مباحثه

مباحثه از آداب درسی و یکی از مهم‌ترین روش‌های تحصیلی نظام آموزشی حوزه علمیه است که از دیرباز تا‌کنون در میان طلاب علوم دینی شیعه مرسوم بوده است.

اساتید علوم دینی چهار مرحله را برای ماندگاری درس در حافظه و فهم بهتر آن پیشنهاد می‌کنند: پیش مطالعه که قبل از شروع درس صورت می‌گیرد، حضور در درس، مطالعهٔ پس از درس و مباحثه.

واژه‌شناسی

مباحثه کلمه‌ای عربی از ماده «ب ح ث» و باب مفاعله به معنای بحث دو سویه است. این کلمه در عربی، مباحَثه به فتح حاء و ثاء تلفظ می‌شود؛ اما در فارسی مباحِثِه به کسر آن دو حرف تلفظ می‌گردد.

مباحثه در کلام خواجه نصیر

در کتاب آداب المتعلمین که خواجه نصیر طوسی برای آشنایی طلاب مبتدی با آداب طلبگی نگاشته است، مباحثه را لازم می‌شمرد:

«و طالب علم لازم است که به گفت‌گو و مناظره بپردازد. این گفت‌وگو باید هم‌راه انصاف و آرامش و تفکر باشد. از فریاد و خشم باید دوری کرد؛ زیرا مناظره و گفت‌وگو هم‌اندیشی است و هم‌اندیشی برای دریافتن درستی است و رأی درست تنها با تفکر و انصاف حاصل می‌شود و با خشم و خروش به چنگ نمی‌آید. فایدۀ گفت‌وگو و مباحثه قوی‌تر از تکرار صرف است. زیرا مباحثه، تکرار است به اضافۀ شی دیگر. مشهور است که ” ساعتی مباحثه بهتر از یک ماه تکرار است.” اما باید توجه داشت که مباحثه با فرد منصف و راست طبع باشد و از گفت‌وگو با فرد عیب‌جو و ناراست پرهیز باید کرد. زیرا طبیعت راهزن است و اخلاق سرایت‌گر و هم‌نشینی اثرگذار.»

شیوه مباحثه

مباحثه معمولاً پس از درس برگزار می‌شود. بین دو تا چند نفر در هر مباحثه شرکت می‌کنند. اساتید توصیه می‌کنند که مباحثات سه نفره باشد تا نه شلوغ باشد و نه در صورت غیبت یکی تعطیل شود. در هر جلسه یک نفر عهده‌دار بازگویی درس پیشین می‌شود و دیگران به نقد و اشکال و تصحیح می‌پردازند. متکلم مباحثه یا به ترتیب خاصی مشخص می‌شود یا با قرعه. گاهی با خود کتاب قرعه می‌زنند و آن‌که عدد فرد صفحه‌اش بیش‌تر باشد، گوینده می‌شود. مباحثه در سال‌های دروس مقدمات و سطح، کتاب‌محور است و غالباً پس از چندین ساعت پس از اخذ درس از استاد انجام می‌شود. اما در دورهٔ خارج بیش‌تر پیش از درس است، که به آن پیش‌مباحثه گفته می‌شود.

مباحثات علمی اجتهادی

این سنّتِ مباحثه تا مرحله درس خارج ادامه دارد، پس از آن نیز گاهی جلسات مباحثات علمی اجتهادی بین افراد برجسته یک نسل که خود به مرتبه استادی و اجتهاد رسیده‌اند، برگزار می‌شود. به علاوه، سنّت متداول حوزه‌های علمیه این بوده است که درس آموختگان حوزه، پس از نیل به مراتب بالای اجتهاد، با آنکه خود حلقه درسی داشته‌اند، در یکی دو درس مراجعِ وقت حضور می‌یافته‌اند؛ از آن رو که هم جایگاه آنان را حرمت نهند و هم در مباحثات عالی علمی مشارکت جدّی داشته باشند.

فواید مباحثه

مباحثه تمرین تقویت بیان و فن سخنوری است. به علاوه نوعی ممارست برای کلاس‌داری و تدریس است. هم‌اندیشی در مباحثه باعث برطرف شدن اشکالات و بدفهمی‌ها می‌شود.و در بسیاری اوقات اندیشه‌ای نو را در پی دارد. این روش تحصیلی فواید منحصر به فردی دارد از جمله:

• پیشگیری از بدفهمی
• مصون ماندن از اظهارات نادرست
• خضوع علمی و خویشتن‌داری از اظهارنظرهای شتاب‌زده و نسنجیده؛ به ویژه آنکه همه افراد شرکت کننده در نظام تعلیمی حوزه، در هر درسی، مطالب استاد را با یکی دو تن مباحثه می‌کنند که خود برای رسیدن به فهم درست و مراد مؤلف بسیار مؤثر است.

هم‌مباحثه‌ای‌های مشهور

• سید محمد عاملی صاحب مدارک الاحکام و حسن ابن شهید ثانی صاحب معالم،
• شیخ مرتضی انصاری و سعید العلماء مازندرانی
• محمدرضا مظفر و شیخ نصرالله خلخالی
• سید حسین طباطبائی بروجردی و سی جمال‌الدین گلپایگانی
• سید محمدحسین طباطبایی و برادرش سید محمدحسن طباطبایی(الهی)
• سید محمدرضا گلپایگانی و سید احمد خوانساری
• فاضل لنکرانی و سید مصطفی خمینی
• سید محمدتقی خوانساری و محمدعلی اراکی
• امام موسی صدر و سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
• حسینعلی منتظری ومرتضی مطهری

کم‌رنگ شدن سنت مباحثه

در سال‌های اخیر، با توجه به تحولات روشی و فراهم شدن تسهیلاتی همچون ضبط دروس و امکان دست‌یابی سریع به مطالب درس، این سنّت، کمرنگ شده است.

پانویس

پیوند به بیرون