ناصر خسرو قبادیانی

ناصر خسرو قبادیانی

سردیس ناصرخسرو قبادیانی
اطلاعات
زمینه فعالیت	حکمت • فلسفه • شعر • ادب
تولد	۳۹۴ق، قبادیان بلخ
محل زندگی	بلخ • مرو • قاهره • بدخشان
وفات	۴۶۸ق
محل دفن	بدخشان
مذهب	اسماعیلی
هم زمان با	غزنویان • سلجوقیان • فاطمیان مصر
پیشه	شاعر، نویسنده، حکیم
سبک نوشتاری	سبک خراسانی
کتاب‌ها	سفرنامه • وجه دین • جامع‌الحکمتین • زادالمسافرین • خوان‌الاخوان • روشنایی‌نامه • سعادت‌نامه
دیوان اشعار	دیوان ناصر خسرو
تخلص	حجت
علت شهرت	قصیده‌سرایی • سفرنامه‌نویسی

ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ق/قبادیان (بلخ) ـ ۴۶۸ق/یمگان (بدخشان)) متکلم، شاعر، نویسنده و جهانگرد قرن پنجم که مذهب اسماعیلی داشت. ناصر خسرو در جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس سلجوقیان راه یافت. در ۴۳۷ق در پی خوابی که دید، کارهای دولتی را رها کرد و به سفر حج رفت. در این سفر به مصر رفت. چندسالی در این کشور که مرکز حکومت فاطمیان بود، ماند و با پیوستن به فرقه اسماعیلیه به تبلیغ عقاید آنان پرداخت. حاکمان سلجوقی در صدد کشتن وی برآمدند، پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. سرانجام در ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان فوت کرد.

از آثار ناصر خسرو می‌توان به سفرنامه و دیوان اشعار اشاره کرد. در آثار او ارادت به پیامبر و اهل بیت نمود فراوان دارد. در دیوان این شاعر بیش از ۶۰ مضمون و اندرز که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امیرالمؤمنین است، یافت می‌شود.

زندگی نامه

ناصرخسرو قبادیانی در سال ۳۹۴ق در روستای قبادیان بلخ (تاجیکستان فعلی) متولد شد. از آغاز جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس به دربار سلجوقیان راه یافت. در سال ۴۳۷ق خوابی دید که باعث شد کارهای دولتی را رها کند و به سفر حج برود. در این سفر وقتی به مصر رسید، فاطمیان بر آن حکومت می‌کردند و چندسالی در آنجا ماند. و عقاید فرقهٔ اسماعیلیه را پذیرفت واز دانشمندان آنان به حساب آمد. لذا تبلیغ عقاید اسماعیلیه را شروع کرد که سلجوقیان در صدد کشتن وی برآمدند؛ پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. در این رابطه درباره وی داستان‌ها وافسانه‌هایی ساخته‌اند. وی در سال ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان وفات یافت.

اهل بیت در آثار ناصرخسرو

شهرت ناصرخسرو در بین مردم به شعر است. ولی ناصر پیش از آن که شاعر باشد، متکلم است. وی به اهل بیت ارادت داشت. در آثارش به ویژه در دیوان شعرش این علاقه زیاد دیده می‌شود. ناصرخسرو در کتاب جامعُ الحِکمَتَین که در اواخر عمرش آن را نوشته، به اثبات وجود وصی برای پیامبر(ص) می‌پردازد و شرافت هر دو را ذکر می‌کند و این گونه نتیجه می‌گیرد: «وصایتی که در غدیر خم به همگان اعلان شد در فرزندان امام علی جاری است.» وی در تفسیرحدیث سفینه می‌نویسد:«کشتی نوح چوب نیست؛ بل اهل بیت رسول است و نیز طوفان نوح آب نیست؛ بل جهل و ضلالت است که هلاک عاصیان است.»

او در کتاب «وجه دین» که رساله عملی محسوب می‌شود به اثبات وصایت حضرت علی پرداخته و می‌نویسد:«وصی آدم مولانا شیث بود علیه‌السلام و وصی نوح مولانا سام بود علیه‌السلام و وصی ابراهیم مولانا اسماعیل بود علیه‌السلام و وصی موسی مولانا هارون بود علیه‌السلام و وصی عیسی مولانا شمعون بود علیه‌السلام و وصی محمد مصطفی علی المرتضی بود علیه‌السلام.»

ناصر خسرو در سفرنامه، نام حضرت علی را بارها با ذکر سلام و احترام یاد کرده است. در خوان الاخوان حضرت علی را به همراه اولیا و رسول و امامان، واسطه فیض دانسته و این گونه می‌گوید : «اگر کسی بی‌این میانجیان توحید جوید معطل است.»

ناصر خسرو عشق و علاقه خود به اهل بیت را در دیوان اشعارش بیشتر منعکس ساخته است. توصیف و توضیح صفات، ستایش مردانگی، شجاعت و دلاوری حضرت علی در میان اشعار وی زیاد دیده می‌شود. او دوستی خاندان پیامبر را مایه راهیابی به بهشت در قیامت می‌داند:

چون به حبّ آل زهرا روی شُستی روز حشر

نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا

در دیوان شعر ناصر خسرو این مفاهیم زیاد دیده می‌شود. وی اهل بیت را لوای خداوند و ریسمان محکم الهی می‌داند که تمسک بدان موجب رهایی از چاه جهل است:

اهل عبا یکسره لوای خدایند		سوی تو، گر دوستدار اهل عبایی
حیدر زی ما عصای موسی دورست		موسی ما را جز او که کرد عصایی؟
آنچه علی داد در رکوع فزون بود		زآنکه به عمری بداد حاتم طایی
گر تو جز او را به جای او بنشاندی		والله والله که بر طریق خطایی
آل رسول خدای، حبل خدایند		چونش گرفتی، ز چاه جهل برآیی

بیت سوم این قصیده ناظر به آیه ولایت و بیت پایانی به آیه وحدت اشاره دارد.

ناصرخسرو شرط پیروزی بر ابلیس را اطاعت و دوستی اهلبیت(ع) می‌داند:

یاری ندهد تو را بر این دیو		جز طاعت و حب آل یاسین
گرد دل خود ز دوستیشان		بر دیو حصار ساز و پرچین
در باغ شریعت پیمبر		کس نیست جز آل او دهاقین

وی نشان شیعه را مبارزه برای دین و قرآن بیان می‌کند:

مبارزان سپاه شریعتیم و قرآن

از آنکه شیعت حیدر، سوار کراریم

این شاعر به جهت همین اعتقادات مورد حمله، تهمت و آزار قرارمی‌گیرد. در این باره سروده است:

گر گفتم از رسول، علی خلق را وصیست		سوی شما سزای مساوی چرا شدم؟
ورگفتم اهل مدح و ثنا آل مصطفاست		چون زی شما سزای جفا و هجا شدم
عیبم همی کنند بدانچهام به دوست فخر		فخرم بدانکه شیعت اهل عبا شدم

گویاعلت رفتن ناصر خسرو به دره یمگان همین مدح وثنای اهل بیت و بیان دیدگاه‌های شیعی اوست، که در این رابطه می‌سراید:

شو سخن گستر ز حیدر گر نیندیشی از آن

همچو بر من کوه یمگان بر تو بر زندان کنند

نهج البلاغه در شعر ناصر خسرو

در دیوان این شاعر مضمون‌ها و اندرزهایی دیده می‌شود که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امام علی است. دکتر سیدجعفر شهیدی می‌گوید: سراسر دیوان ناصر خسرو تا آن جایی که من استقصاء کرده‌ام، بیش از شصت مورد، عیناً گفتار امام علی(ع) را در قالب نظم آورده است. نظیراین بیت که مضمون خطبه اول نهج البلاغه است:

خداوندی که در وحدت قدیمست از همه اشیاء

نه‌اندر وحدتش کثرت به محدث زین همه تنها

وی در قصیده‌ای با ردیف علی، خیلی از خصوصیات و ویژگی‌های امام علی را به نظم آورده و اعتقاد کامل خود به حضرت علی(ع) را این گونه ابراز می‌کند:

بهار دل دوستار علی		همیشه پر است از نگار علی
از امت سزای بزرگی و فخر		کسی نیست جز دوستدار علی
ازیرا کز ابلیس ایمن شدست		دل شیعت اندر حصار علی
علی از تبار رسول است و نیست		مگر شیعت حق تبار علی
به صد سال اگر مدح گوید کسی		نگوید یکی از هزار علی
به مردی و علم به زهد و سخا		بنازم بدین هر چهارِ علی

این قصیده، مجموعه‌ کاملی از معتقدات ناصرخسروست که به طور پراکنده درآثارش آمده است. او در واقع ستاینده‌ شجاعت، دلاوری و مردانگی حضرت است. امام علی در شعر او، دلاور عرصه جنگ، یاری گر دین خدا و آراسته به بهترین صفات انسانی است.

کربلا در شعر ناصرخسرو

برخی معتقدند ناصر خسرو بر غنای اشعار حسینی(ع) افزوده است. او ابیاتی درباره شهادت امام حسین(ع) و واقعه کربلا دارد و از قاتلان او به زشتی یاد می‌کند و آنان را به سگان مست تشبیه می‌نماید.

بی عصا رفتن نیابد چون همی بینی که سگ		مر غریبان را همی جامه به درد بی‌عصا
پاره کرده‌ستند جامۀ دین بر تو بر، لاجرم		آن سگان مست گشته روز حرب کربلا
آن سگان کز خون فرزندانش می‌جویند جاه		روز محشر سوی آن میمون و بی‌همتا نیا
آن سگان که‌ت جان نگردد بی‌عوار از عیب‌شان		تا نشویی تن به آب دوستی‌ِ اهل عبا
تا نشویی تن به آب دوستی‌ِ اهل عبا		نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا

در موارددیگر اشاره به «خون حسین» می‌کند مانند:

من که ز خون حسین پر غم و دردم		شاد چگونه کنند خون رزانم
از تو بدین کارها بماندم شاید		گرچه نشاید همی که از تو بمانم

حاکم در خلوت خوبان به روز		نیم شبان محتسب اندر شراب
خون حسین آن بچشد در صبوح		وین بخورد ز اشتر صالح کباب

وی با اظهار تأسف و اندوه بر شریعت اسلام که بدانجا رسیده است که مسلمانان سر امام حسین فرزند پیامبر را به طمع دنیا از تن جدا می‌کنند:

شاید که بگریند بر آن دین که بدو در		فرزند نبی را بکشند از قبل زر
ور یار رسول است کشنده پسر او		پس هیچ مر او را نه عدو بود و نه کافر

در نهایت ناصرخسرو در قصیدۀ شمارۀ ۱۹۷ دیوانش، با مطلع «از کین بت‌پرستان در هند و چین و ماچین/ پردرد گشت جانت رخ زرد و روی پر چین» به لعن قاتلان امام حسین(ع) پرداخته، می‌گوید:

لعنت کنم بر آن بت کز امت محمد		او بود جاهلان را ز اول بت نخستین
لعنت کنم بر آن بت کز فاطمه فدک را		بستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگین
لعنت کنم بر آن بت کو کرد و شیعت او		حلق حسین تشنه در خون خضاب و رنگین

بزرگداشت

برای این حکیم بزرگ، بارها در ایران و افغانستان مراسم بزرگداشت برگزار شده است. در همایشی که در کابل برگزار شد، یونسکو در پیامی از شخصیت ناصر خسرو تجلیل نمود. در ایران نیز بارها مراسم بزرگداشت برگزار شده در هزارمین سال ولادت ناصر (۱۳۹۴ق)در دانشگاه فردوسی مشهد مراسمی با حضور اندیشمندان داخلی وخارجی برگزار شد و مجموعه مقالات آن با عنوان یاد نامه چاپ شده است. در دوران معاصر نیز همایش‌هایی در دانشگاه شهید بهشتی تهران و شهرهای مختلف مانند ری و بسطام بزرگداشت‌هایی برگزار شد.

جستارهای وابسته

پانویس

منابع

• ادوارد برون،تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی پاشا،تهران، امیرکبیر،۱۳۵۸ش.
• حجازی، سید علی‌رضا، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
• شهیدی، سیدجعفر، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، بی‌جا، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۰ش.
• شهیدی، سیدجعفر، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، تهران، وزارت ارشاد اسلامی و بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش.
• ناصر خسرو، خوان الاخوان، به کوشش قویمی، تهران، کتابخانه بارانی، ۱۳۳۸ش.
• ناصر خسرو، وجه دین، به کوشش اعوانی، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۷ق.
• ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو،تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
• ناصرخسرو، کتاب جامع الحکمتین، چاپ هانری کربن و محمد معین، تهران ۱۳۶۳ش.
• نویسندگان، یاد نامه ناصر خسرو، مشهد، دانشگاه فردوسی،۱۳۹۴ق.

پیوند به بیرون