عدلیه
عَدلیه، یا اصحاب عدل اصطلاحی کلامی برای اشاره به شیعه و معتزله است. سبب این نامگذاری، اعتقاد شیعه و معتزله به عدل خداوند بوده، بر خلاف اشاعره که صفت عدل را باعث محدود کردن خداوند می‌دانند. عدل یکی از اصول پنج‌گانه مذهب شیعه و معتزله است. عدلیه، قرآن، سنت، اجماع و عقل را از ادله شرعیه می‌دانند. اما غیر عدلیه این دیدگاه را قبول ندارد و در احکام تعبدی هستند. درباره غیرعدلیه نقل می‌کنند، آنها قرآن را ترجمه و تفسیر ناپذیر می‌دانستند. مرتضی مطهری می‌گوید، هیچ فرقه‌ای از فِرَق اسلامی منکر عدل به عنوان یک صفت از صفات الهی نیست و اشاعره عدل را به گونه‌ای تفسیر می‌کنند که از نظر معتزله مساوی با انکار عدل است.
سبب نامگذاری
عدلیه، اصطلاحی کلامی که به شیعه و معتزله گفته می‌شود. نام‌هایی مانند اهل توحید و عدل نیز درباره آنها استفاده شده است، چراکه شیعه و معتزله برخلاف اهل سنت و مجبره قائل به عدل خداوند بودند و به‌همین دلیل آنها را عدلیه نامیدند. عدل یکی از اصول پنج‌گانه شیعه و معتزله است. نقل می‌کنند، اشعری‌ها به‌عنوان شایع‌ترین مذهب از میان مذاهب مجبره، چنین قولی را قبول ندارند.
گفته‌اند، به واسطه نفی و اثبات مسئله عدل، متکلمان، به دو دسته عدلیه و غیر عدلیه تقسیم شدند.
متکلمان شیعه عموما از عدلیه هستند و به همین جهت، شیعه برای دین اسلام پنج اصل را نام برده است: توحید، نبوت، امامت، معاد و عدل را نیز جزو این اصول می‌دانند.
اصول فکری
- عدلیه، قرآن، سنت، اجماع، عقل را از ادله شرعیه می‌دانند. اما غیر عدلیه این دیدگاه را قبول ندارد که عقل از ادله شرعیه و یکی از پایه‌های اجتهاد و استنباط احکام شرعی قرار گیرد. مخالفان عدلیه در احکام، تعبدی هستند.
- گروهی از اهل حدیث، معتقدند که باید آیات قرآن را خواند و معانی آنها را به خدا واگذار کرد، زیرا نمی‌توان به حقیقت این آیات پی برد. این گروه، در اصطلاح اهل حدیث، به تفویض معروف‌اند. اما عدلیه، اعم از معتزله و شیعه، در نقطه مقابل این گروه‌ها است.
- عدلیه، برعکس فرقه اشاعره یعنی جبریان اهل تسنن، عقیده دارند خداوند عادل است و بندگان در اعمال و رفتار خود مختار هستند و بهشتی و جهنمی بودن افراد، پاداش و کیفر اعمال خود آ‌ن‌هاست.
اختلاف اشاعره و عدلیه
به نقل از لاهیجی، اشاعره معتقدند که نباید عدل را یکی از صفات خدا به‌حساب آورد؛ زیرا این مسئله منجر به محدودیت افعال خداوند می‌گردد. یعنی اگر هرکس این صفت را برای خدا قائل شد، لازم می‌آید که او را در کارهایش محدود و محدودیت با ذات خداوند تناقض دارد. اشاعره عدل را یک صفت ضروری برای خدا ندانسته و آن را امری نسبی می‌دانند؛ یعنی هر آنچه که خدا انجام می‌دهد عدل است؛ هر چند از نظر عقلی ظلم به‌حساب آید. به‌همین دلیل اشاعره افعال قبیح را به خداوند مستند می‌کنند. خیاط می‌گوید، اما عدلیه می‌گویند خداوند خلق را بر صلاح و نفعشان خلق کرده است.
مرتضی مطهری می‌گوید، هیچ فرقه‌ای از فِرَق اسلامی منکر عدل به‌عنوان یک صفت از صفات الهی نیست. اختلاف در تفسیر و توجیه درباره عدل است. اشاعره عدل را به‌گونه‌ای تفسیر می‌کنند که از نظر معتزله مساوی با انکار عدل است. ایشان اشاعره را منکر و مخالف عدل ندانسته است و اختلاف را در نوع نگاه دانسته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۳.
- ↑ حسن‌زاده آملی، خیر الأثر، ۱۳۷۹ش، ص۵۳.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۳.
- ↑ روحانی، فرهنگ جامع فرق، ۱۳۸۹ش، ج
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۹۵۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۹۵۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۹۵۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۹۵۶.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۸.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۸.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۴۷.
- ↑ لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۷۲ش، ص۳۴۸.
- ↑ طوسی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۷ و ۳۳۰.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۲۳۱.
- ↑ خیاط، الانتصار، ۲۰۰۴م، ص۲۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۳.
منابع
- طوسی، خواجه نصیرالدین، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، انتشارات شکوری، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۳ق.
- حسن‌زاده آملی، حسن، خیر الأثر در رد جبر و قدر، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
- خمینی، سید حسن، فرهنگ جامع فرق، تهران، نشر اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- خیاط، عبدالرحیم بن محمد، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، محقق: نیبرگ، هنریک ساموئل، جبیل – لبنان، دار و مکتبة بیبلیون، ۲۰۰۴م.
- سبحانی تبریزی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، نشر توحید، ۱۳۷۸ش.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، مصحح: بدران، محمد بن فتح الله، قم، نشرالشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
- لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، به کوشش زین العابدین قربانی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.