شهدای کربلا

شهدای کربلا امام حسین(ع) و یارانش که در واقعه کربلا در روز عاشورای سال ۶۱ق در نبرد با سپاه عمر بن سعد به شهادت رسیدند. شمار دقیق شهیدان کربلا مشخص نیست؛ اما در بیشتر منابع تاریخی، تعداد آنها ۷۲ نفر ذکر شده است. اعداد دیگری مانند ۷۸ نفر، ۸۷ نفر و ۱۴۵ نفر نیز ذکر شده است. ۱۸ نفر از شهیدان واقعه کربلا از بنی‌هاشم بودند. امام حسین(ع)، عباس بن علی و علی اکبر، شناخته‌شده‌ترین شهدای بنی‌هاشم و حر بن یزید ریاحی، حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و زهیر بن قین از بارزترین شهدای غیرهاشمی‌اند.

تعداد

گزارش‌های منابع درباره تعداد شهدای کربلا متفاوت است. در کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع) مشهورترین گزارش درباره تعداد کل شهدا، ۷۲ نفر دانسته شده است. در منابع ۸۷تن، و ۶۱ تن، ۷۸ تن و ۱۴۵ تن نیز ذکر شده است

در بیشترِ منابع تاریخی، تعداد یاران امام حسین(ع) در روز عاشورا، ۷۲ تن ذکر شده که ۳۲ تن از آنها سواره و ۴۰ تن پیاده بودند. شیخ مفید در الارشاد تعداد سرهای جدا شده شهدای کربلا را -به جز امام حسین(ع)- که به کوفه فرستاده شدند، ۷۲ نفر ذکر کرده است. در دانشنامه امام حسین(ع) با گردآوری شهدای کربلا از منابع معتبر، نام ۱۵۵ نفر ذکر شده است.

سرهای شهدا

به دستور عمر سعد و شمر، سر امام حسین(ع) و یارانش از بدن‌ها جدا و به کوفه فرستاده شدند. در تعداد شمار سرها اختلاف گزارش وجود دارد. برخی تعداد سرها را ۷۸ سر و بنابر گزارش مشهور و معروفی که توسط بسیاری از مورخان نقل شده است، تعداد سرهای شهدای کربلا ۷۲ سر بود.

بَلاذُری در انساب الاشراف سرهای جدا شده را ۷۲ تن ذکر کرده است؛ ولی از أَبومِخْنف نقل کرده که قبیله کنده ۱۳ سر، قبیله هوازن ۲۰ سر، قبیله بنی‌تمیم ۱۷ سر، قبیله بنی‌اسد ۱۶ سر، قبیله مذحج ۷ سر و قیس ۹ سر را با خود به نزد ابن زیاد بردند.

شهدای بنی‌هاشم

در منابع مختلف گزارش‌های متفاوتی در مورد تعداد شهدای بنی هاشم از ۹ تن تا ۳۳ شهید ذکر شده است.

بر اساس گزارش مشهوری که توسط شماری از مورخین کهن از جمله ابومخنف(۱۵۷ق)، ابن سعد(۲۳۰)، دینوری(۲۸۲ق)، طبری(۳۱۰ق)، شیخ مفید(۴۱۳ق)، ابن عساکر(۵۷۱ق)، ابن جوزی(۵۹۷ق) و ابن اثیر(۶۳۰ق) نقل شده است: امام حسین(ع) در کربلا همراه هجده تن از اهل بیت خود به شهادت رسید.

به گفته نویسندگان کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، مشهورترین آماری که درباره شهدای بنی‌هاشم در بسیاری از منابع گزارش شده، هفده نفر (بدون احتساب امام حسین(ع)) است. شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و خوارزمی از جمله کسانی‌اند که شهدای بنی‌هاشم را هفده نفر ذکر کرده‌اند.

فرزندان امام علی(ع)

فرزندان امام علی(ع) به جز امام حسین(ع)، که در کربلا شهید شدند، عبارتند از: حضرت عباس، عبدالله، عثمان، ابوبکر، محمد، و جعفر

فرزندان امام حسن(ع)

قاسم، ابوبکر و عبدالله از فرزندان امام حسن(ع) بودند که در کربلا به شهادت رسیدند.

فرزندان امام حسین(ع)

از فرزندان امام حسین(ع) نیز علی اکبر و عبدالله بن حسین مشهور به علی اصغر در کربلا به شهادت رسیدند. هر چند از آنجا که در مقاتل هم از عبدالله بن حسین و هم از علی اصغر یاد شده، اختلاف نظر است که آیا آن دو کودک بودند یا هر دو نام برای یک شخصیت.

سایر بنی‌هاشم

در منابع کهن نام سایر بنی هاشم که در کربلا به شهادت رسیدند عبارتند از: جعفر بن عقیل، عبدالرحمان بن عقیل، عبدالله بن عقیل، محمد بن ابی‌سعید بن عقیل، عبدالله بن مسلم بن عقیل، محمد بن عبدالله بن جعفر، و عون بن عبدالله بن جعفر.

گزارش‌های نادر

بر خلاف گزارش معروف و مشهوری که شمار شهدای بنی هاشم را هجده تن بیان کرده است، در لابلای سایر کتب و منابع دیگر، ۴۲ نام دیگر به عنوان شهید بنی‌هاشم نیز ضبط شده است.

اصحاب

در میان شهدای کربلا برخی از آنها از صحابه رسول خدا(ص) و برخی دیگر از اصحاب حضرت علی(ع) بودند که صحابه‌ی شهید عبارتند از:

و اصحاب امام علی(ع) که در کربلا به شهادت رسیدند عبارتند از:

یاران شهید امام حسین(ع)

در منابع و کتب اسامی زیادی به عنوان شهید کربلا ضبط شده است، اما بر اساس گزارش ۷۲ یار امام حسین(ع)، و گزارش ۷۲شهید و ۷۲ سری که به کوفه فرستاده شد، می‌توان گفت: شمار شهدای کربلا ۷۲ تن بودند که از این میان بر اساس گزارش مشهوری شمار شهدای بنی هاشم هیجده تن هستند و شمار شهدای اصحاب ۵۴ تن که به شرح ذیل می‌باشد.

شهدای مشکوک در کربلا

دفن شهدای کربلا

۱۱ محرم یا ۱۳ محرم را زمان دفن شهدای کربلا بیان کرده‌اند. بنابر برخی گزارش‌ها، پس از بازگشت عمر سعد و یارانش، گروهی از بنی اسد که در نزدیکی کربلا سکونت داشتند در موقعی از شب بر امام حسین(ع) و یارانش نماز گزاردند و آنان را دفن کردند. شهدا به دست گروهی از قبیله بنی اسد دفن شدند. بر اساس گزارش مورخین بزرگی چون أبومخنف(۱۵۷ق)، دینوری(۲۸۲ق)، طبری(۳۱۰ق)، مسعودی(۳۴۶ق)، شیخ مفید(۴۱۳ق)، طبرسی(۵۴۸ق)، إبن شهرآشوب(۵۵۸ق)، خوارزمی(۵۶۸ق)، إبن أثیر(۶۳۰ق)، إبن نما(۶۴۵ق)، إبن طاووس(۶۶۴ق)، إبن حاتم(۶۶۴ق)، إبن کثیر(۷۷۴ق) هنگامی که ابن سعد از کربلا رفت، قومی از بنی اسد امام حسین(ع) و سایر شهدا را در کربلا به خاک سپردند. در منابع مذکور هیچ سخنی از جدا دفن شدن حربن یزید نیست، افزون بر آنکه در شماری از منابع تصریح شده: حضرت عباس دارای قبری جداگانه است و علی بن حسین پایین پای امام حسین(ع) دفن شد. شیخ مفید(۴۱۳ق)، طبرسی(۵۴۸ق) و ابن حاتم(۶۶۴ق) تصریح دارند: « حفروا للشهداء ... و جمعوهم فدفنوهم جميعا معا: اهل غاضریه برای شهدای کربلا قبری آماده کرده ... و اجساد آن‌ها را جمع کرده و همه را کنار هم به خاک سپردند. و در جای دیگر تصریح دارند: ما شک نداریم شهدای کربلا در حائر حسینی و اطراف امام حسین دفن شدند. بجز قبر حضرت عباس که در محل شهادتش و جدای از دیگر قبور شهداء دفن شده است.

اما در اینکه حر بن یزید خارج از کربلا دفن شده است، شک و تردید وجود دارد و گزارش مربوط به دفن وی در خارج از کربلا مربوط به قرن هفتم است و این نقل با گزارش‌های معتبر و متقدم ناسازگار است.

کتاب‌شناسی

درباره شهدای کربلا آثاری نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. تَسْمیَةُ مَنْ قُتِلَ مَعَ الحُسَیْن بْن عَلی، اثر فضیل بن زبیر کوفی که در قرن دوم قمری نگاشته شده و به معرفی شهدای کربلا پرداخته است.
2. إبْصارُ العَین فی أنْصارِ الحُسین علیه السلام اثر شیخ محمد سماوی (درگذشت ۱۳۷۰ق) در این کتاب، ۱۱۲ نفر از یاران امام حسین را با ذکر طوایف و قبایل آنان معرفی شده است و ترجمه فارسی آن «سلحشوران طفّ» نام دارد.
3. آیینه‌داران آفتاب پژوهش و نگارش نو از زندگانی و شهادت یاران امام حسین (ع) نوشته محمدرضا سنگری؛ نویسنده در این کتاب به ویژگی یاران امام حسین پرداخته است و شهیدان کربلا را به شهدای پیشاهنگ، شهدای نبرد نخستین، شهدای نبرد تن به تن و شهیدان نماز و پس از آن تقسیم کرده است. این کتاب به زبان فارسی نوشته شده و شرکت انتشارات نشر بین الملل آن را در سال ۱۳۸۷ش در دو جلد منتشر کرده است.
4. الامام الحسین (ع) واصحابه، نوشته فضل‌علی قزوینی عالم شیعه قرن ۱۴ق؛ این اثر در سه قسمت به اصحاب مرد امام(ع)، مقتل امام(ع) و زنان حاضر در کربلا پرداخته است.

۵-رسم وفا، گذری بر زندگی شهدای غیر هاشمی کربلا، نوشته رفیعه رضاداد. این کتاب شرح حال مختصری از ۹۰ نفر از شهیدان غیر هاشمی کربلا است که نامشان در زیارت ناحیه مقدسه و دیگر منابع آمده است و در سه مقطع به امام پیوسته اند: از مدینه، در فاصله کربلا تا مکه، در سرزمین کربلا. کتاب به زبان فارسی در سال ۱۳۸۸ش. توسط نشر جام طهور در تهران در یک جلد منتشر شده است.

همچنین کتاب‌های «انصار الحسین (ع)؛ الرجال والدلالات» اثر محمدمهدی شمس الدین عالم لبنانی (۱۹۳۶- ۲۰۰۱م) و «اصحاب امام حسین (ع) از مدینه تا کربلا» نوشته سید اصغر ناظم‌زاده از دیگر آثاری است که درباره شهدای کربلا نوشته شده است.

جستارهای وابسته

پانویس

منابع