محمد بن عیسی یقطینی

محمد بن عیسی بن عُبَیْد یَقْطِینی (ولادت حدود ۱۸۰-زنده در ۲۵۴ق) راوی معروف شیعه و از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) که در فقه، کلام و حدیث از بزرگان شیعه محسوب می‌شود. روایت او از حسن بن محبوب و یونس بن عبد الرحمن مورد انکار برخی از حدیث شناسان شیعه قرار گرفت اما هم‌چنان روایات او مورد اعتنای غالب علمای شیعه قرار دارد.

زندگی‌نامه

ابو جعفر محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین بن موسی، از موالیان (غیر عرب) است که در پیوند ولاء (پیوند میان غیر عرب‌ها با عرب‌ها برای برخورداری از حمایت آن‌ها) با أسد بن خزیمه قرار داشت. او را از آن جهت که جدش عبید بوده است، عبیدی خوانده‌اند. یقطینی هم اشاره به جد دیگر اوست و لقب یونسی، به دلیل روایات فراوان او از یونس بن عبدالرحمن است.

وی از خاندان آل یقطین است که در گسترش تشیع در بغداد نقش داشته‌اند. جد بزرگ او یقطین بن موسی از مبلغان بزرگ امامیه بود که تحت تعقیب مروان آخرین خلیفه اموی قرار گرفت و بعد از روی کار آمدن عباسیان با این که در خدمت سفاح و منصور قرار داشت اما به امامت اولاد علی بن ابی طالب معتقد بود. برخی نیز او را از داعیان عباسی دانسته‌اند. اما شخصیت سرشناس این خاندان، علی بن یقطین هم‌چون محمد بن عیسی بن عبید و برادرش جعفر از شیعیان و پیروان امامان شیعه بوده‌اند.

از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. وی در بغداد و در محله سوق العطش زندگی می‌کرد محققان او را از سرشناسان امامیه در زمان خود دانسته‌اند که در فقه و حدیث و کلام از بزرگان شیعه محسوب می‌شد. زمان درگذشت او به درستی دانسته نیست اما گفته می‌شود در سال ۲۵۴ق در قید حیات بوده است.

ارتباط با امامان

محمد بن عیسی از اصحاب چهار تن از امامان (امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام عسکری) بوده و روایاتی را از امامان به صورت نامه نگاری و یا شفاهی نقل کرده است و نام او در سند بیش از ۲۰۳ روایت از روایات اهل بیت قرار دارد. هم‌چنین نقل است که امام رضا(ع) او را به نیابت از خویش به حج فرستاد.

مشایخ و راویان

یقطینی از محدثان بسیاری روایت کرده که اصطلاحا از مشایخ روایی وی محسوب می‌شوند. نام بیش از ۲۶ تن از آن‌ها در منابع ذکر شده است که از میان آنها عده‌ای از اصحاب اجماع هستند. یعنی گروهی از راویان امامی که تحت شرایطی همۀ روایات آنها مورد قبول شیعیان است. مانند: محمد بن ابی عمیر، حسن بن محبوب، حماد بن عیسی، صفوان بن یحیی و یونس بن عبدالرحمن. هم‌چنان که از میان راویان از یقطینی که فهرستی از آنها را منابع ذکر کرده‌اند شخصیت‌هایی که کتابهایی از آنها باقی مانده و منتشر شده است قابل ذکر هستند. مانند: احمد بن محمد بن خالد برقی صاحب کتاب‌های المحاسن، عبدالله بن جعفر حمیری صاحب کتاب قرب الاسناد، علی بن ابراهیم قمی مولف کتاب تفسیر و سعد بن عبدالله اشعری صاحب کتاب المقالات و الفرق.

در نگاه بزرگان

نجاشی، عالم رجالی شیعه، یقطینی را با عبارات جلیل من اصحابنا، ثقة، عین آورده است. سپس او نوشته: نصر بن صباح (راوی شیعی و صاحب کتابی با عنوان معرفة الناقلین) معتقد است یقطینی از لحاظ سنی کوچک‌تر از آن است که بتواند از حسن بن محبوب روایت کند و از همین رو روایاتش را از ابن محبوب قابل پذیرش نمی‌دانست. هم‌چنان که ابن ولید قمی (محدث و فقیه امامی مذهب) نیز روایات وی را از یونس بن عبدالرحمن قبول نکرد. شیخ طوسی در کتاب رجال و کتاب فهرست خود یقطینی را با اعتبار ضعیف نوشته است. محقق حلی و شهید ثانی در استنباط احکام شرعی روایات وی را قبول نکردند حتی اگر از غیر یونس بن عبدالرحمن روایت کند.

در مقابل این دیدگاه، در کتاب موسوعه طبقات الفقهاء آمده است که یقطینی از شخصیت‌های مورد اعتماد ائمه بود و امام رضا(ع) او را به نیابت از خویش به حج فرستاد. و با توجه به این که نائب در حج باید فردی عادل و مورد اطمینان نائب گیرنده باشد؛ به نیابت گرفتن او توسط امام رضا(ع) پایان بخش همۀ تردیدها در مورد ثقه بودن او می‌باشد. و گروهی نیز معتقدند که با توجه به روشن بودن علت تضعیف وی، مطلق روایات او مورد انکار نیست و فقط دسته‌ای از روایات او را شامل می‌شود.

آثار

یقطینی صاحب کتاب‌ها و آثار متعددی بوده که هیچ یک از آن‌ها باقی نمانده است. «الواضح المکشوف فی الرد علی اهل الوقوف» یکی از کتاب‌های اوست. چنان‌که از عنوان آن برمی‌آید این کتاب در رد بر واقفیان که پس از امام کاظم(ع) امامت امامان دیگر را نپذیرفتند تألیف یافته است. «الامامه»، «تفسیر القرآن» و «کتاب الرجال» عناوین تعدادی از کتاب‌های او است. نجاشی و شیخ طوسی فهرستی از آثار و تألیفات او را ارائه داده‌اند.

پانویس

منابع

• انصاری حسن، «اصحاب اجماع»، در مجموعه «دائرة المعارف بزرگ اسلامی»، ج۹، تهران،‌ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۹ش.
• ایزدی فرد علی اکبر، ربیع نتاج علی اکبر، حسین نژاد سید مجتبی، «نقد نگره تضعیف محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین»، نشریه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، تابستان ۱۳۹۵ش، شماره ۳۰.
• جمعی از نویسندگان، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
• خویی، سیدابوالقاسم موسوی، معجم رجال الحدیث،‌ مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب شیعه و اصولهم، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، کتابخانه محقق طباطبایی، ۱۴۲۰ق.
• مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• نجاشی، احمد بن علی، الرجال، تحقیق موسی شبیری زنجانی،‌ قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۵ش.