دربند
دربند \ dar-band\ ، سابقاً روستایی از توابع شمیران، و امروزه محله‌ای از محله‌های شمیران واقع در شمال کلان‌شهر تهران.
دربند در زبان فارسی به معنای دره، دژ و نیز معبر تنگ و باریک در کوه است که اشاره به موقعیت جغرافیایی آن دارد. این روستا را احتمالاً از آن‌رو دربند نامیده‌اند که در شمالی‌‌ترین نقطۀ مسکونی قصران خارج جای داشت و پس از آن، کوههای البرز مانع از ایجاد روستاهای بیشتر می‌شد (معین؛ معتمدی، 375).
نام دربند برای نخستین بار در منابع مکتوب سدۀ 9 ق/ 15 م، ذیل رخداد جنگ ملک کیومرث از پادوسپانان با شاهرخ میرزا تیموری عنوان گشته، و از آن با نام دربند شمیران یاد شده است (مرعشی، تاریخ طبرستان ... ، 51-52). دربند به سبب جای داشتن در گلوگاه یکی از گذرگاههای کوهستانی که البرز میانی را به دشت ری پیوند می‌داد، اهمیت خاصی داشت؛ چنان‌که دژی استوار موسوم به قلعۀ شمیران، به فاصلۀ اندکی در بلندیهای شمال این روستا، از گذرگاه یادشده پاسبانی می‌کرد. این قلعه در زمانهایی که حکام ری در موضع ضعف بودند، معمولاً به تصرف فرمانروایان محلی رویان و طبرستان در‌می‌آمد (نک : همانجا، نیز تاریخ گیلان ... ، 147).
زکریای قزوینی در کتاب خود، آثار البلاد و اخبار العباد، از وجود دروازه‌ای در قصران بیرونی خبر می‌دهد که شبها از دور در بالای آن، نور چراغی به چشم می‌رسید و چون به نزدیک آن می‌رفتند، چیز مشخصی نمی‌نمود (ص 440). کریمان دروازه‌ای را که قزوینی در سدۀ 8 ق/ 14 م از آن یاد می‌کند، قابل انطباق با روستای دربند و قلعۀ شمیران دانسته است. او با فرض درستیِ آنچه زکریای قزوینی نگاشته است، چنین احتمال می‌دهد که این نور از چراغ قلعۀ شمیران بوده که از دور نظرها را جلب می‌کرده، و آن‌گاه که کسی قصد نزدیک شدن به قلعه را داشته است، پاسبانان قلعه برای احتیاط، آن را خاموش می‌کرده‌اند ( قصران، 1/ 188).
از تاریخ دربند تا پیش از برآمدن قاجارها آگاهیهایی بیش از این در دست نیست؛ اما در دورۀ آقا محمد خان قاجار، با انتخاب تهران به پایتختی، به‌سبب تابستانهای گرم تهران، روستاهای کوهپایه‌های شمیران ــ که آب و هوای خنک‌تری نسبت به تهران داشتند ــ مورد توجه شاهان، درباریان و مردم تهران قرار گرفت و از آن پس، روستاهای شمیران به تابستانگاه تهرانیان بدل شد. ظاهراً روستای دربند از آن دسته روستاهای شمیران بوده که از اوایل دورۀ قاجار، مورد توجه قرار گرفته است.
از نوشتۀ محمدتقی سپهر (لسان‌الملک)، ذیل وقایع سال 1251 ق، این‌گونه پیدا ست که دو تن از شاهزادگان در آن زمان، در روستای دربند اقامتگاه داشته‌اند. هنگامی که محمدشاه (سل 1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) برای در امان ماندن از بیماری وبا، قصد سفر از تهران به ییلاق را داشت، از بیم آنکه در نبود وی، شاهزادگان سر به طغیان و فتنه بگذارند، شماری از آنان را به قلعه‌ای در اردبیل فرستاد. مدتی بعد، شاهزاده الله‌وردی میرزا و ابوالملوک کیومرث میرزا، که تا آن مدت در مغ‌محلۀ (مرغ‌محله) دربند اقامت داشتند، برای آنکه گرفتار غضب پادشاه نشوند، مجبور به ترک آنجا، و گریختن به بغداد شدند (2/ 649-650؛ ستوده، 1/ 382).
از دیگر رجال دورۀ قاجار که در دربند دارای باغ و عمارت ییلاقی بوده‌اند، می‌توان به میرزا محمد خان کشیکچی‌باشی اشاره کرد که به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، در14 شعبان 1268، در باغ خود از ناصرالدین شاه قاجار (سل 1264-1313 ق/ 1848-1895 م) پذیرایی نموده است. افزون بر اینها، در دربند بنایی سلطنتی به نام عمارت ناهارخوری وجود داشت که شاهان قاجار بدانجا رفت‌وآمد داشتند. در 1290 ق، اعتمادالسلطنه به ریاست ادارۀ عمارت و باغات دیوانی، از جمله عمارت ناهارخوری دربند منصوب شد (مرآة ... ، 2/ 1129، 1742). ناصرالدین شاه در طول مدت سلطنت خویش، بارها در فصل گرما برای تفرج به دربند و روستاهای بالادست آن سفر کرده بود (وقایع ... ؛ اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 497). به نوشتۀ دوستعلی خان معیرالممالک، طبیعت و مناظر زیبای دربند مورد توجه تهرانیان قرار داشته، و یکی از جاذبه‌های آنجا آسیابی بوده است که مردم برای تفرج به آنجا می‌رفته‌اند (ص 85).
شرایط کوهستانی و موقتی بودن اقامت درباریان سبب شده بود تا دربند چندان بستر وقایع سیاسی و اجتماعی ایران نباشد؛ اما از اندک اتفاقات روی داده در آن می‌توان به دستگیری اسدالله ابوالفتح‌زاده و محمدنظرخان مشکاة الممالک، دو تن از اعضای کمیتۀ مجازات، در حدود سالهای 1335-1336 ق، اشاره کرد (صادق، 120-121؛ شمیم، 463).
آب‌وهوای خنک و نزدیکی به تهران موجب شد تا دربند به مرور زمان، بیش از پیش به محلی برای اقامتهای کوتاه‌مدت تهرانیان بدل شود. در ابتدای دورۀ پهلوی اول و در راستای نوگراییهای رضاشاه، تأسیس مهمان‌خانه‌های جدید به شیوۀ مهمان‌خانه‌های اروپا، از مسائلی بود که در دستور کار قرار گرفت. همین امر سبب شد تا به دستور او، مهمان‌خانۀ بزرگ و گران‌قیمتی به نام «هتل دیپلمات» در دربند بنا شود تا توانایی پذیرایی از میهمانان خارجی را داشته باشد. از آن پس، با استقبال مردم تهران، ویلاها و کاخهای پرشماری در محدودۀ درۀ دربند ساخته شد که سیمای منطقه را تغییر داد و بدین ترتیب، جمعیت آنجا افزایش یافت (معتمدی، 375؛ کریمان، تهران ... ، 361، 416؛ بلاغی، 46؛ «دربند ... »، بش ). ازجمله کسانی که در این دوره در دربند سکونت داشته‌اند، آرتور ملیسپو، مستشار آمریکایی شاغل در وزارت مالیه بود (مستوفی، 3/ 535).
دربند در دورۀ پهلوی دوم نیز از روستاهای آباد و پرجمعیت منطقۀ شمیران بود. این روستا در سالهای میانی دهۀ 1320 ش، با داشتن حدود 000‘1 تن جمعیت دارای محله‌های مشهوری به نامهای مغ‌محله، کنارمحله، کلاغ‌بند و سربند بود. ناحیۀ کوهستانی و سردسیر دربند اجازۀ کشاورزی گسترده را به ساکنان آن نمی‌داد؛ بنابراین، محصول میوۀ این منطقه به قدر نیاز اهالی بود. بیشتر مردم دربند به کارهای آزاد و باغبانی، کارگری در کاخ سعدآباد، و نیز فعالیت در برخی ادارات، کلانتری و شهرداری اشتغال داشتند. آب‌وهوای خنک و وجود ویلاها و ساختمانهای نوسازی که در آن دوره در طول دره برپا شده بود، مراجعان پرشماری را برای اجارۀ محل اقامت به دربند می‌کشاند. در روزهای تعطیل سال، بسیاری خانواده‌ها و ساکنان تهران و اطراف، برای هواخوری به دربند می‌رفتند و به همین سبب، همواره مسیر تجریش تا دربند محل تردد خودروهای سواری و اتوبوس بود. در آن زمان، در حدود 50 باب مغازه در زمینه‌های شغلی گوناگون در دربند وجود داشت که در فصل تابستان، شماری قهوه‌خانه و رستوران نیز به این تعداد افزوده می‌شد (فرهنگ ... ، 1/ 87؛ معتمدی، همانجا؛ اسامی ... ، 73؛ کریمان، بلاغی، همانجاها؛ ستوده، 1/ 383).
دربند در سرشماری رسمی 1335 ش، جمعیتی برابر با 685‘1 تن داشته که نشان از افزایش جمعیت چشمگیر این روستا در طول یک دهه بوده است. این ده، دارای یک باب حمام عمومی بود و در بعضی از خانه‌ها، آب‌انبار نیز وجود داشت. در 1342 ش، دربند دارای دو دبستان به نامهای خواجوی و گوهرشاد، و یک کودکستان با نام گوهرشاد بود و در مجموع، حدود 320 تن دانش‌آموز داشت. میدان‌گاه اصلی دربند، میدان دربند امروزی بود و آب این ده از رودخانه‌های جعفرآباد (دربند/ پس‌قلعه) و تعدادی چشمه و یک رشته قنات تأمین می‌شد. بعدها در شمال‌شرقی دربند، مخزنی ایجاد کردند که از طریق آن، دسترسی به آب آشامیدنی برای اهالی آسان‌تر شد ( گزارش ... ، 3؛ «تاریخچه ... »، بش ؛ ستوده، همانجا).
روستای دربند همچون دیگر روستاهای شمیران در سالهای پس از دهۀ 1340 ش، با گسترش شهر تهران، به یکی از محله‌های شمالی کلان‌شهر تهران بدل شد. از وقایع مهم تاریخی محلۀ دربند، اقامت امام خمینی (ره) در اواخر سال 1358 ش، برای مدتی کوتاه در خانه‌ای سه‌طبقه در این محله بود.
محلۀ دربند از شمال به بلندیهای دربند و خیابان سربند؛ از جنوب به خیابانهای شهرداری، شهید ملکی و البرزکوه؛ از شرق به خیابان دربند و رودخانۀ گلابدره؛ و از غرب به خیابان سعدآباد و پادگان حضرت زهرا (ع) محدود می‌شود. یک تکیه (حسینیه) و دو مسجد به نامهای مسجد جامع و مسجد کنار محله در این محله وجود دارد که دیرینگی آنها به اوایل دورۀ قاجار باز می‌گردد و تاکنون چندین بار ترمیم و بازسازی شده‌اند. در دهۀ 1380 ش، مسجد جامع دربند به سبب فرسودگی و نداشتن فضای کافی تخریب، و از نو بنا شد. این محله همچنین دارای دو گورستان است که قدمت آنها دقیقاً مشخص نیست. از افراد سرشناس محلۀ دربند می‌توان از آیت‌الله سید ابوتراب دین‌پرور دربندی و سید عبدالله میری نام برد («موقعیت ... »، بش ؛ «تاریخچه»، بش ؛ ستوده، همانجا؛ نورآقایی، بش ).
در 4 مرداد 1366، در پی بارش شدید باران و جاری شدن آب رودخانۀ دربند در دره‌های دربند و گلابدره، سیل مهیبی در منطقۀ تجریش جاری شد که منجر به کشته شدن حدود 300 تن، و به بار آوردن خسارت و مشکلات فراوانی گردید («سیل ... »، بش ).
دربند در ارتفاع حدود 700‘1متری از سطح دریا قرار دارد و در پایان مسیر ماشین‌رو در میدان سربند سرآغاز یکی از راههای اصلی صعود کوهنوردان به بلندیهای شمال تهران است که به آبشار دوقلو و شیرپلا می‌انجامد («شناسنامه ... »، بش ).
مآخذ
اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1323 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ «تاریخچۀ محلۀ دربند»، محلۀ دربند (مل )؛ «دربند، دیدارگاه دلدادگان»، جدید آنلاین (مل )؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ «سیل تجریش»، شهرنامه (مل )؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، 1342 ش؛ «شناسنامۀ محله»، محلۀ دربند (مل )؛ صادق (مستشارالدوله)، صادق، یادداشتهای تاریخی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1361 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ همو، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، 1345 ش؛ همو، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1364 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1343 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان، به کوشش خدیجه نظام مافی، تهران، 1361 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1364 ش؛ «موقعیت جغرافیایی»، محلۀ دربند (مل )؛ نورآقایی، آرش، «تور خمین تا تهران»، همشهری آنلاین (مل )؛ وقایع اتفاقیه، تهران، 1270 ق، شم 183؛ نیز: