قفقاز
قفقاز ناحیه‌ای در آسیا و اروپا میان دریای خزر و دریای سیاه است که رشته‌کوه قفقاز در آن واقع است. قفقاز از نظر سیاسی به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود و دارای مساحتی حدود ۵۲۰٬۰۰۰ کیلومترمربع و جمعیتی حدود ۴۰٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر می‌باشد.
| قفقاز | |
|---|---|
نقشهٔ توپوگرافی قفقاز | |
| کشورها | |
| مناطق غیررسمی یا کمتر به رسمیت شناخته شده | |
| جمهوری‌های خودمختار | |
| Time Zones | یوتی‌سی ۲:۰۰+, یوتی‌سی ۳:۰۰+, یوتی‌سی ۳:۳۰+, یوتی‌سی ۴:۰۰+, یوتی‌سی ۴:۳۰+ |
قفقاز جنوبی شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و بخش‌هایی از شمال باختری ایران و شمال خاوری ترکیه می‌شود. اما قفقاز شمالی جزئی از روسیه است و شامل جمهوری‌های خودگردان داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی-آلانیا، کاباردینو-بالکاریا، کاراچای-چرکسیا، سرزمین کراسنودار، آدیغیه و سرزمین استاوروپول می‌شود.
نام
همچنین در تاریخ باستانی طبیعی پلینی بزرگ (۷۷–۷۹ میلادی) نام قفقاز از نام سکایی kroy-khasis کروی-خاسیس به معنی یخ درخشان، سفید یا برف گرفته شده‌است. در شکل یونانی Kaukasos خوانده می‌شود.
تاریخ
در دوران آشوربانی‌پال، امپراتوری امپراتوری آشور قفقاز را به خاک خود ضمیمه کرد. پیش از تشکیل حکومت ماد، حکومت‌هایی همچون اورارتو و کلخیس در قفقاز شکل گرفته بود که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از ۴٬۰۰۰ سال نیز می‌رسد، اما در نتیجهٔ جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آن‌ها کاسته شد و بعدها دولت هخامنشی آن را تصرف نمود و به خاک خود ضمیمه نمود. بخش‌هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومت ایران قرار داشت.در سال ۵۱۴ پیش از میلاد داریوش بزرگ به سکاها در ناحیهٔ شمال قفقاز و دریای سیاه حمله می‌کند. در اوایل قرن نوزدهم میلادی جنگ‌های ایران و روس بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دورهٔ اول جنگ روسیه با انعقاد عهدنامهٔ گلستان بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دورهٔ دوم جنگ با عهدنامهٔ ترکمن‌چای تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ سه جمهوری گرجستان، ارمنستان و آذربایجان در این منطقه اعلام استقلال کردند.
از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.
در جنگ صفویه و عثمانی
در زمان پادشاهی احمد یکم پس از شکست سخت او در جنگ عثمانی و صفوی (۱۸۱۸–۱۶۰۳) از شاه عباس بزرگ، مناطقی که به‌طور موقت در جنگ عثمانی-صفویه (۱۵۷۸–۱۵۹۰) ضمیمه خاک عثمانی شده بودند مثل ولایت گرجستان، آذربایجان و سایر مناطق وسیع قفقاز، به موجب عهدنامه نصوح پاشا (۱۶۱۲ میلادی) به ایران واگذار شدند. پس از آن مرزهای جدید بر اساس همان خطی که در صلح آماسیه در سال ۱۵۵۵ تأیید شده بود، ترسیم شد.
گروه‌های قومی قفقاز
قفقاز از دید نژادی و زبانی از متنوع‌ترین مناطق جهان است.
گروه‌های قومی ساکن در قفقاز به سه گروه اصلی قفقازی، هندواروپایی، و ترک‌تبار تعلق دارند:
- گویشوران زبان‌های قفقازی: گرجی، آبخاز، لزگی، چرکس، آوار، چچنی، اینگوش، قاباردی، تاباساری، لک‌ها (داغستان)، اودی، ساخوری، آغول، روتول، دارگی، کاسپین
- گویشوران زبان‌های هندواروپایی: ارمنی، روسی، کرد، تالش، اوستی، یونانی، تات
- گویشوران زبان‌های ترکی: نوغای، بالکار، قره‌چای، آذربایجانی‌ها، ترک‌های مسختی
قوم مغول‌تبار قالموق و آشوری‌ها از دیگر گروه‌های قومیتی این منطقه هستند.
شهرهای قفقاز
برخی از شهرهای قفقاز عبارتند از:
- جمهوری آذربایجان: باکو، گنجه، لنکران، شماخی، شکی، نخجوان
- ارمنستان: ایروان، اچمیادزین، گیومری، وانادزور
- گرجستان: تفلیس، باتومی، سوخومی، تسخینوالی، پوتی
- روسیه: مخاچ‌قلعه، دربند، گروزنی، ولادی قفقاز، استاوروپول
- ترکیه: قارص، ریزه، اردهان، آرتوین
- ایران: شمال استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی
رودها
رودهای قفقاز شامل حوضه‌های آبریز دریای کاسپی (ارس، کورا (رود)، سولاک، تِرِک، کوما) دریای سیاه (ریونی، اینگوری، کودوری، بزیب) و دریای آزوف (کوبان) است. در قفقاز جریان رودها با افزایش ارتفاع و از شرق به غرب، افزایش می‌یابد.
از ویژگی‌های بارز رودهای قفقاز بزرگ، طولانی بودن مدت طغیانی آن‌ها در دوره گرماست (حدود ۶ ماه). در قفقاز (به ویژه در قفقاز شرقی و مرکزی) سیل‌های متعددی جریان می‌یابد. مسیرهای انتهایی رودخانه‌های کورش (کورا (رود))، کوبان و ریونی، قابل قایقرانی است. در بعضی از رودهای کوهستانی قفقاز، چوب و الوار حمل می‌شود. در نواحی خشک، از آب رودها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود. بر روی بسیاری از رودهای قفقاز نیروگاه‌های برق‌آبی احداث شده‌است. بزرگ‌ترین نیروگاه آبی منطقه «مینگه‌چویر» نام دارد. دریاچه‌های قفقاز سرچشمه‌های متفاوت (آتش‌فشانی، زمین‌ساختی، یخچالی) دارند. بزرگ‌ترین دریاچه قفقاز وان نام دارد که مساحت آن ۳۷۵۵ کیلومتر مربع است.
جستارهای وابسته
- قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز)
- قفقاز شمالی
- کاخ‌های هخامنشی در قفقاز
- پیمان نامه گلستان
- بنیاد مطالعات قفقاز
منابع
- صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۸جلد)، انتشارات فردوس.
- سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ۱۳۵۵.
- روابط ایران و قفقاز؛ گزارش اتحادیه اروپا. نوشته حامد کاظم‌زاده ۲۰۱۶.
- قفقاز در تاریخ معاصر، نویسندگان: آناهید ترمیناسیان، ریچارد جی هوانسیان، پل دومون، خسرو شاکری مترجمین: کاوه بیات و بهنام جعفری، ۱۳۷۱.
- ایران و جمهوری‌های قفقاز جنوبی، گروه پژوهشگران به کوشش ولی کوزه‌گر کالجی چاپ اول: ۱۳۹۶.
- سفرنامه حامد کاظم‌زاده به قفقاز، بنیاد مطالعات قفقاز.
- ↑ Pliny the Elder. "Natural History," book six, chap. XVII
- ↑ انوشه، حسن، دانشنامهٔ ادب فارسی: ادب فارسی در قفقاز (آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و جمهوری خودمختار داغستان). تهران: ۱۳۸۲.
- ↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ Ga ́bor A ́goston,Bruce Alan Masters Encyclopedia of the Ottoman Empire pp 23 Infobase Publishing, 1 jan. 2009 شابک ۱۴۳۸۱۱۰۲۵۱
- ↑ * «ترکیب قومی قفقاز»، حبیب برجیان، فصلنامهٔ ایران‌شناخت، پاییز 1377، شماره 10، صص 241-206
- ↑ حامد کاظم‌زاده. «مناقشات قومی در قفقاز شمالی و راهکارهایی برای سیاست قفقازی ایران». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ امیراحمدیان، بهرام، جغرافیای قفقاز، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران ۱۳۷۷.