ماه قمری
ماه قمری، فاصله رؤیت دو هلال ماه، و مبنای گاه‌شماری قمری. طول آن متفاوت بوده و ۲۹ تا ۳۰ شبانه‌روز است. ماه قمری قدمتی بیش از اسلام دارد و پس از هجرت پیامبر اکرم(ص)، گاه‌شمار «هجری قمری» بر همین مبنا شکل گرفت. بخش قابل توجهی از عبادات و اعمال واجب و مستحب بر اساس ماه قمری انجام می‌شود.
فقیهان شیعه برای تعیین اول ماه، مبانی مختلفی دارند و شرایط متعدد نجومی نیز در دیده شدن ماه دخالت دارد. از این رو گاه در تعیین اول ماه، بین مسلمانان در کشورهای مختلف و گاه حتی در یک کشور اختلاف به وجود می‌آید. تعدادی از فقیهان شیعه معتقدند اول ماه با حکم حاکم شرع ثابت می‌شود. در کشورهای مختلف، مبانی متفاوتی برای تعیین اول ماه قمری وجود دارد. از لحاظ نجومی حداکثر تا ۴ ماه ۳۰ روزه و ۳ ماه ۲۹ روزه ممکن است پشت سر هم بیایند.
پیشینه
تا پیش از رواج گاه‌شماری هجری قمری، مهم‌ترین گاه‌شماری‌های رایج در شبه‌جزیره عربستان و شام عبارت بودند از: قبطی، سریانی، رومی و یهودی. پیش از اسلام، قریش از گاه‌شماری‌های نُه‌گانه‌ای استفاده می‌کرد که نام و ترتیب ماه‌های آن همین گاه‌شمار هجری قمری بود. پس از اسلام، مبدأ گاه‌شماری قمری، هجرت رسول خدا از مکه به مدینه تعیین شد.
تاریخ‌نویسان و پژوهشگران، درباره چگونگی پیدایی و سیر تحول تقویم هجری قمری در بخش‌های مختلف جزیرة العرب در ۱۸ سال نخست پس از هجرت، اختلاف نظر دارند.
اسامی ماه‌های قمری
ماه‌های گاه‌شماری هجری قمری به‌ترتیب عبارتند از:
- محرم (ماه حرام)
- صفر
- ربیع الاول
- ربیع الثانی
- جمادی الاول
- جمادی الثانی
- رجب (ماه حرام)
- شعبان
- رمضان
- شوال
- ذیقعده (ماه حرام)
- ذیحجه (ماه حرام)
از این ۱۲ ماه، چهار ماه رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرم، ماه‌های حرام هستند و احکام متفاوتی مانند ممنوعیت جنگ و تشدید دیه دارند. تعداد روزهای ماه‌های قمری در مجموع ۳۵۴ روز است که حدود ۱۰ یا ۱۱ روز از تعداد روزهای سال شمسی کمتر است.
راه‌های اثبات اول ماه
بنابر فقه شیعه، اول ماه قمری از یکی از راه‌های زیر ثابت می‌شود:
- خود شخص هلال اول ماه را ببیند.
- اطمینان پیدا کردن از گفته دیگران یا سایر منابع عقل‌پسند.
- شهادت دو مرد عادل که گفته آنها با اصول ستاره‌شناسی در تعارض نباشد.
- سی روز از اول ماه قبل گذشته باشد.
- حُکم حاکم شرع (نظر برخی مراجع تقلید)
برخی راه‌های غیر مشهور هم عبارتند از: ضخامت هلال ماه، دیدن هلال قبل از ظهر و اینکه ماه در شب سیزدهم به شکل کامل دیده شود.
اختلاف ملاک در فتوای عالمان شیعه
بیشترین مواردی که باعث اختلاف فتوا در تشخیص ابتدای ماه قمری می‌شود عبارتند از:
- شیوه رؤیت: آیا دیدن با دوربین و تلسکوپ هم اعتبار دارد یا خیر؟
- نقش افق در تشخیص اول ماه:
- هم‌افق بودن (اتحاد افق)
- اشتراک در شب (اتحاد آفاق)
- افق‌های نزدیک به هم
برداشت فقهی عالمان شیعی از آیات قرآن، روایات و دانش ستاره‌شناسی باعث این اختلاف شده است.(مطالعه بیشتر: )
بررسی نجومی ماه قمری
از نظر نجومی، هر ماه قمری با حالتی شروع می‌شود که ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) نامیده می‌شود. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می‌گیرد و به صورت هلال شامگاهی دیده می‌شود. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی، دوره تناوب هلالی گفته می‌شود. روزهای همه ماه‌های قمری با هم برابر و دقیقاً ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳ ثانیه یا ۲۹/۵۳۰۵۹۰۲۸ روز است. همچنین تعداد روزهای همه سال‌های هجری قمری با هم برابر و مطابق با ۳۵۴/۳۶۷۰۸۳۴ روز است. به خاطر دشواری ثبت و محاسبه عدد کسری در تقویم، به ناچار ماه قمری ۲۹ یا سی روز تمام محاسبه می‌شود و این مبنای تفاوت دو نوع ماه قمری (ماه حسابی و ماه هلالی رؤیتی) شده است. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه ۲۹ام ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا، روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز ۲۹ام رؤیت نشد ماه ۳۰ روزه می‌باشد.
از نظر فقهی، ماه حسابی معتبر نیست و فقها تنها ماه هلالی رؤیت شده را معتبر دانسته‌اند.
از آنجاکه امکان رؤیت در همه مکان‌ها و در همه ساعات یکسان نیست، به صورت طبیعی در شهرهای مختلف کره زمین، اولِ ماه متفاوت خواهد بود (حداکثر یک روز). از لحاظ نجومی حداکثر تا ۴ ماه ۳۰ روزه و ۳ ماه ۲۹ روزه ممکن است پشت سر هم بیایند.
اختلاف تقویم قمری کشورهای مختلف
اختلاف در شروع ماه در تقویم قمری کشورهای مختلف، ناشی از یکی از عوامل زیر است:
- اوضاع جغرافیایی و جوّی
- عوامل نجومی مؤثر در رؤیت هلال (مدت مکث، زمان غروب خورشید، فاصل ماه از زمین و...)
- برخی قراردادها و عدم توجه به مسئله رؤیت
- اختلاف فتوا در مورد رؤیت هلال (اتحاد افق، استفاده از ابزار و...)
- خطای انسانی در دیدن هلال
امروزه با وجود نرم‌افزارهای نجومی مختلف، محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده‌ای است، ولی رؤیت هلال یک امر انسانی است و با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است. مطالعات نشان می‌دهد که ۱۵ درصد رصدگران دچار توهم می‌شوند و این توهم رؤیت می‌تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به وجود آورد.
معیار اول ماه در کشورهای مختلف
چگونگی اثبات ماه‌های قمری در کشورهای مختلف دنیا متفاوت است، همین اختلاف معیارها موجب به وجود آمدن ناهماهنگی در اعلام آغاز ماه‌های قمری و به ویژه ماه‌های رمضان و شوال می‌شود. باید در نظر داشت که احتمال رؤیت و در نتیجه اعلام آغاز ماه قمری در کشورهای غربی‌تر (از لحاظ جغرافیایی) بیش از کشورهای شرقی‌تر است. معیارهای مورد توجه کشورها عبارتند از:
۱- دیدن هلال ماه
- دیدن هلال با چشم غیر مسلح در غروب روز قبل از اول ماه(کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش، مراکش و نظر اکثر علمای شیعه)
- دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه(کشور ایران در بعضی ماه‌ها و نظر بعضی عالمان شیعه)
- ادعای دیدن هلال در غروب روز اول ماه‌های حساس(کشور عربستان در ماه‌های رمضان، شوال، ذیقعده و ذی الحجه)
۲- محاسبات نجومی
- معیار عربستان
- قبل از ۱۶ آوریل ۱۹۹۹ میلادی: در روز اول ماه، سن ماه در لحظه غروب خورشید مکه بیشتر از ۱۲ ساعت باشد.
- بعد از ۱۶ آوریل ۱۹۹۹ میلادی: بعد از مقارنه، غروب ماه بعد از غروب خورشید در شهر مکه باشد(ام القراء).گفتنی است با این معیار در ۸۵ درصد مواقع، روز اول ماه، قبل از رؤیت هلال خواهد بود و مهم‌ترین علت اختلاف آغاز ماه بین کشور ایران و عربستان نیز همین معیار است.
- معیار مصر: در مناطق غربی مصر، زمان غروب خورشید بعد از مقارنه بوده و مدت مکث ماه حداقل پنج دقیقه باشد.
- معیار مابینز: سن هلال حداقل ۸ ساعت، ارتفاع ماه حداقل ۲ درجه و جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید حداقل ۳ درجه باشد.(کشورهای مالزی، سنگاپور، اندونزی و برونئی)
- معیار کامل نجومی: بر اساس پارامترهای مختلف ماه، در لحظه غروب خورشید هلال شرایط رؤیت را داشته باشد(الجزایر و تونس).
- معیار لیبی: در شرقی‌ترین مناطق کشور لیبی، زمان مقارنه قبل از طلوع خورشید باشد.
۳- دیدن هلال به شرط عدم تعارض با محاسبات نجومی رؤیت هلال به شرط اینکه محاسبات نجومی امکان دیدن هلال را معتبر بشناسد. محاسبات تنها برای جلوگیری از اشتباه و خطای دید استفاده می‌شود.(دفتر آیت الله خامنه‌ای و ستاد استهلال ایران، سازمان‌های نجومی کشورهای گویانا، ترینیداد و توباگو)
۴- متابعت از دیگر کشورها
- متابعت از کشور عربستان: کشورهای قطر، کویت، امارات، عمان، یمن، بحرین، سوریه، لبنان، ترکیه، افغانستان و..
- متابعت کشورهای کوچک از کشورهای بزرگ همسایه(نیوزیلند از استرالیا، سورینام از گویان)
- متابعت از کشورهای مسلمان تابعه(اکثر کشورهای اروپایی و حوزه دریای بالتیک و ایسلند)
بعضی کشورها نیز ملاک خاصی ندارند و هر سال روش تعیین اول ماه آنها عوض می‌شود، مانند کشور نیجریه.
آغاز ماه قمری در ایران
در کشور ایران، تقویم هجری قمری در کنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسک مذهبی به این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در کشورمان، شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج تقویم قمری از نظر فقهی آیت الله خامنه‌ای بهره می‌برد. مطابق این فتوا، رؤیت هلال با چشم، شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دو چشمی و تلسکوپ نیز مانعی ندارد. در سال‌های اخیر رؤیت هلال در روز(قبل از غروب خورشید) نیز پذیرفته شده است.
گاه‌شمار هجری قمری قراردادی
تاریخ‌نویسان برای سهولت در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری و برطرف کردن اشکالات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی در کشورهای اسلامی، از تقویمی به نام «تقویم هجری قمری قراردادی» استفاده می‌کنند.
مبدأ و نام ۱۲ ماه این تقویم، همانند تقویم هجری قمری هلالی است و تعداد شبانه‌روز ماه‌های این تقویم، متناوباً ۳۰ و ۲۹ شبانه‌روز تعیین شده است: ماه محرم ۳۰، ماه صفر ۲۹، ماه ربیع الاول ۳۰، تا به آخر. ماه ذیحجه در سال‌های عادی ۲۹ و در سال‌های کبیسه ۳۰ شبانه‌روز در نظر گرفته می‌شود. یکی از بررسی‌های آماری انجام شده، در بازه زمانی ۱۵۳ سال هجری قمری (۱۲۵۷ تا ۱۴۰۹ق) نشان می‌دهد که اول ماه قمری هلالی با اول ماه قراردادی در ۶۴/۴۳ درصد موارد منطبق بوده و در ۳۵/۳۵ درصد موارد یک شبانه‌روز و در ۲۲/۰ درصد موارد دو شبانه‌روز اختلاف دارند. با این اختلاف روشن است این نوع گاه‌شماری نمی‌تواند معیار زمان‌شناسی احکام قرار گیرد.
ستاد استهلال و گروه‌های رصد
از ابتدای دوران رهبری آیت الله خامنه‌ای، ستادی برای نظم بخشیدن به امر استهلال(دیدن هلال اول ماه) تشکیل شد. در سال ۱۳۸۰، هلال جمادی‌الثانی ۱۴۲۲ق در موقعیتی قرار داشت که اگر منجّمین ایرانی موفق به رؤیت آن می‌شدند، چندین رکورد علمی جهانی در زمینه رؤیت هلال ماه به نام ایران به ثبت می‌رسید. با حمایت ستاد استهلال، تدارک گسترده‌ای برای انجام این رصد انجام گرفت و با موفقیت در این مورد، گروه‌های رصدی برای رؤیت هلال در همه ماه‌ها تشکیل شدند. در موارد خاصی مانند پایان ماه رمضان تا ۱۵۰ گروه با دوربین‌های اپتیکی پیشرفته در سراسر ایران برای استهلال تشکیل می‌شود که برخی از آنها با هواپیما اقدام به این کار می‌کنند. این ستاد در هر ماه نتیجه رصد خود را () اعلام می‌کند.
پیوند به بیرون
پانویس
منابع
- عدالتی، تقی، نگرشی بر تقویم قمری و رؤیت هلال ماه، مجله فقه، شماره ۲، زمستان ۱۳۷۳ش.
- مقاله استهلال و نظرات فقهی پیرامون آن، مجله ره توشه، شماره ۱۰۲، شهریور ۱۳۹۰ش.
- سال قمری چند روز است؟ آیا تعداد روزهای یک سال قمری با سال های قمری دیگر تفاوت دارد؟ در صورت تفاوت چه باید کرد؟، اسلام کوئست.
- حسن زاده، امیر، مقاله بررسی وضعیت رؤیت پذیری هلال ماه.
- تاریخچه تقویم هجری قمری، سایت مبدل تاریخ.