براثا
|
| |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد |
| مکان | بغداد |
| وقایع مرتبط | اقامت حضرت علی(ع) و نماز خواندن هنگام بازگشت از نهروان |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
بَراثا، یا بُراثا محله و مسجدی مقدس نزد شیعیان در بغداد. اهمیت مسجد براثا نزد شیعیان به‌سبب روایاتی درباره اقامت حضرت علی(ع) و ظهور کراماتی از وی در محل مسجد هنگام بازگشت از نهروان است. همچنین گفته شده که بعضی از پیامبران در این مکان نماز گزارده‌اند. در دوره‌ای، مرکزیت نشر احادیث اهل بیت در این مسجد بوده است.
امروزه مسجد براثا از مراکز شیعیان برای نماز جمعه در بغداد به شمار می‌آید.
موقعیت جغرافیایی
محله براثا در بخش غربی بغداد، در منطقه کَرْخ و در جنوب محله باب مُحوَّل واقع بوده است. براثا معرب واژه آرامی بَرَیثا به معنای «بیرونی» است.
این محل قدیمی‌تر از شهر بغداد است و در اصل روستایی با فاصله حدود ۳ کیلومتر از مرکز بغداد تاریخی بوده که با تأسیس و توسعه بغداد، به صورت محله‌ای از محلات آن درآمده است.
اهمیت
بنابر منابع شیعی حضرت علی(ع) در بازگشت از جنگ نهروان در این محل نماز خوانده است. برخی از این روایات از گفت و گوی مفصل حضرت با راهب مسیحی و حتی اقامت ۴ روزه ایشان سخن گفته‌اند. بدین رو این منابع، در فضیلت مسجد سخن بسیار گفته‌اند و از جمله فضایل این محل یا مسجد، وقوع رد الشمس برای حضرت علی(ع) را برشمرده‌اند.
در برخی روایات براثا جایگاه نماز حضرت مریم، حضرت عیسی و حتی حضرت ابراهیم(ع) معرفی شده است.
در مبحث اعتکاف، این مسجد از جمله ۶ مسجد خاص شیعیان بوده است.
مسجد براثا و امام علی(ع)
در برخی منابع شیعی، حضور امام علی(ع) در این محل با ماجراهایی، از جمله گفت و گوی آن حضرت با راهب صومعه، نقل شده است. در این نقل، بر جانشینی امام علی(ع)از پیامبر اکرم(ص) تصریح شده و برای آن حضرت کراماتی ذکر شده است.
تاریخچه مسجد
به گونه دقیق تاریخ بنای مسجد دانسته نیست. در منابع متقدم تنها ابن حوقل (درگذشت پس از ۳۶۷ق) ساخت مسجد را به حضرت علی(ع) نسبت داده است. به ظاهر، در محل مسجد مشهور براثا دِیری برپا بوده که در ۳۷ق/۶۵۷م، هنوز در اختیار راهبی مسیحی قرار داشته است. داستان ابو شعیب براثی و همسر عابدش به عنوان اولین مسلمانان براثا بارها در منابع آمده است.
در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری این مسجد به پایگاه فعالیت‌های شیعیان بغداد تبدیل شده بود و علاوه بر اعمال عبادی، محلی مناسب برای نشر احادیث شیعی بود. در ۳۱۳ق/۹۲۵م، به مقتدر عباسی خبر رسید که برپایی نماز تنها سرپوشی بر فعالیت آنان است و به همین دلیل به حکم مقتدر در یک روز جمعه که انبوه شیعیان در مسجد مشغول نماز بودند، مسجد با خاک یکسان شد و بسیاری از حاضران دستگیر شدند و زمین مسجد به گورستان پشت آن ملحق گشت.
اصطخری در ۳۴۰ق/۹۵۱م تنها از ۳ مسجد برای برگزاری نماز جمعه در بغداد یاد می‌کند و اشاره‌ای به براثا ندارد اما به گزارش ابن اثیر در شعبان ۳۴۹/اکتبر ۹۶۰ که به علت وقوع درگیری میان اهل سنت نماز جمعه برای مدتی در دو بخش بغداد (شرقی و غربی) تعطیل شد، در براثا نماز جمعه با امنیت کامل بدون وقفه اقامه می‌شد.
از اوایل قرن پنجم قمری از رونق مسجد براثا کاسته شد، تا آنکه در ۴۵۰ق/۱۰۵۸م به تعطیلی کشیده شد.
سمعانی (د ۵۶۲ق/۱۱۶۷م) در گزارش خود بیان می‌کند که در زمان او به دستور خلیفه درهای مسجد بسته بود.
از بازسازی و بازگشایی مسجد تا قرن دهم قمری و دست یافتن صفویان بر بغداد خبری در دست نیست، جز اینکه در اواسط قرن هشتم قمری، شهید اول در دیدار خود از بغداد، در مسجد براثا توقفی داشته و آن را مسجدی پای برجا یافته است.
مرمت و بازسازی
در ۳۲۸ق/۹۴۰م پس از درخواست شیعیان، بحکم ماکانی وزیر الراضی حکم به بازسازی و توسعه مسجد داد. بسیاری از زمین‌های اطراف مسجد از جمله گورستان نزدیک آن خریداری شد و با فتوای فقها قبرهای بسیاری نبش و بقایای اجساد در جایی دیگر دفن گردید چرا که این قبرها در مکان غصب شده مسجد قرار گرفته بودند.
در ساختمان مسجد گچ و آجر به کار رفت و سقف آن از چوب ساج منقوش ساخته شد و بر کتیبه مسجد نام خلیفه، الراضی، حک گردید. بازسازی مسجد در جمادی الاول ۳۲۹ به پایان رسید و با تعیین احمد بن فضل هاشمی، امام جماعت رصافه، به عنوان امام براثا از طرف خلیفه، اولین نماز جمعه در ۱۸ همین ماه با حضور انبوه بغدادیان و صاحب شرطه به صورت رسمی اقامه شد.
وضعیت فعلی
امروزه با توسعه شهر کاظمین، محله براثا به این شهر متصل و در مغرب بزرگراه بغداد-کاظمین واقع شده است و مقام حضرت علی(ع) در قبله‌گاه مسجد قرار دارد. مسجد براثا از مراکز مهم شیعیان برای نماز جمعه در بغداد به شمار می‌آید. در ۱۸ فروردین ۱۳۸۵، سه تروریست به این مسجد در حین نماز جماعت حمله کرده و ۶۹ نفر را شهید و ۱۳۰ نفر را زخمی کردند.
مشاهیر براثا
برخی از بزرگان و مشاهیر علمی، اجتماعی یا سیاسی شیعه در محله براثا پرورش یافته‌اند یا بنا به وصیت خود در این مسجد بر پیکر آن‌ها نماز خوانده، یا در اطراف آن دفن شده‌اند. ابوالعباس ضَبّی وزیر از جمله کسانی است که پیکر وی از براثا به سمت کربلا تشییع شد.
مسجد براثا و مشهد العتیقه
گفتنی است که گاهی براثا با مسجد دیگری با عنوان مشهدالعتیقه (یا مشهدالمنطقه) در جنوب شرقی شهرِ منصور میان کاظمین و جعیفر کنونی خلط شده است؛ شاید پس از ویرانی براثا، شیعیان مشهدالعتیقه را براثا نامیدند تا نام براثا از یادها محو نگردد.
علی بن حسن حسینی پیشینه براثا را در کتابی با عنوان تاریخ مسجد براثا بررسی کرده است (نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م) و محمد سماوی قصیده کوتاهی در تاریخ براثا دارد که ضمن اشاره به نام راویان روایتِ مربوط به فضل براثا، مکان این دو مسجد را به طور دقیق مشخص کرده است.
پانویس
- ↑ یعقوبی، ص۲۴۴؛ ابن حوقل، ج۱، ص۲۴۱؛ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۲؛ طریحی، ذیل برث.
- ↑ فرنکل، مقدمه، ص۲۰؛ لسترنج، ص۱۵۶، حاشیه۱.
- ↑ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۲.
- ↑ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۲.
- ↑ شیخ طوسی، ص۱۹۹-۲۰۰؛ راوندی، ج۲، ص۵۵۲-۵۵۴؛ بحرانی، ج۱، ۴۸۹-۴۹۲؛ مجلسی، ج۱۴، ص۲۱۰-۲۱۲.
- ↑ نک: مجلسی، ج۹۹، ص۲۶-۳۰؛ قمی، ص۴۸۸-۴۹۰؛ حر عاملی، ج۵، ص۲۸۷-۲۸۸؛ نیز شهید اول، همانجا.
- ↑ (نک: اربلی، ج۱، ص۲۸۵-۲۸۶.
- ↑ راوندی، ج۲، ص۵۵۳-۵۵۴؛ مجلسی، ج۱۴، ص۲۱۱-۲۱۲؛ نوری، ج۳، ص۴۳۰.
- ↑ کاشف الغطاء، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ امالی،شیخ طوسی
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۳،ص۴۲۹
- ↑ مناقب آل ابیطالب، ج ۲،ص۲۶۵
- ↑ ابن حوقل، ج۱، ص۲۴۱؛ قس: مجلسی، ج۵۲، ص۲۱۸، که به فرمان حضرت درباره ساخت مسجد و نام‌گذاری آن اشاره دارد.
- ↑ خطیب، ج۱۴، ص۴۱۹؛ ابن‌جوزی، ج۹، ص۱۵۲-۱۵۳.
- ↑ دارقطنی، ص۱۵۹؛ شیخ‌مفید، ص۱۶۵؛ شیخ‌طوسی، ص۲۶۹.
- ↑ ابن‌جوزی، ج۴، ص۵-۱۴؛ خطیب، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ لسترنج، ص۳۲۰ ,۱۵۶.
- ↑ ابن اثیر، ج۸، ص۵۳۳.
- ↑ ابن اثیر، ج۴، ص۳۹۳-۳۹۴؛ ابن‌کثیر، ج۱۲، ص۲۶.
- ↑ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۲.
- ↑ سمعانی، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ شهید اول؛ ص۱۵۵.
- ↑ صولی، ص۱۳۶، ۱۹۲، ۲۸۵؛ خطیب، ج۱، ص۱۱۰؛ همدانی، ج۱، ص۱۲۰؛ ابن جوزی، ج۱۴، ص۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۳۷۷
- ↑ ، روزنامه ایران.
- ↑ سمعانی، ج۲، ص۱۲۴-۱۲۶؛ یاقوت، البلدان، ج۱، ص۵۳۳-۵۳۴.
- ↑ صولی، ص۸۳، ۲۴۹.
- ↑ یاقوت، ادبا، ج۲، ص۱۱۰؛ امینی، ج۴، ص۱۵۵.
- ↑ جواد، ص۸۵، ۹۸.
- ↑ خلیلی، ج۱، ص۲۱، حاشیه۱، نیز ص۳۲، حاشیه۱.
منابع
- ابن اثیر، الکامل.
- ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن حوقل، محمد، صوره الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸م.
- ابن کثیر، البدایه.
- اربلی، علی، کشف الغمه، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، تهران، ۱۳۶۶ش.
- بحرانی، هاشم، مدینه معاجز الائمه الاثنی‌عشر(ع)، قم، ۱۴۱۳ق.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۷ش.
- جواد، مصطفی و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصل، بغداد، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م.
- حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم، ۱۴۱۴ق.
- خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
- خلیلی، جعفر، موسوعه العتبات المقدسه، قسم الکاظمین، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- دارقطنی، علی، سؤالات حمزه بن یوسف السهمی، به کوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، ریاض، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
- شهید اول، محمد، ذکری الشیعه، چ سنگی، ۱۲۷۲ق.
- شیخ طوسی، محمد، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، محمد، امالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
- صولی، محمد، الاوراق، اخبار الراضی بالله و المتقی لله، به کوشش هیورث دن، قاهره، ۱۹۳۵م.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، نجف، ۱۳۷۸ق.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، ۱۳۹۱ق.
- کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، چ سنگی، تهران، ۱۲۷۱ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۰۷ق.
- همدانی، محمد، تکمله تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م.
- یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان.
- یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسه ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م.
- Fraenkel, S., Die aram L ischen Fremdw N rter im Arabischen, *Hildesheim, 1962;
- Le Strange, G., Baghdad During the Abbasid Caliphate, Westport, 1983.
پیوند به بیرون
- مقاله به زبان عربی