صدام حسین
| رئیس جمهور و دبیرکل حزب بعث عراق | |
|
| |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| تولد | ۸ اردیبهشت ۱۳۱۶ش / ۱۹۳۷م، تکریت |
| مرگ | ۳۰ دسامبر ۲۰۰۶م / ۹ دی ۱۳۸۵ش، کاظمین (اعدام توسط نیروهای آمریکایی) |
| دین | اسلام، اهل‌سنت |
| حکومت | |
| سمت | دبیرکل حزب بعث • رئیس جمهور • فرمانده کل نیروهای مسلح |
| آغاز حکومت | ۱۹۷۹م |
| پایان حکومت | سال ۲۰۰۳م |
| مرکز حکومت | بغداد |
| اقدامات مهم | ممنوعیت مراسم مذهبی • اخراج ایرانیان مقیم عراق • کشتار و قتل‌عام‌های گسترده مخالفان • جنگ هشت ساله علیه ایران • تجاوز به خاک کویت • کشتار دجیل • انتفاضه شعبانیه عراق |
| پس از | حسن البکر |
صدام حسین (۱۳۱۶-۱۳۸۵ش) رییس‌جمهور عراق طی سال ۱۹۷۹ تا ۲۰۰۳م. صدام از اعضای حزب بعث عراق بود. او در سال ۱۹۶۸م پس از کودتای حزب بعث، معاون رییس‌جمهور و در ۱۹۷۹م رییس‌جمهور عراق شد.
صدام به قومیت‌گرایی عربی یا پان عربیسم، اهمیت بسیار می‌داد و معتقد بود باید به فراتر از دین نگاه کرد تا راه انقلابی را در پیش گرفت. او عزاداری شیعیان را محدود و پیاده‌روی اربعین را ممنوع کرد. صدام همچنین تلاش بسیاری در تضعیف نهادهای مذهبی و حوزوی داشت. سید محسن حکیم، سردمداران حزب بعث از جمله صدام را مشرک خواند.
صدام هزاران نفر از مخالفان خود را اعدام کرد. قیام‌هایی که در زمان ریاست جمهوری او رخ داد، به شدت سرکوب می‌شد. او از بمب‌های شیمیایی در عراق و ایران استفاده کرد و ده‌ها هزار غیر نظامی را به وسیله آنها کشته و یا مجروح کرد. مجله نیویورک تایمز صدام را جزو خشن‌ترین افراد در قرن حاضر دانسته است.
صدام در سال ۱۳۵۹ش جنگی را علیه ایران آغاز کرد. این جنگ حدود هشت سال طول کشید، حدود ۴۰۰ هزار نفر از دو طرف کشته شدند و صدها میلیارد دلار خسارت به دو کشور وارد شد. صدام سپس در مرداد ۱۳۶۹ش به کویت حمله کرد و پس از گذشت چند ماه با حمله نیروهای متحدین به سرکردگی آمریکا، وادار به عقب‌نشینی شد.
آمریکا در ۲۹ اسفند سال ۱۳۸۱ش به عراق حمله کرد، در سال ۱۳۸۲ش صدام توسط نیروهای آمریکایی بازداشت و در سال ۱۳۸۵ش، به جهت کشتار دجیل، اعدام شد.
زندگی‌نامه
صدام حسین در سال ۱۹۳۷م (۸ اردیبهشت ۱۳۱۶ش) در یک روستای عرب‌نشین سنی در نزدیکی تکریت به دنیا آمد. صدام در کودکی به همراه ناپدری به چوپانی مشغول بود. او بخشی از زندگی خود را به همراه مادر و ناپدری سپری کرد. سپس به بغداد نزد دایی خود رفت. او در آزمون ورودی دانشکده افسری شرکت کرد ولی به جهت نمرات ضعیف از ورود به آن باز ماند
خانواده
صدام در ۱۹۶۳م با ساجده دختر دایی خود ازدواج كرد. حاصل این ازدواج، ۲ پسر به نام‌های عدی و قصی و ۳ دختر بود. حسین کامل و برادرش صدام کامل داماد صدام بودند که در سال ۱۹۹۶م پس از اختلاف با خانواده صدام به اردن فرار كردند و در بازگشت به عراق، كشته شدند. عدی و قصی پس از اشغال عراق توسط نیروهای آمریكایی كشته شدند و سه دختر او به همراه مادرشان به اردن پناهنده شدند. صدام همچنین با «سمیره شاه بندر» نیز ازدواج کرد و حاصل این ازدواج پسری به نام علی بود.
صدام و حزب بعث
صدام در دوران جوانی به حزب بعث عراق ملحق شد. حزب بعث در ۷ اپریل ۱۹۴۷م توسط میشل عفلق سوریه‌ای و صلاح‌الدین بیطار، با شعار قومیت‌گرایی عربی، در سوریه تأسیس و جوانان کشورهای عرب از جمله عراق را به خود جذب کرد.
حزب بعث تصمیم به ترور عبدالکریم قاسم( در روز۷ اکتبر ۱۹۵۹م) نخست‌وزیر وقت گرفت و صدام از جمله افرادی بود که برای این امر انتخاب شد. این ترور ناموفق بود و صدام، به سوریه و سپس به مصر فرار کرد. در نهایت در سال ۱۹۶۲م به بغداد بازگشت. صدام مدتی بعد زندانی شد و در همان دوران به عنوان دبیر حزب بعث بغداد انتخاب شد. صدام در سال ۱۹۶۶م موفق به فرار از زندان شده و زندگی مخفیانه خود را آغاز کرد.
در نهایت حزب بعث به رهبری احمد حسن البکر در سال ۱۹۶۸م کودتا کرده و قدرت را به دست گرفت. صدام از سال ۱۹۶۸ به عنوان معاون البکر انتخاب شد. در ۱۹۷۹م البکر به اجبار صدام استعفا داد و صدام حسین به ریاست جمهوری، فرماندهی کل نیروهای مسلح و دبیر کل حزب بعث انتخاب شد. ملی شدن صنعت نفت عراق در زمان احمد حسن البکر و معاون اولی صدام، اتفاق افتاد.
نقش نژاد و دین
حزب بعث و به تبع آن صدام حسین سه شعار اصلی برای خود در نظر گرفته بودند: وحدت، آزادی و سوسیالیسم. قومیت و ملی‌گرایی نیز نقش بسیار مهمی در میان بعثی‌ها داشت. به همین جهت محققان معتقدند حاکمان عراق دغدغه‌ای حقیقی برای دین و مذهب نداشتند و در ساختار قانونی، حقوقی و حاکمیتی عراق نیز دین و علمای دینی از جایگاه چندانی برخوردار نبودند.
حزب سوسیالیست بعث، قبل از به قدرت رسیدن به تعریف و تمجید از دین پرداخت و برای آن احترام قائل می‌شد اما پس از به قدرت رسیدن بر ضد دین شد.
این حزب، اسلام را دین و جنبشی عربی می‌دانست که هدفش تجدید و تکامل عربیّت بوده است. صدام پیرو مذهب اهل سنت بود و با اینکه تلاش می‌کرد خود را مذهبی نشان دهد، اما معتقد بود باید به فراتر از دین نگاه کرد تا راه ترقی انقلابی را در پیش گرفت. صدام برای انسجام ملی‌گرایی معتقد بود دولت نباید خصوصیات هیچ یک از مذاهب اسلامی را ترویج کند.
صدام معتقد بود که فلسفه حزب بعث، فلسفه دنیایی است و نه دینی. با این حال در ظاهر ابراز می‌داشت که حزب نباید طرد کننده اعتقاد دینی مردم باشد.
صدام پس از وفات سید محسن حکیم رییس حوزه علمیه نجف، تلاش بسیاری برای تضعیف و نابودی این حوزه انجام داد. امام خمینی معتقد بود صدام حسین جدای ظاهرسازی، فردی است که برای نابودی اسلام و حوزه علمیه نجف تلاش می‌کند.
سید محسن حکیم مرجع بزرگ شیعیان در زمان خود، سردمداران حزب بعث را که صدام نیز جزو آنان بود، مشرک دانست. امام خمینی نیز به این فتوا اشاره کرد.
ممنوعیت مراسم مذهبی
«این حاکم(صدام) که با زور بر مردم حکومت می‌کند و آنها را از اولین حقوق و آزادی که انجام مراسم مذهبی باشد، منع می‌کند، امکان ندارد ادامه پیدا کند. نمی‌توان همیشه با زور و قدرت بر مردم حکومت کرد.»
با گذشت مدتی از قدرت گرفتن حزب بعث در عراق، انجام مراسم مذهبی شیعه با مشکلات و درگیری‌هایی همراه بود. حکومت عراق در سال ۱۹۷۷م و در دوران ریاست جمهوری حسن البکر و معاون اولی صدام حسین، دستوراتی ابلاغ کرد که تا آخر حکومت حزب بعث پابرجا ماند. این دستورات بر محدودیت و گاه منع برخی شعائر حسینی بود و هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا ممنوع اعلام شد. همچنین برگزاری مجلس عزاء برای امام حسین(ع) نیز بسیار محدود شده و تنها با وجود شرائطی اجازه داده می‌شد.
مخالفت حکومت در مقابل اصرار شیعیان در برگزاری این آیین‌ها منجر به درگیری‌ها و قیام‌هایی شد که مهم‌ترین آنها انتفاضه صفر سال ۱۹۷۷م بوده است.
اخراج ایرانیان
حکومت بعث به ریاست حسن البکر و معاون اولی صدام حسین به دنبال سیاست‌های عرب‌گرایانه خود، با تصویب قوانینی، حضور و تاثیرگذاری اتباع ایرانی در عراق را محدود و سخت کردند. اینان در زمستان ۱۳۵۰ش ایرانیان ساکن عراق را در حجمی بسیار گسترده اخراج کردند. بخش عمده این افراد، طلاب و روحانیون ایرانی بودند. در سال ۱۳۵۴ش نیز بخش دیگری از ایرانیان اخراج شدند.
در حدود سال ۱۳۵۹ش (۱۹۸۰م) نیز روند اخراج عراقیان ایرانی‌الاصل ادامه یافت بیشتر این گروه از ثروتمندان و تاجران بودند و حکومت عراق پس از اخراج آنها اقدام به مصادره اموال آنها کرد و از این راه بیش از سه میلیارد دلار به دست آورد.
برخی محققان معاصر، این نوع رفتار حکومت عراق را از ظالمانه‌ترین رفتارهای شناخته‌شده با اقلیتی دانسته‌اند که سال‌ها و گاه چند نسل در عراق مانده و در آبادانی آنجا نقش اساسی داشتند.
صدام و فلسطین
صدام به جهت تأکیدی که بر نژاد عرب داشت، مسئله آزادسازی فلسطین را بسیار زیاد مطرح می‌کرد. او معتقد بود فلسطین سرزمین عرب، قبله اول مسلمانان و سومین مکان مقدس برای مسلمانان بوده است. صدام مدعی بود تا زمانی که قدس در دست صهیونیست‌ها باقی بماند چه کسی می‌تواند ادعای مؤمن بودن داشته باشد و مطمئن باشد نمازش در نزد خداوند قبول است. صدام حتی وعده داده بود که نصف اسرائیل را به آتش خواهد کشید. البته برخی در مقام مذمت صدام گفته‌اند که وعده آتش زدن نصف اسرائیل را داد؛ ولی اربیل را به آتش کشید. وعده نابودی اسرائیل را داد؛ اما کویت را بلعید.
قیام‌ها و کشتارها
عراق در دوره ریاست جمهوری صدام، شاهد کشتارها و قتل‌عام‌های گسترده‌ای بود. مجله نیویورک تایمز، صدام را از بی‌رحم‌ترین افراد در قرن حاضر دانسته است. صدام، سید محمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدی را دستگیر و اعدام کرد. صدام همچنین تلاش بسیاری در کشتار افراد حزب الدعوه داشت.
کشتار با بمب شیمیایی
حکومت عراق از بمب‌های شیمیایی علیه اهداف ایرانی و عراقی، نظامی و غیر نظامی، استفاده کرد. ارتش عراق از گاز اعصاب علیه اهداف غیرنظامی از جمله شهر حلبچه عراق و روستای زرده ایران استفاده کرد. همچنین گاز خردل را در مریوان، سردشت و چندین روستا به کار برد.
حکومت بعث همچنین در درگیری‌های نظامی نیز بمب‌های شیمیایی استفاده می‌کرد و مناطق عملیاتی بدر، خیبر، والفجر۸ و منطقه فاو را هدف بمباران شیمیایی قرار داد.
عراق حملات شیمیایی خود را به صورت جدی از سال ۱۳۶۲ش و در جنگ ایران و عراق آغاز کرد و این حملات تا پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ش ادامه داشت. بر اثر حملات شیمیایی ارتش عراق نزدیک به صد هزار نفر افراد نظامی و غیر نظامی شهید و مجروح گشتند.
حکومت عراق همچنین علاوه بر دستور حملات شیمیایی به شهرها و روستاهای نزدیک مرز، با راه‌اندازی عملیاتی روانی به قصد تشدید فشار بر مسئولان ایران، شهرهای بزرگ و مراکز استان‌های ایران را تهدید به بمباران و موشک‌باران شیمیایی کرد؛ تهدیدی که به نظر محققان اجرای آن دور از انتظار نبود و در پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از جانب ایران موثر بود.
انتفاضه صفر
حزب بعث برگزاری مراسم‌های مذهبی را محدود کرد و همچنین هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا ممنوع شد. با این وجود مردم نجف در تاریخ ۱۵ صفر ۱۳۹۸ق برابر با ۱۹۷۷م آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدند. کاروان سی‌هزار نفری به سمت کربلاء حرکت کرد. این حرکت از ابتدا با برخورد حکومت مواجه شده و تعدادی شهید شدند. در نهایت در مسیر نجف به کربلا، نیروهای ارتش حمله کرده، هزاران نفر را بازداشت کردند. تعدادی کشته شدند، برخی به اعدام و برخی دیگر به حبس ابد محکوم گردیدند. سید محمدباقر صدر و سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه نقش داشتند. امام خمینی نیز این قیام مردمی را تأیید کرد.
کشتار دجیل
دجیل از شهرهای کشور عراق با اکثریت شیعه است. در ماه رمضان ۱۴۰۲ق صدام به شهر دجیل رفت. پس از ورود صدام، عده‌ای از اعضای حزب الدعوه تلاش کردند صدام را ترور کنند. این ترور ناموفق بود. پس از آن، بسیاری از نیروهای بعثی با حمایت نیروی هوایی عراق به شهر حمله کردند. صدها نفر از زن و مرد و کودک بازداشت شدند. بسیاری افراد در زیر شکنجه کشته شده و بسیاری به اعدام محکوم شده و اعدام شدند. در این کشتار ۱۴۸ نفر کشته شدند که برخی از آنها زن و کودک بودند. بیش از صد هزار هکتار زمین کشاورزی توسط حکومت نابود شد.
در سال ۲۰۰۶م صدام حسین به جهت کشتار دجیل به اعدام محکوم شده و اعدام شد.
انتفاضه شعبان
مردم عراق پس از شکست در جنگ کویت، علیه حکومت بعثی و شخص صدام حسین قیام کردند. این قیام در شعبان سال ۱۴۱۱ق مطابق با سال ۱۳۶۹ش و ۱۹۹۱م بود.
هشت سال جنگ با ایران، شکست مطلق در جنگ کویت، وضعیت بد اقتصادی و نابودی بسیاری از زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی موجب شد مردم سرتاسر عراق علیه صدام قیام کنند. این قیام از بصره آغاز شد و خیلی زود به تمام استان‌ها سرایت کرد. چهارده استان از هجده استان عراق به دست معترضین افتاد. این انتفاضه ۱۵ روز طول کشید. ارتش عراق به سرکوب مردم روی آورد و ده‌ها هزار نفر کشته و حدود دو میلیون آواره شدند. حرم امام علی(ع) و حرم امام حسین (ع) آسیب دید و تا شش ماه درِ حرم بسته بود. نیروهای بعثی در کربلا و نجف ده‌ها مسجد، مدارس دینی و حسینیه را خراب کردند.
جنگ‌ها
عراق در زمان صدام و به دستور او جنگ‌هایی را آغاز کرد:
جنگ ایران و عراق
ارتش عراق به دستور صدام حسین در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ش حمله همه جانبه‌ای را علیه ایران آغاز کرد. صدام از این جنگ اهدافی را دنبال می‌کرد:
- عراق خواهان لغو قرارداد الجزایر و الحاق اروندرود به عراق بود. در مقابل برخی معتقدند عملکرد ارتش عراق پس از تصرف خرمشهر و بخش‌هایی از خوزستان نشان داد به دنبال ضمیمه کردن خوزستان به عراق بود.
- برخی بیان داشته‌اند با بررسی عملکرد و گفتارهای مسئولان عراقی، می‌توان گفت صدام خواهان سرنگونی حکومت نوپای جمهوری اسلامی و تجزیه ایران بود.
- صدام اعلام کرد ایران باید از سه جزیره «تنب بزرگ»، «تنب کوچک» و «ابوموسی» دست بردارد.
این جنگ ۲۸۸۸ روز ادامه پیدا کرد و یکی از بزرگ‌‌ترین جنگ‌های قرن را شکل داد. آسیب‌های این جنگ برای دو کشور بسیار زیاد بود؛ زندگی برای میلیون‌ها نفر از مردم دو کشور بسیار سخت شد، موجب تخریب و انهدام تأسیسات زیربنایی و تولیدی، تخریب و تخلیه مناطق مسکونی شهرها و روستاهای مرزی، انهدام و آسیب دیدن سرمایه‌های طبیعی و میراث فرهنگی و ... شد.
دو کشور ایران و عراق، ۲۰۰ میلیارد دلار برای این جنگ هزینه کردند و حدود ۱۵۰۰ میلیارد دلار خسارت بر دو طرف وارد شد. ایران حدود ۱۸۸ هزار نفر شهید، ۵۱۹ هزار نفر جانباز و ۴۲ هزار اسیر داد. از عراق نیز حدود ۲۰۰ هزار نفر کشته شدند، سه برابر این میزان مجروح و حدود ۶۰ هزار نفر اسیر شدند.
جنگ عراق و کویت
ارتش عراق در ۱۱ مرداد ۱۳۶۹ش از مرز خود با کویت عبور کرده و آنجا را در سه ساعت اشغال کرد. عراق پس از مدتی کویت را به عنوان استان نوزدهم خود معرفی کرد. در مورد علت این اشغال، موارد متعددی چون اختلافات مرزی میان عراق و کویت، ناکامی‌های سیاسی، نظامی و راهبردی عراق در جنگ هشت ساله با ایران، بدهی‌های سنگین ناشی از جنگ با ایران ذکر شده است.
نیروهای متحدین به سرکردگی آمریکا در ۲۷ دی ۱۳۶۹ش برای خارج کردن عراق از کویت به آنها حمله کرد. این حمله توسط حملات گسترده هوایی و موشکی بود. پس از ۳۸ روز حملات هوایی و موشکی و نابودی بسیاری از مکان‌های نظامی و اقتصادی عراق، سرانجام نیروهای متحدین یورش زمینی را آغاز کرده و در طول ۴ روز موفق شدند ارتش عراق را شکست داده و از خاک کویت خارج کنند.
ارتش عراق در خلال این جنگ ۱۷ بار با پرتاب ۳۹ موشک به اسرائیل حمله کرد.
حمله آمریکا به عراق
پس از حملات ۱۱سپتامبر در شهر نیویورک، آمریکائی‌ها با القای نقش صدام در این حملات، ارتباط نزدیک القاعده با رژیم بعث عراق و وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق، افکار عمومی را برای حمله به عراق آماده کردند. در نهایت آمریکا به همراه متحدانش در سال ۲۰۰۳ (۲۹ اسفند ۱۳۸۱ش) به عراق حمله کرد و آنجا را به اشغال خود در آورد.
دستگیری و اعدام
در دسامبر ۲۰۰۳م (آذر/دی ۱۳۸۲ش) نیروهای آمریکایی اعلام کردند صدام حسین را در مزرعه‌ای نزدیک تکریت بازداشت کرده‌اند.
دادگاه صدام در سال ۲۰۰۵ برگزار شد و پس از برگزاری جلسات متعدد، در مورد کشتار دجیل صدام به جهت کشتار ۱۴۸ نفر در منطقه دجیل به اعدام محکوم شد. صدام در صبح عید قربان برابر با ۳۰ دسامبر ۲۰۰۶م (۹ دی ۱۳۸۵ش) در اردوگاهی در شهر کاظمین که پیش‌تر سید محمد باقر صدر در آنجا اعدام شده بود، اعدام شد.
پانویس
- ↑ المرسومی، دراسات فی فکر القائد صدام حسین، ۲۰۰۰م، ص۱۴.
- ↑ "", bibliothèque nationale de france؛ «»، باحساب.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۶۹.
- ↑ خضر، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۷۰.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۶۹.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۷۶.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۷۸.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۷۰.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۷۰.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۷۶.
- ↑
- ↑ العباسی، صفحات سوداء من بعث العراق، ۱۳۶۱ش، ص ۴۹.
- ↑ افشون، «دین و علمانیت در ساختار حقوقی - حاکمیتی عراق»، ص۴۸
- ↑ فولادزاده،ایدئولوژی حزب سوسیالیست بعث عراق، ۱۴۱۰ق، ص۲۶.
- ↑ اردستانی، «صدام و حزب بعث؛ ماهیت و کنش»، ۱۳۹۰ش، ص۴۰.
- ↑
- ↑ اردستانی، «صدام و حزب بعث؛ ماهیت و کنش»، ۱۳۹۰ش، ص۴۰.
- ↑ فولادزاده،ایدئولوژی حزب سوسیالیست بعث عراق، ۱۴۱۰ق، ص۲۹.
- ↑ فولادزاده،ایدئولوژی حزب سوسیالیست بعث عراق، ۱۴۱۰ق، ص۳۰.
- ↑ عاشور، الدین و التراث فی فکر الرئیس القائد صدام حسین،۱۹۸۸م، ص۱۸۶.
- ↑ ، براثانیوز.
- ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۲، ص۲۳۳.
- ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۲، ص۲۴۴.
- ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۲، ص۲۴۴.
- ↑ کاظم، ارقام و آراء حول نظام البعث فی العراق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۶.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص ۱۶۴.
- ↑ کاظم، ارقام و آراء حول نظام البعث فی العراق، ۱۹۸۲م، ص۱۵۸.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ پهلوان، «تحرکات جمعیتی در منطقه»، ص۱۴۷.
- ↑ جعفریان، «تشیع در عراق و مناسبات با ایران»، ص۲۰۳.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۲۷۲.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۲۷۸.
- ↑ جعفریان، «تشیع در عراق و مناسبات با ایران»، ص۲۰۴.
- ↑ المرسومی، دراسات فی فکر القائد صدام حسین، ۲۰۰۰م، ص۱۹۰.
- ↑ المرسومی، دراسات فی فکر القائد صدام حسین، ۲۰۰۰م، ص۱۹۲.
- ↑ المرسومی، دراسات فی فکر القائد صدام حسین، ۲۰۰۰م، ص۱۹۲.
- ↑ خضر، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۶۰.
- ↑ MacFARQUHAR, Saddam Hussein.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۶۰.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۸.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، خبرگزای ایسنا.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۳.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۹.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۷۰.
- ↑
- ↑ ، سایت تراثیات.
- ↑ الأسدی، موجر تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۷۳.
- ↑ ، سایت مغرس.
- ↑ ، سایت تراثیات.
- ↑ خضر، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۳۱۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۲۳.
- ↑ الاسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۷.
- ↑ ، سایت خبری فردا.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۴۹-۱۵۶.
- ↑ ، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ جعفری، اطلس نبردهای ماندگار، ۱۳۸۹ش، ص۱۴.
- ↑
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ ، سایت دفاع مقدس.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ کریمی، «جنگ عراق و کویت»، ج۱۱، ص۱۴۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۳.
- ↑ کریمی، «جنگ عراق و کویت»، ج۱۱، ص۱۴۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۷.
- ↑ امینی، «رسانه‌ها و عملیات روانی؛ نبرد نیروهای ائتلاف بر ضد عراق (مارس ۲۰۰۳)»، ص۱۵۱.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۸۹۴.
- ↑
- ↑ خضر، إعدام رئیس، یدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۳۱۴؛ «»، باحساب.
- ↑
- ↑ خضر، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۳۱۷.
- ↑ خضر، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، ۲۰۰۷م، ص۳۱۸؛ «»، باحساب.
- ↑ ، سایت روزنامه ایران.
- ↑ میشِل عَفلَق (به عربی: میشیل عفلق) (زادهٔ ۹ ژانویه ۱۹۱۰ در دمشق – درگذشتهٔ ۲۳ ژوئن ۱۹۸۹ در پاریس) فیلسوف، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز و فعال سیاسی ِ ملی‌گرای ِ عرب سوری بود. او بنیادگذار عقیدتی جنبش بعثی (شکل سکولاری از ملی‌گرایی عربی) بود.
منابع
- اردستانی، حجر، «صدام و حزب بعث؛ ماهیت و کنش»، فصلنامه تخصصی جنگ ایران و عراق، شماره۳۶، بهار ۱۳۹۰ش.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- افشون، تورج، «دین و علمانیت در ساختار حقوقی - حاکمیتی عراق»، مطالعات راهبردی جهان اسلام، شماره ۶۳، پاییز ۱۳۹۴ش.
- آل‌طعمه، سلمان هادی، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۳۳ق.
- امینی، آرمین، «رسانه‌ها و عملیات روانی؛ نبرد نیروهای ائتلاف بر ضد عراق (مارس ۲۰۰۳)»، مطالعات خاورمیانه، سال یازدهم، شماره ۳و۴، پاییز و زمستان۱۳۸۳ش.
- «»، باحساب، تاریخ بازدید: ۲۹ بهمن ۱۴۰۰ش.
- پهلوان، چنگیز، «تحرکات جمعیتی در منطقه»، اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره ۱۱۹، مرداد و شهریور ۱۳۷۶ش.
- تبرائیان، صفاءالدین، انتفاضه شعبانیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، ۱۳۸۹ش،
- جعفریان، رسول، «تشیع در عراق و مناسبات با ایران»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره ۱۵، ۱۳۸۵ش.
- حائری، علی، ، قم، دفتر عقل، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- خضر، هشام، اعدام رئیس بدایة و نهایة صدام حسین، الجیزه، العالمیه، ۲۰۰۷م.
- عاشور، محمود عبدالجبار، الدین و التراث فی فکر الرئیس القائد صدام حسین، بغداد، مطبعه الرشاد، ۱۹۸۸م.
- العباسی، عبدالحمید، صفحات سوداء من بعث العراق، بی‌جا، مهارت، ۱۳۶۱ش.
- فولادزاده حائری، عبدالامیر، ایدئولوژی حزب سوسیالیست بعث عراق، قم، جنبش رانده‌شدگان عراق، ۱۴۱۰ق،
- کاظم، فواد، ارقام و آراء حول نظام البعث فی العراق، بی‌جا، مرکز الاسلامی للابحاث السیاسیه، ۱۹۸۲م.
- کریمی، جواد، «جنگ عراق و کویت»، دانشنامه، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- مرسومی، نوری نجم، دراسات فی فکر القائد صدام حسین، بغداد، آفاق عربیه، ۲۰۰۰م.
- مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- مظاهری، محسن حسام، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الاسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
- عمانی، محمدرضا، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ترجمه قاسم غضبان‌پور، تهران، فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.
- "", bibliothèque nationale de france, تاریخ بازدید: ۲۹ بهمن ۱۴۰۰ش.