مدرسه چهارباغ (اصفهان)

مدرسه چهارباغ

نام	مدرسه چهارباغ
کشور	ایران
استان	اصفهان
شهرستان	اصفهان
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر	مدرسه سلطانیه • مادرشاه
کاربری کنونی	مدرسه علمیه
دیرینگی	سال ۱۱۲۲ق
دورهٔ ساخت اثر	عصر صفویه

مدرسه چهارباغ اصفهان، یک مدرسه علوم دینی در ایران است که به دستور سلطان حسین صفوی(حکومت:۱۱۰۵ ـ ۱۱۳۵ق) در چهارباغ اصفهان بنا شد. این مدرسه را مدرسه سلطانیه و مادر شاه نیز نامیده‌اند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این مدرسه به مدرسه امام صادق(ع) تغییر نام یافت.

دوره اوج آموزش علمی در این مدرسه در زمان صفویه بود و بعد از آن رو به افول گذاشت. اگرچه هم اکنون نیز طلابی در این مدرسه تحصیل می‌کنند. از جمله اساتید مدرسه چهارباغ: میر محمدباقر خاتون آبادی، میرمعصوم خاتون‌ آبادی، میرابوالقاسم مدرّس خاتون‌آبادی، سید محمدباقر شفتی، شیخ ابوالقاسم نورائی سدهی، آقا محمدرضا قمشه‌ای، شیخ اسداللّه قمشه‌ای و میرعبدالحسین خاتون آبادی بوده‌اند.

مدرسه چهارباغ از آثار ملی ایران محسوب می‌شود و معماری آن مورد توجه هنرمندان و گردشگران قرار دارد.

نام‌ها

این مدرسه در قسمت‌های برجای مانده از وقف نامه آنجا، به نام «مدرسه سلطانی» و یک بار نیز «مدرسه سلطان حسینیه» خوانده شده و اگرچه نه در وقف نامه مذکور و نه در کتیبه‌های متعدد ساختمان مدرسه، نامی از مادر سلطان حسین به میان نیامده است، اما آنجا را مدرسه مادرْ شاه نیز خوانده‌اند، زیرا مادر شاه دو بنای مجاور مدرسه، یعنی سرای فتحیه و بازار شاهی (یا بازارچه بلند)، را وقف مدرسه چهارباغ و طلاب آنجا کرد. این مدرسه، بدین جهت که در خیابان چهارباغ واقع شده است مدرسه چهارباغ نامیده می‌شود.

قدمت

به گزارش خاتون آبادی بنای مدرسه در ۱۱۱۶ق شروع شد و در ۱۱۱۸ تقریبا به پایان رسید، اما تاریخ کتیبه‌های مدرسه متفاوت است؛ از ۱۱۰۴ که تاریخ کتیبه عمودی داخل گنبد است تا ۱۱۲۲ که بر کتیبه خارجی گنبد نوشته شده است. وقف نامه‌های متعدد مدرسه نیز اغلب در ۱۱۲۳ و ۱۱۲۴ تنظیم شده‌اند. در مجموع، بنای اصلی مدرسه در ۱۱۱۹ انجام یافته و در سالهای بعد بر تزیینات آن افزوده شده است. سلطان حسین در ذیحجه ۱۱۱۸ محمدباقر خاتون آبادی را به مدرّسی مدرسه برگزید، اما افتتاح رسمی مدرسه و آغاز تدریس در آن چند سال به تعویق افتاد.

جشن بازگشایی

مدرسه سلطانی روز جمعه ۱۰ رجب ۱۱۲۲، با حضور شاه و جمعی از علما و امرا و مشاهیر، به شکل رسمی افتتاح شد. خاتون آبادیشرح مفصّلی از این مراسم باشکوه ارائه کرده و اجتماع مجلس افتتاح را در دولت صفویه بی‌سابقه دانسته است. حجره‌های مدرسه در این مجلس، به تصدیق مدرّس مدرسه، میان طلاب تقسیم شد.

اولین استاد

سلطان حسین همچنین از خاتون آبادی خواست تا به عنوان مدرّس مدرسه، نخستین درس را آغاز کند، اما وی برای احترام و رعایت مقام علمی آقاجمال الدین خوانساری از او خواست که اولین درس را بگوید و سپس خود برخی کتاب‌های فقه و اصول را تدریس کرد.

مورد وقف

هدف از تأسیس این مدرسه، چنان که از وقف نامه آن برمی‌آید، تعلیم علوم دینی بود، اما متولی بر تعظیم برخی شعائر، همچون برگزاری مجالس مذهبی در وفیات و اعیاد و افطار و احیا در رمضان، تأکید فراوان داشته و صدها تومان از درآمد موقوفات را به این امور اختصاص داده است. حجره‌ای نیز به نام سلطان حسین در این مدرسه ساخته شده بود که شاه‌، گاه در آن جلوس و تدریس می‌کرد یا هنگام سرکشی به مدرسه در آن فرود می‌آمد.

مسئولان مدرسه و وظایف آنان

نخستین متولی شرعی مدرسه سلطان حسین بود. او این سمت را پس از خود از آنِ پادشاه زمان دانسته است.

وقف نامه مدرسه، جزئیات مهمی از نظام اداره و شرایط و وظایف عمومی اهل مدرسه در اختیار می‌نهد: بالاترین مقام اداره کننده مدرسه متولی شرعی بود. او مدرّس، مستوفی سرکار موقوفات، خادم باشی (یا سرکارِ عمله) و کتابدار مدرسه را تعیین می‌کرد. مدرّس دومین مقام مدرسه بود. او علاوه بر نظارت بر گزینش طلاب و تقسیم حجره‌ها، «تفتیش احوال» و تصدیق «تدین و حسن خدمت» خدمه مدرسه را نیز برعهده داشت. مدرّس می‌توانست، به تشخیص خود، محصلان بی‌صلاحیت را از مدرسه اخراج کند. طبیب مدرسه نیز به میل او و سایر طلاب از میان اطبای دربار برگزیده می‌شد. اغلب قبوض مخارج و پرداخت‌ها نیز می‌بایست به مهر مدرّس می‌رسید.

حقوق و وظایف کارکنان

مدرّس در قبال این وظایف، سالیانه ۵۲ تومان و هفت هزار دینار حق التدریس، و بیست تومان نیز «علاوه بر حق التدریس» می‌گرفت. مستوفی سرکار موقوفات وظیفه نظارت بر موقوفات و تحصیل و ضبط درآمدهای آن و نظارت بر هزینه کردن این درآمدها در امور مقرر در وقف نامه را برعهده داشت و مقرری او سالیانه دوازده تومان بود.

خادم باشی، که سرکارِ عمله مدرسه بود، می‌بایست در اکثر یا تمام اوقات روز در مدرسه حاضر می‌بود و به نظم و پاکیزگی و حسن اجرای وظایف عمله رسیدگی می‌کرد. او هشت خدمتکار دائم و خدمه فصلی را سرپرستی می‌کرد و حقوقش سالیانه دوازده تومان و حقوق هر خدمتکار ۲۵ ریال بود. دو چراغی/ چراغچی، سه فراش، سه دربان، دو آب کش (حیاض)، یک باغبان و یک کفشدار نیز، با حقوق ۲۵ ریال در سال، زیر نظر خادم باشی مشغول به کار بودند.

کتابدار مدرسه، به دستور متولی انتخاب می‌شد. او می‌بایست در حفظ کتاب‌های وقفی می‌کوشید و در اکثر اوقات مطالعه طلاب در خدمت آنان می‌بود. حقوق کتابدار سالیانه هفت تومان بود.

تحویلدار مدرسه، یکی دیگر از کارکنان عالی منصب بود که سالیانه هفت تومان مقرری و سه تومان علاوه بر حق السعی دریافت می‌کرد و وظیفه‌اش ضبط فرش‌ها، مسینه آلات و ظروف و سایر اشیایی بود که طلاب به امانت می‌بردند. وی همچنین تقسیم سوخت میان اهالی مدرسه را برعهده داشت.

محصلان مدرسه سلطانی نیز از موقوفات مدرسه وظیفه می‌گرفتند، مشروط بر آنکه "از فرقه محقّه ناجیه شیعه اثناعشریه کثرهم الله و صحیح الاعتقاد و متدین و ظاهرالصلاح بوده، به فساد اعتقاد و شرارت موصوف نباشند و حجره خود را معطل نگذارند و به تحصیل علوم دینیه مشغول باشند و موافق عادت و متعارف در آنجا سکنی نمایند و مدرّس مدرسه مبارکه ایشان را در آن مدرسه جا داده، به جهت ایشان تعیین حجره نموده باشد". واقف موقوفات مدرسه در دو جای وقف نامه مبالغی را برای تقسیم میان حجره‌های طلاب معین کرده است. از میزان این مبلغ چنین برمی‌آید که مدرسه ۱۴۲ حجره قابل سکونت داشته است. واقف در مجموع ۱۵۰۰ تومان تبریزی برای تقسیم میان حجره‌ها تعیین کرده است، بدین قرار که به هر حجره، فارغ از آنکه یک یا دو تن در آن ساکن باشد، روی هم رفته روزانه دویست دینار تعلق گیرد، مازاد این تقسیم نیز بالسویه میان حجره‌ها قسمت شود و اگر درآمد موقوفات کمتر از حد معین باشد مقرری طلاب و مدرّس به یک نسبت کاهش یابد. یک تن از محصلان نیز به صلاحدید و تصدیق مدرّس به عنوان «رئیس طلبه» برگزیده شود و روزانه صد دینار بیش از دیگران به او داده شود. بدین ترتیب، طلاب مدرسه سلطانی سالیانه در حدود ۷/۱ تومان مقرری داشته‌اند.

اگر گزارش خاتون آبادی از مقرری سالیانه طلاب یک مدرسه معمولی آن دوره را معتبر بشماریم، طلاب مدرسه سلطانی درحدود سه ونیم برابر سایر مدارس مقرری داشته‌اند.

آنان از مزایای دیگری نیز بهره‌مند بودند؛ سلطان حسین موقوفات جداگانه‌ای وقف مدرسه کرد تا مخارج درمان اهل مدرسه سلطانی از محل درآمدهای آن تأمین شود، یکی از پزشکان حاذق دربار را نیز به خدمت طلاب و مدرّس اختصاص داد. شاه به تأمین مایحتاج محصلان مدرسه اهتمامی ویژه داشت. بانوی بنیان گذار مدرسه نیز به همراه گروهی از زنان هفته‌ای یک بار به مدرسه می‌آمد، لباس‌های چرک ساکنان مدرسه را جمع می‌کرد و به جای آن لباس تمیز می‌آورد. شام و ناهار طلاب نیز‌گاه از آشپزخانه خاصه فراهم می‌شد. بی‌جهت نیست که گفته‌اند آسایش اهل مدرسه سلطانی چندان بود که اغلب موجب خوش گذرانی و کاهلی آنان می‌شد. گوبینوی فرانسوی نیز با ستایش از زیبایی و شکوه مدرسه، آنجا را محلی نامناسب برای تعلیم آموزه بی‌ارزشی مال دنیا می‌داند.

درآمد مازاد بر مصرف

طبق وقف نامه مدرسه، مازادِ بر مصرف مقرر از درآمد موقوفات، زیرنظر مدرّس و متولی، می‌بایست در امور دینی (از جمله فرستادن چند نفر به حج نیابی و زیارت اماکن متبرکه، برگزاری مراسم سوکواری و افطاری دادن به افراد مستحق) به تفصیلی که در وقف نامه آمده، صرف می‌شد.

درس ها

علوم جایزالتدریس، بنابه وقف نامه، محدود بوده است به حدیث اهل بیت، تفسیر، فقه و اصول و مقدمات آنها همچون صرف و نحو عربی و منطق و سایر علومی که تعلیم و تعلم آنها مشروع است، مدرّس مدرسه نیز از «مباحثه کتب حکمتِ صرف و تصوف» برحذر داشته شده و ضمنا تأکید گردیده است که حداقل یک درس از «کتب مشهوره احادیث شریفه اهل بیت» همواره در برنامه درسی مدرسه باشد. متولی، مقررات مندرج در وقف نامه را شرایط دائم تحصیل و سکونت در مدرسه دانسته و فقط به متولیان آینده اجازه داده است تا با حفظ این شرایط دائم، برای افزایش «نظم امور مدرسه و اشتغال طلاب به تحصیل» در نوبت تولیت خود شرایطی موقت وضع کنند. در هر صورت، در دوره‌های بعد گزارش‌هایی از تدریس حساب و هندسه و نجوم و هیئت و حتی حکمت در این مدرسه وجود دارد.

کتابخانه مدرسه

شاه سلطان حسین کتابخانه مفصّلی نیز وقف مدرسه سلطانی کرد. به گزارش تحویلدار کتابخانه، میرزاحسین خان، در زمان حمله افغانها به اصفهان، مدرّس مدرسه سلطانی کتابهای کتابخانه را در سرداب خانه خود پنهان کرد و بسیاری از آنها به مرور از بین رفت.

سرنوشت مدرسه، پس از صفویه

پس از برافتادن صفویه(۱۱۳۵ق)، به تدریج از عظمت مدرسه چهارباغ کاسته شد. بی‌تردید موقوفات پرشمار این مدرسه نیز آسیب و کاهش پذیرفت. اولیویه، دولتمرد و پزشک فرانسوی، کمتر از صد سال پس از تأسیس مدرسه آنجا را دیده است. به گزارش او، مدرسه چهارباغ که پیشتر قریب چهار پنج هزار طلبه داشته، در اوایل حکومت فتحعلی شاهحکومت: ۱۲۱۱۱۲۵۰ بیش از چهارصد طلبه نداشته است. اصفهانی نیز شمار ساکنان مدرسه را در ۱۳۰۲ش، ۵۵ تن ذکر کرده است. او همچنین حکایتی از اوایل دوره قاجار نقل کرده که حاکی از افول حیات علمی مدرسه است. بنابر گزارش وی، هیچ یک از طلاب مدرسه نمی‌دانستند چگونه بر جنازه نماز میت بگزارند و یک بار که طلبه‌ای داوطلب این کار شد دو رکعت نماز مانند نماز صبح بر جنازه خواند و پس از آنکه این خبر به علمای نجف رسید، کسانی روانه اصفهان شدند و آموزش علوم دینی را احیا کردند.

مدرسه چهارباغ پس از شهریور ۱۳۲۰ش بازگشایی شد و در ۱۳۲۳ش به جای کتابخانه قدیمی آن کتابخانه‌ای به نام کتابخانه فرهنگ ساخته شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام مدرسه چهارباغ و کتابخانه آن به «مدرسه علمیه امام جعفرصادق» و «کتابخانه عمومی امام جعفرصادق» تغییر یافت. این مدرسه هم اکنون از مدارس طلبه نشین حوزه علمیه اصفهان است.

استادان برجسته

از مدرّسان مشهور مدرسه چهارباغ، علاوه بر میر محمدباقر خاتون آبادی و فرزندش میرمحمد که در ۱۱۲۳ به نیابت از او و پس از وفات پدر در ۱۱۲۷ رسما مدرّس مدرسه شد، میرمعصوم خاتون آبادی (متوفی ۱۱۵۵) و میرابوالقاسم مدرّس خاتون آبادی (متوفی ۱۲۰۳) بودند. خاتون آبادی را مدرّس رسمی انتصابی حکمت در مدرسه چهارباغ دانسته‌اند. حجت الاسلام سید محمدباقر شفتی، از مراجع تقلید (متوفی ۱۲۶۰)، شیخ ابوالقاسم نورائی سِدِهی، فقیه و اصولی (متوفی ۱۳۰۵/۱۲۶۷ش)، آقا محمدرضا قمشه ای، فیلسوف و عارف (متوفی ۱۳۰۶)، شیخ اسداللّه قمشه ای، مدرّس حکمت و ریاضیات (متوفی ۱۳۳۴/ ۱۲۹۵ش) و سرانجام میرعبدالحسین خاتون آبادی، مشهور به سیدالعراقین (متوفی ۱۳۱۰ش/۱۳۵۰ق) از مشهورترین مدرّسان این مدرسه تا پیش از تعطیلی آنجا در مدتی از دوره حکومت پهلوی اول بوده‌اند.

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه اصفهان
• فهرست مدارس علمیه اصفهان

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: