معینی‌فر و خیری، «نقش و تأثیر وهابیت در بحران چچن»، ص۱۵۷.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.
- ↑ ، ص۸.
- ↑ ، ص۸.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ سخی حلیمی، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.
- ↑ گلی زواره، «داغستان؛ سرزمین قبایل قبله»، ص۴۵.
- ↑ اشراقی، ، خبرگزاری حوزه.
- ↑ اشراقی، ، خبرگزاری حوزه.
- ↑ ، خبرگزاری فارس.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۵.
- ↑ آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ۱۳۶۶ش، ص۱۶۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۶.
- ↑ ابراهیمی ترکمان، ، تابناک.
- ↑ ابراهیمی ترکمان، ، تابناک.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۶.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۶.
- ↑ ، خبرگزاری قفقاز.
- ↑ ، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ ، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ ، خبرگزاری کتاب ایران.
منابع
- آکینر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: علی خزاعی‌فر، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- ابراهیمی ترکمان، ، تابناک، تاریخ نشر: ۵ ارديبهشت ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۱ش.
- اشراقی، مرتضی، ، خبرگزاری حوزه، تاریخ نشر: ۱۱ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۱ش.
- باکیخانوف، عباسقلی آقا، گلستان ارم، باکو، انتشارات علم، ۱۹۷۰م.
- براکس‌آپ، ماری، ، در مجموعه مقالات اسلام و مسلمانان در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- پاتخو لایو، بهروز، ، در مجله مطالعات تاریخی امت‌اسلامی، شماره ۴، پائیز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- ، خبرگزاری فارس، تاریخ نشر: ۸ تیر ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۴۰۱ش.
- ، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ نشر: ۱۳ دی ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۴۰۱ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ، در مجله پانزده خرداد، شماره ۲۲، تابستان ۱۳۷۵ش.
- ، خبرگزاری قفقاز، تاریخ نشر: ۲۲ اسفند ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۱ش.
- سخی حلیمی، غلام، رسانه و جنبش های اسلامی معاصر، تهران، انتشارات مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۲ش.
- گلی زواره، غلامرضا، ، در ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۱۴۵، دی ۱۳۷۲ش.
- محمدزاده، نوری، ، در ماهنامه ایراس، شماره ۱۳، ۱۳۸۵ش.
- معینی‌فر، حشمت‌السادات، خیری، مهری، ، در فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال سوم، شماره ۷، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
- ممداف، اورخان، ، مشرق، تاریخ نشر: ۲۸ خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۴۰۱ش.