صحیفه سجادیه
|
صحیفه سجادیه: دعاهای امام سجاد(ع) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | اخت القرآن، انجیل اهل بیت، زبور آل محمد، صحیفه کامله |
| نویسنده | امام باقر(ع) و زید بن علی |
| موضوع | دعا |
| زبان | عربی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | صحیفه سجادیه |
| مترجم | فهرست ترجمه‌های صحیفه سجادیه |
صحیفه سجادیه کتابی حاوی ۵۴ دعا از امام سجاد(ع) است. این کتاب پس از قرآن و نهج البلاغه مهم‌ترین میراث مکتوب شیعه به حساب می‌آید و به نامهای خواهر قرآن و «انجیل اهل بیت» نیز مشهور است. صحیفه مانند قرآن و نهج‌البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است.
امام سجاد(ع) بسیاری از معارف دینی را در دعاهای خود بیان می‌کند؛ موضوعاتی مثل خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و مباحث عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، گرامیداشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت. معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است. بر این اثر شرح های بسیاری نوشته شده که مشهورترین آنها ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی است. صحیفه به سیزده زبان از جمله فارسی و انگلیسی ترجمه شده است.
اولین بار، متوکل بن هارون بلخی از اصحاب و راویان امام صادق علیه‌السلام متن صحیفه را در دیدار با یحیی بن زید (؟۱۰۷ـ۱۲۵ق) از او دریافت کرد و در ملاقات با امام ششم، آن را با نسخه امام باقر(ع) مقابله کرد و سپس متن صحیفه را روایت کرد و فرزندش عمر یا عمیر، به راویان بعدی آموزش داد.
نام‌ها
به باور برخی صاحب‌نظران مسلمان، «صحیفه سجادیه» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی است و بدین رو، به آن «اخت القرآن» (خواهر قرآن)، «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» لقب داده‌اند.
گفته‌اند علت نامگذاری این کتاب به «صحیفه کامله» این است که نزد «زیدیه» نسخه‌ای از صحیفه وجود دارد که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه کامله است. به همین سبب، امامیه صحیفه موجود نزد خویش را صحیفه کامله گویند.
سند و نسخه‌ها
صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند.»
همچنین محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.»
شیخ مفید نیز در الارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد شیخ صدوق و ابن عیاش جوهری و ابوالمفضل شیبانی، و... آن را نقل کرده‌اند. از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در تذکرة الخواص، و سلیمان بن ابراهیم قندوزی در ینابیع المودة از صحیفه نام برده و بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده‌اند.
ابوالمعالی محمد بن ابراهیم کلباسی (م۱۳۱۵ق) نیز در کتاب رسالة فی السند الصحیفة السجادیة سند صحیفه سجادیه را به اختصار شرح داده است.
صحیفه سجادیه به خط کفعمی از نسخه‌های قدیمی صحیفه است که سالیان قبل از ایران خارج شده و مفقود شده بود؛ اما با تلاش‌های بسیار در حوزه شبه قاره شناسایی شد و توسط شخصیت‌های فرهنگی به قم انتقال یافت که در نهایت چاپ و منتشر شد. این نسخه، علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه‌های دیگر، چهار دعا بیشتر دارد.
روایت صحیفه
اولین بار، متوکل بن هارون بلخی در دیدار با یحیی بن زید (؟۱۰۷ ـ ۱۲۵ق) از او متن صحیفه را دریافت کرده و در مدینه، با نسخه امام باقر(ع) که نزد امام صادق(ع) بود، مقایسه کرد و سپس آن را روایت کرد و فرزندش عمر یا عمیر به راویان بعدی منتقل کرد.
متوکل گفت: پس از قتل زید بن علی بن الحسین، فرزندش یحیی را ملاقات کردم.او از من حال امام صادق(ع) را پرسید. گفتم: او در سلامت است و برای شهادت پدرت سوگوار. یحیی گفت: آیا از او درباره سرنوشت من چیزی شنیده‌ای؟ گفتم: بلی مطالبی شنیده‌ام شما نیز به‌دار آویخته خواهی شد!
یحیی گفت:ای متوکل!...آیا از جعفر بن محمد مطالبی یادداشت کرده‌ای؟ بخشی از آموخته هایم را برای او بازگو کردم، از آن جمله دعایی بود که از امام باقر(ع) دریافت داشته بود و آن را از دعاهای صحیفه کامله می‌دانست.
یحیی گفت: اینک به تو صحیفه‌ای را خواهم داد که پدرم زید، از پدرش علی بن حسین(ع) دریافت کرده، اگر پسر عمویم، جعفر بن محمد از کشتن من خبر نمی‌داد، این صحیفه را به تو نمی‌دادم، ولی اکنون به تو می‌دهم تا در حفظ و نگهداری آن کوشا باشی، بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند، آن را به محمد و ابراهیم، پسرعموهایم بده که پس از من، جانشین و قیام‌کنندگان بعدی هستند. متوکل گفته: صحیفه همراه من بود تا در مدینه، به دیدار امام صادق(ع) رسیدم، او از دیدن صحیفه بسیار مسرور شد و گفت: سوگند به خداوند! این خط عمویم زید و دعای جد من است.
آن گاه امام صادق به پسرش اسماعیل رو کرد و گفت: آن صحیفه‌ای را که به تو سپرده‌ام بیاور!
اسماعیل صحیفه‌ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر(ع) و املای جدم امام زین العابدین(ع) است.
متوکل می‌گوید: از امام صادق(ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم. امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم.
محتوا
پروردگارا! بر پاکان از اهل بیت محمد(ص) درود بفرست. کسانی را که برای حکومت برگزیدی، و گنجینه‌های علوم خود و حافظان دینت و خلفای خود در روی زمین و حجت خود بر بندگانت قرار دادی، آنان را با اراده خود از هر پلیدی و آلودگی پاک و مبرا ساختی و وسیله‌ای برای رسیدن به تو و بهشت جاودانت اختیار نمودی.
صحیفه سجادیه، دعای ۴۷ فقره ۵۶.
| نیایش |
امام سجاد(ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را به‌جا می‌آورد، سپس بر پیامبر(ص) و خاندانش درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده نشده باشد. وی در نهایت حاجت خود را از خدا درخواست می‌کند.
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه‌ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا بیان شده است. به طور مثال، مسئله امامت و نفی عقیده تشبیه در صحیفه سجادیه بیان شده است.
در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمان‌های مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن به صورت سالانه، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی ماهانه، مانند دعای دیدن هلال، و برخی هفتگی و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.
عناوین دعاهای صحیفه مختلف است و بسیاری از معارف اسلامی در ضمن دعاهای صحیفه بیان شده است؛ در این کتاب، مباحث خداشناسی، هستی‌شناسی، عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، گرامیداشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، یادآوری نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز، عبادت و... در قالب دعا بیان شده است. معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است.
عناوین دعاها
صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعا است که فهرست عناوین آن بدین شرح است:
۱.حمد الهی
۲.درود بر پیامبر
۳.فرشتگان مُقرّب
۴.پیروان پیامبران
۵.خویشتن و دوستان
۶.صبح و شام
۷.بلا و سختی
۸.اخلاق ناپسند
۹.طلب آمرزش
۱۰.پناه‌بردن به خدا
۱۱.عاقبت به خیری
۱۲.اعتراف و توبه
۱۳.طلب حاجت
۱۴.دادخواهی از ستم
۱۵.هنگام بیماری
۱۶.طلب آمرزش
۱۷.شر شیطان
۱۸.دفع بلا
۱۹.طلب باران
۲۰.مکارم الاخلاق
۲۱.اندوه از خطا
۲۲.هنگام سختی
۲۳.تندرستی
۲۴.پدر و مادر
۲۵.فرزندان
۲۶.همسایگان و دوستان
۲۷.مرزداران
۲۸.پناه‌بردن به خدا
۲۹.روزی
۳۰.پرداخت بدهی
۳۱.توبه
۳۲.دعا در نماز شب
۳۳.درخواست خیر
۳۴.گرفتاری به گناه
۳۵.رضا به قضای الهی
۳۶.هنگام رعدوبرق
۳۷.کوتاهی در شکرگزاری
۳۸.پوزش از ستم
۳۹.طلب عفو و رحمت
۴۰.یاد مرگ
۴۱.پرده‌پوشی از گناه
۴۲.ختم قرآن
۴۳.رؤیت هلال
۴۴.ورود به رمضان
۴۵.وداع با رمضان
۴۶.عیدفطر و جمعه
۴۷.دعای عرفه
۴۸.عیدقربان و جمعه
۴۹.دفع حیله دشمنان
۵۰.خوف از خدا
۵۱.فروتنی در برابر خدا
۵۲.پافشاری در دعا
۵۳.فروتنی در برابر خدا
۵۴.زدودن اندوه‌ها
دیدگاه عالمان شیعه
محمدتقی مجلسی در شرح احوال خود می‌نویسد: «در اوایل جوانی به جهت برخی از مشکلات به امام زمان(عج) توسل جستم.ایشان در مکاشفه‌ای مرا به صحیفه ارجاع دادند. بعد از انس با این کتاب همه مشکلاتم حل شد و به تبلیغ این کتاب در اصفهان پرداختم. در نتیجه در خانه‌های مردم اصفهان، در کنار قرآن یک نسخه از صحیفه هم یافت می‌شد و به برکت انس مردم با این اثر، نیمی از مردم اصفهان مستجاب الدعوه شده بودند».
عزالدین جزائری در مقدمه شرح صحیفه سجادیه می‌نویسد: «برخی ازبزرگان حوزه‌های علمیه هندوستان، این کتاب را تدریس می‌کردند».
امام خمینی وقتی به ترکیه تبعید شد، نامهای به خانواده‌اش نوشت و بعد از سفارش به صبر، درخواست فرستادن صحیفه را به آنکارا کرد. وی به همراه اهدای یک جلد صحیفه به نوه‌اش، این کتاب را این‌گونه وصف می‌کند: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشأت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم، بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ(دقیق ترین) معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و ما فوق آن حاصل می‌شود، در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند...»
او در وصیت نامه‌اش نوشته: «ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه معصومین(ع) ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و «صحیفه سجادیه» این زبور آل‌محمد و «صحیفه فاطمیه» که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ما است.»
در نگاه دانشمندان اهل سنت
ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود می‌گوید:
- «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می‌توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند [و هیچ جمله‌ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت».
در ۱۳۵۳ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت، آن را با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین تر» ستود.
این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می‌نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم
مقدمه مرعشی نجفی، ص۳۷ مقدمه؛ ر. ک: پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۲۷۰-۲۷۱.
ابن جوزی در تذکرة الخواص می‌گوید:
- علی بن الحسین، زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی‌دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند.
زکی مبارک در کتاب التصوف الاسلامی والادب والاخلاق، صحیفه را از جهات گوناگون با انجیل همانند دانسته است با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی عیسی مسیح می‌گرداند و صحیفه، صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد.
چاپهای نخستین
اولین چاپ و نشر صحیفه سجادیه سال ۱۲۴۸ق/۱۲۱۱ش در شهر کلکته هند اتفاق افتاد. در دهه‌های بعدی، ترجمه این کتاب به فارسی، اردو، سندی و گجراتی و نیز شرح‌های آن و اولین متن تکمیلی آن، الصحیفة السجادیه الثانیه، نوشته حر عاملی(۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ق) در همین شهر چاپ شد.
در ایران هم‌زمان با حکومت محمدشاه قاجار (حکومت:۱۲۵۰ ـ ۱۲۶۴ق) اولین بار محمدحسین بن میرزا محمد، صحیفه سجادیه را سال ۱۲۶۲ق/۱۲۲۵ش در تبریز به همراه ترجمه‌اش منتشر کرد. او پیش از این‌کار برای نخستین بار در ایران، سال‌های ۱۲۵۱ق و ۱۲۵۸ق قرآن و سپس زاد المعاد، اثر محمد باقر مجلسی را چاپ سنگی کرده بود.
در مجموع متن صحیفه امام سجاد در خارج و داخل ایران بیش از ۷۰ بار چاپ و نشر شده که ۳۸ بار آن در دوره قاجاریه بخصوص زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دلیل شروع صنعت چاپ در این کشور بود. در این دوره همچنین تکمله‌های این کتاب نیز چاپ شدند. صحیفه در حکومت پهلوی نیز، ۱۴ بار منتشر شد.
اولین شرح چاپ شده صحیفه، کتاب ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین اثر سید علیخان مدنی(۱۰۵۲ - ۱۱۱۸ق یا ۱۱۲۰ق) معروف به ابن‌معصوم بود که سال ۱۲۷۱ق/۱۲۳۴ش در تهران نشر شد.
ترجمه‌های صحیفه
| امام سجاد(ع) |
| «خداوندا! مقام خلافت برای خلفای توست، برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت‌های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آن‌هااختصاص دادی ولی دیگران از آنان گرفتند... تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان بر باد رفت. پروردگارا! بر دشمنان آنها از اولین و آخرینشان، به کسانی که بر تجاوز دشمنانشان رضا دادند و بر پیروان و تابعین آنها لعنت بفرست.» |
تاکنون ترجمه‌های متعددی از صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی نوشته شده است که از آن میان می‌توان به شصت ترجمه و شرح به زبان فارسی اشاره کرد. همچنین صحیفه به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی و سایر زبان‌ها نیز ترجمه شده است.
برخی از این ترجمه‌ها از این قرار است:
- ترجمه عبدالمحمد آیتی، از انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
- ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، نشر مؤسسه انتشاراتی دانش هوشیار، درسال ۱۳۸۴، در ۳۴۴ صفحه. و نیز انتشارات وفایی، درسال ۱۳۸۴ و در ۳۵۲ صفحه.
- ترجمه محمد مهدی فولادوند، با عنوان پیشوای چهره برخاک سایندگان، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، در سال ۱۳۷۹، در ۴۱۹ صفحه.
- ترجمه فرانسوی اثر فریده مهدوی دامغانی که در سال ۱۳۸۱ از سوی انتشارات الهادی چاپ شده است. به گفته مترجم این اولین ترجمه صحیفه سجادیه به زبان فرانسوی است.
- ترجمه اسپانیولی با عنوان: As-Sahifa al-Kamilah as-Sayyadiiah; Las Súplicas de As-Sayyad ترجمه شده توسط ماریا آمورتی، حجة الاسلام محمد معلمی زاده و نستور پاگانو، مؤسسه امام علی(ع)، بیروت.
- ترجمه ترکی آذری اثر رسول اسماعیل زاده که از سوی انتشارات الهدی در سال ۲۰۰۳ میلادی در یک جلد منتشر شد.
- ترجمه اندونزیایی اثر جلال الدین رحمت در یک جلد توسط انتشارات مطهری باندونگ در سال ۱۹۹۸م منتشر شد.
شروح صحیفه
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود ۵۰ شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است. برخی نیز این شروح را بیش از ۸۰ مورد ذکر کرده و آنها را نام برده‌اند.
همچنین کتابی با عنوان کتاب شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق توسط مجمع جهانی اهل‌بیت به چاپ رسیده است که کتب مرتبط با امام سجاد(ع) را معرفی نموده است.
شروح فارسی
- شهود و شناخت، در ۴ جلد به قلم حسن ممدوحی کرمانشاهی به همراه مقدمه‌ای از آیت الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
- دیار عاشقان، شرح و توضیح صحیفه به قلم حسین انصاریان
- ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه از سید علی نقی فیض الاسلام چاپ مرکز نشر آثار فیض الاسلام.
شروح عربی
- ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین اثر سید علیخان مدنی.
- ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدین اثر محمد بن محمد دارابی.
- ریاض العابدین فی شرح صحیفه مولانا ومولی المومنین علی بن الحسین زین العابدین اثر بدیع الزمان قهپایی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمد باقر بن محمد میرداماد.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدحسین حسینی جلالی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمد بن محمدباقر حسینی نائینی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدسلیم رازی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر شهید ثانی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدحسین لنبانی.
- شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدباقر مجلسی.
فرهنگنامه‌های موضوعی
- الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیه اثر محمدحسین مظفر، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق. تمام موضوعات دعاهای صحیفه را در ۱۹ باب کلی آورده و ذیل آنها موضوعات فرعی و جزئی را مطرح کرده است.
- نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه اثر مصطفی درایتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، چ۱، ۱۳۷۷.
- فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، اثر سیداحمد سجادی، قم: موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، چ۱، ۱۳۸۵.
- حدیث بندگی:شرح موضوعی صحیفه سجادیه ، اثر سید کاظم ارفع، تهران، انتشارات فیض کاشانی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش
معجم الفاظ
- المعجم المفهرس لألفاظ الصحیفة الکامله اثر سید علی‌اکبر قرشی.
- المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه اثر علی انصاریان.
- المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه اثر فاطمه احمدی.
تعلیقات و حواشی
- تعلیقات علی الصحیفة السجادیة: از ملا محسن بن مرتضی فیض کاشانی تعلیقات مختصری است بر صحیفه سجادیه در توضیح نکات ادبی و لغوی که در سال ۱۰۵۵ق تألیف شده است. این کتاب را با عناوین دیگری همچون: «شرح صحیفه سجادیه» و «حاشیه صحیفه سجادیه» نیز خوانده‌اند.
- حاشیة الصحیفة السجادیة: از سید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، میرداماد (م۱۰۴۱ق) شرحی است مختصر با عناوین «قوله قوله» بر صحیفه سجادیه، مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی که گاهی نیز در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت سخن به درازا می‌کشد. این شرح شامل توضیح و بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است و میرداماد آن را بعد از کتاب دیگرش «السبع الشداد» تألیف نموده است.
- حاشیة علی الصحیفة الکاملة: از ابو جعفر محمد بن منصور بن احمد ابن ادریس حلی (م۵۹۸ق). حاشیه مختصری است بر صحیفه سجادیه که به بیان معانی لغات مشکل آن پرداخته است. اهمیت حاشیه ابن ادریس از آن جهت بوده که اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود بر صحیفه است.
تکمله‌ها و مستدرکات
از سوی برخی علما مستدرکاتی بر صحیفه نوشته شده است. منظور از این مستدرکات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد(ع) است که در صحیفه کامله نیامده است. برخی از آنها عبارتند از:
- صحیفه ثانیه، تالیف شیخ محمد بن حسن حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه.
- صحیفه ثالثه، الدرر المنظومة المأثورة فی جمع لآلی الادعیة السجادیة المشهورة: از میرزا عبدالله بن عیسی معروف به افندی (حدود ۱۱۳۰ق). مؤلف در این کتاب، دعاهای روایت شده از امام زین العابدین علیه‌السلام را که در صحیفه کامله و صحیفه دوم از شیخ حرّ عاملی ذکر نشده را جمع آوری کرده است.
- صحیفه رابعه، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.
- صحیفه خامسه، علامه سید محسن امین عاملی.
- صحیفه سادسه، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
- صحیفه سابعه که توسط شیخ هادی کاشف الغطاء، صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه نوشته شده است.
- صحیفه ثامنه، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
- ملحقات صحیفه که مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی از شاگردان شیخ بهایی است.
مطالعه بیشتر
- کتاب شناسی امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، به کوشش سلمان حبیبی ومختار شمس الدینی مطلق،مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۹۴ش
- پژوهشنامه صحیفه سجادیه: مجموعه مقالاتی در سندپژوهی و نسخه‌شناسی صحیفه سجادیه، مجید غلامی جلیسه، قم، دلیل ما، ۱۳۹۰.
پانویس
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸-۱۹.
- ↑ مقدمه مرعشی نجفی بر صحیفه، ص۴۶ مقدمه.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸–۱۹.
- ↑ مرعشی نجفی، صحیفه سجادیه، بلاغی، ص۹ مقدمه.
- ↑ رجوع کنید به: قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۱۶ق، ج۱-۲، ص۵۹۹.
- ↑ ماهنامه کتاب ماه دین، ش۵۱،۵۲، ص۱۰۵۱۱۹.
- ↑ ، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ حسینی تهرانی، امام شناسی، ج۱۵، ص۲۰۳-۱۸۴.
- ↑ حسینی تهرانی، امام شناسی، ج۱۵، ص۲۰۳-۱۸۴.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۲۰، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۸۴. سهمی، تاریخ جرجان، ص۱۸۹
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷ فقره ۵۶.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۹.
- ↑ مجلسی،روضه المتقین،۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۳۸۲.
- ↑ جزائری، شرح الصحیفه السجادیه،۱۴۰۲ق، ص۱۹
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۱ ص۴۲۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۲۱ ص۲۰۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۲۱ ص۳۹۲.
- ↑ مقدمه مرعشی نجفی، ص۱۳.
- ↑ مقدمه مرعشی نجفی، ص۳۷ مقدمه؛ ر. ک: پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ به نقل از: مقدمه مرعشی بر صحیفه، ص۴۳-۴۵.
- ↑ به نقل مبشری، صحیفه سجادیه، مقدمه، ص۱۳.
- ↑ جلیسه، نشریه آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش، ص۲۹۷ ـ ۳۳۶.
- ↑ جلیسه، نشریه آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش، ص۲۹۷ ـ ۳۳۶.
- ↑ جلیسه، نشریه آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش، ص۲۹۷ ـ ۳۳۶.
- ↑ جلیسه، نشریه آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش، ص۲۹۷ ـ ۳۳۶.
- ↑ ماهنامه کتاب ماه دین، شماره‌های ۴۹ تا ۵۲، مقاله کتابشناسی تفصیلی صحیفه سجادیه، حکیم، سید محمد حسین
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۴۵-۳۵۹.
- ↑ نک: حکیم، سید محمدحسین، کتابشناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، مجله «کتاب ماه دین»، اسفند ۱۳۸۰ و فروردین۱۳۸۱
- ↑
- ↑ حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتابشناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۱۱.
- ↑ حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتابشناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۶۷.
- ↑ حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتابشناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۴۹.
- ↑ ر. ک: مقدمه مرعشی نجفی، ص۴۱–۴۳.
- ↑ دوچیز که میان آنها وجه مشترک باشد را اصطلاحا خواهرخوانده نیز می گویند وچون معارف موجود در صحیف سجادیه برخاسته از معارف وحیانی قرآن و همسو با اوست از این‌رو به صحیفه خواهر قرآن می گویند.
- ↑ مجموعه مقالاتی در مورد اسناد و نسخه‌های مربوط به صحیفه سجادیه و سلسله سند روایت‌های مربوط به ادعیه‌مندرج در این کتاب است. در این نوشتار پژوهش‌های گوناگونی در زمینه راویان صحیفه سجادیه، نسخه‌های موجود از آن، سندهای روایی مربوط به آن و معرفی ترجمه و شروح به جای‌مانده از این کتاب ارایه شده است. در این پژوهش یا مقالات به معرفی حاشیه ابن ادریس حلی بر صحیفه سجادیه، صحیفه‌پژوهی به خط کفعمی، روایات نویافته از صحیفه سجادیه، مستدرک‌نگاری صحیفه، ترجمه‌های مناجات خمس عشر، ترجمه‌های حواشی صحیفه سجادیه، معرفی شروح مهم این کتاب، مقاله‌پژوهی صحیفه سجادیه و معرفی برخی از تعلیقات و حواشی مهم صورت گرفته بر آن پرداخته شده است.
منابع
- اربلی، ابوالفتح، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- امام خمینی، سید روح الله،صحیفه امام، تهران، مرکز نشر اثار امام، ۱۳۸۹ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق.
- جلیسی، مجید، «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، نشریه آینه پژوهش، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش۱۸۷، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- حبیبی، سلمان و مختار شمس‌الدینی مطلق، کتابشناسی امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۹۴ش.
- صحیفه سجادیه، ترجمه اسدالله مبشری، تهران: نشر نی، ۱۳۷۰.
- جزائری، عزالدین، شرح الصحیفه السجادیه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۲ق.
- سهمی، حمزه بن یوسف، تاریخ جرجان، عالم الکتب، بیروت، لبنان،
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، به کوشش علی جمال اشرف، تهران، نشر اسوه، ۱۴۱۶ق.
- معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به کوشش اعلمی، بیروت: مؤسسة اعلمی، ۱۴۱۵ ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، موسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
- «صحیفه سجادیه کفعمی در مشهد رونمایی شد»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۰۷ آبان ۱۳۹۴.
پیوند به بیرون