تویسرکان

نام تویسرکان از دو بخش توی و سرکان تشکیل شده‌است. در برخی نواحی ایران محل‌هایی به نام توی هست، برای این‌که اشتباهی رخ ندهد در هر جا چنین محلی باشد به‌نام نزدیکترین محل به آن خوانده می‌شود و این توی چون در یک فرسنگی سرکان است به تویسرکان مشهور است. توی و سرکان در اصل نام دو قریه بوده‌اند. توی همان تویسرکان امروزی است و سرکان نام شهری در ۷ کیلومتری تویسرکان امروزی است. قریهٔ سومی نیز در گذشته وجود داشته‌است با نام شکان، که بر اثر زلزله از بین رفته‌است.

جغرافی‌دانان سده سوم و چهارم هجری غالباً تویسرکان را (توی رودلاور) و (توی همدان) نوشته‌اند و این توی احتمالاً با زبان قومی که پیش از مادها در این سرزمین می‌زیسته‌اند، مرتبط است.

در بسیاری از زبان‌های ایرانی کلمه «سر» به معنی بزرگ و مهتر است و «گان» در زبان پهلوی به معنی جا و مکان آبادانست و قبل از استیلاء اعراب نام بسیاری از شهرها و قصبات ایران به گان ختم می‌شد.

به این ترتیب سرکان ممکن است به معنای محلی باشد که بزرگان و خوانین در آن سکونت دارند و در واقع تویسرکان محل سکونت ییلاقی بزرگان شهر رودآور بوده‌است. سرکان شهر ییلاقی در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب تویسرکان است؛ و تویسرکان شهری تاریخی و باستانی و مرکز شهرستان می‌باشد. همچنین حکیم خاقانی در کتاب تحفة العراقین گفته:

«زان است که مرز روذرآور؛ نعمت کده ایست شادی آور»

به هر روی، این شهر پس از حمله مغول و استیلای آنان بر این سرزمین از میان رفته و جای آن را «تویسرکان» با فاصله ای اندک از شهر قدیم گرفته‌است .(برگرفته از کتاب تاریخ مفصل همدان، ۱/۲۷۹)

با بررسی و شواهد و اسنادی که بدست آمده‌است می‌توان گفت یقیناً بلدیه تویسرکان حداقل پیش از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی دارای سابقه تأسیس و خدمت به همشهریان بوده‌است که ابلاغیه شماره ۲۶۷۱ مورخ ۱۳۱۰/۴/۱ وزارت داخله (وزارت کشور) مبنی بر انتصاب اسفندیارخان هرمزی به سمت نویسنده و محاسب بلدیه تویسرکان که معادل مسئول امور مالی فعلی است، معتبرترین سند موجود در این رابطه است.

بلدیه دیروز و شهرداری امروز تقریباً در مرکز شهر با ساختمانی دو طبقه در خیابان انقلاب واقع گردیده و در حال حاضر با درجه ۸ شهرداری‌ها و داشتن ۱۱۰ نفر پرسنل افتخار دارد با تمام تلاش و توان خود موجبات آسایش شهروندان گرامی و آبادانی و عمران هر چه بیشتر تویسرکان که به بهشت غرب ایران شهره گردیده فراهم نماید.

تاریخچه تأسیس شهرستان تویسرکان

تویسرکان در دوره قاجار از بخش‌های تابعه ولایت ثلاث در استان پنجم کشور به مرکزیت شهر ملایر کنونی بود که حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی می‌باشد و بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه‍.ش در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش این ولایت به سه شهرستان ملایر، شهرستان نهاوند و شهرستان تویسرکان تقسیم گردید.

ولایت ثلاث

ولایت ثلاث یکی از ولایت‌های ایران در بخشی از دوره قاجار بوده‌است. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود؛ که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم کشور بوده‌است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. ملایر شهری حاکم‌نشین بود و کلیه دفاتر دولتی و اداری در آنجا متمرکز بودند.

بیشتر مردم این شهر را اقوام فارس و لر تشکیل می‌دهند.دانشنامه جهان اسلام در توصیف شهر تویسرکان مردمان آن را شیعه دوازده امامی معرفی می‌کند که به زبان‌های لری، فارسی و لکی صحبت می‌کنند.

سکندر امان‌الهی بهاروند زبان لری را به دو دسته باختری و خاوری تقسیم کرده و گویش مردم تویسرکان را در کنار گویش نهاوندی و گویش بروجردی در دسته گویش‌های باختری زبان لری قرار داده‌است. برخی منابع دیگر نیز گویش مردمان تویسرکان را گویشی از زبان لری معرفی می‌کنند. محمد مقدم‌گل‌محمدی که خود از اهالی تویسرکان است، در کتاب «تویسرکان» زبان مردم شهر تویسرکان را فارسی آمیخته با برخی تلفظهای لری و زبان تعدادی از روستاهای جنوب شهرستان را لری دانسته‌است.

فاصله تویسرکان تا تهران ۴۵۰ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر- اراک عبور می‌کند.

گردو، سماق، انواع آلو، توت، آلبالو، سیب، گلابی، زعفران، خیار، شوید، سیر و… از محصولات کشاورزی تویسرکان می‌باشد که در این میان جایگاه محصول گردو بسیار ویژه است و شهر تویسرکان را با گردوی این شهر می‌شناسند، دلیل این امر کیفیت بسیار بالای گردوی تویسرکان است که به دلیل چرب و کاغذی بودن محصول است.

تعداد کار خانه‌های تویسرکان فقط هفت واحد است. کارخانه سیم و کابل با ظرفیت ۲ هزار تن، شرکت فیلتر سرکان با ظرفیت ۳ میلیون عدد، شرکت فاران شیمی با تولید سالیسلیک اسید در ظرفیت ۴۰۰ تن و محلول همودیالیز با ظرفیت یک میلیون گالن، شرکت سرکان شانه‌بل بهره‌برداری ۲۵ هزار و ۵۰۰ لیتر، شرکت حمیل با تولید روزانه ۱۰۰ تن و شرکت نادرلبن ۳۲ تن روزانه علاوه بر تأمین داخل شهرستان شهرهای کشور را نیز پوشش می‌دهد. شرکت صنایع غذایی هوبره دشت تویسرکان تولیدکننده میوه و سبزیجات خشک و سبزیجات منجمد می‌باشد.

حَبَقّوق (حیقوق)

حیقوق هشتمین نبی از دوازده نبی صاحب کتاب بنی اسراییل در عهد عتیق، و معاصر با دانیال نبی است. وی حدود ۲۷۰۰ سال پیش می‌زیسته و نگهبان معبد بزرگ یهودیان در اورشلیم بوده‌است. حدود سال ۵۹۰ قبل از میلاد، بخت‌النصر، پادشاه کلده به اورشلیم حمله کرد و یهودیان زیادی را به قتل رساند و نزدیک به بیست هزار نفر از آنان را اسیر و به شهر بابل پایتخت کلده (که نزدیک بغداد فعلی قرار داشت) انتقال داد. حیقوق در بین این زندانیان بود و مدت طولانی در زندان به سر برد.

در سال ۵۴۸ قبل از میلاد کورش بزرگ پادشاه ایران به کلده حمله کرد و در جنگی طولانی لشکریان کلده را شکست داد، بابل را تصرف کرد و طی فرمانی دستور آزادی کلیه اسیران و زندانیان یهود را صادر نمود. پس از آزادی از بند اسارت بابلیان، حیقوق به ایران مهاجرت کرد و در شهر تویسرکان (رودآور) ساکن شد و در همین شهر درگذشت.

آرامگاه حیقوق در تویسرکان طی قرون متمادی چندین بار بازسازی شده‌است و آخرین بار توسط محمدعلی‌خان میرزایی (ملک جمشید) در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی بازسازی شده‌است. این آرامگاه یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود. هم‌اکنون آرامگاه زیارتگاه اهالی شهرستان تویسرکان و اقلیتهای دینی سایر شهرهای ایران می‌باشد.

رضی‌الدین آرتیمانی

رضی‌الدین آرتیمانی شاعر معروف عصر صفوی است؛ که برای مدتی از میرزایان شاه عباس صفوی نیز بود و به همین دلیل او را «میر» یا «میرزا» رضی الدین می‌نامند.

وی در سال ۱۵۷۰ میلادی در شهرستان تویسرکان (روستای آرتیمان) به دنیا آمد. برای تحصیل به همدان و نزد میر مرشد بروجردی رفت؛ و پس از مدت اندکی به دربار شاه عباس راه یافت و از میرزایان شاه بود. او همچنین داماد خاندان صفوی بوده‌است.

رضاقلی‌خان هدایت در مورد میر رضی چنین نوشته‌است: سیدی است صاحب ذوق و حال عرفانی با افضال در معارف الاهیه مسلم آفاق و در مدارج حقانیه در عالم طاق.

ار میر رضی حدود ۱۲۰۰ بیت شعر (در قالب‌های گوناگون) به‌جای مانده‌است که ساقی نامه مشهورترین آن است؛ که با این بیت آغاز می‌شود:

وی پس از مدتی به وطن خود بازگشت و نهایتاً در سال ۱۶۲۷ میلادی در تویسرکان چشم از جهان فروبست. مدفن این عارف بزرگ، در قسمت شمالی شهرستان تویسرکان، در حوالی میدان هلال احمر، و در محل خانقاهش واقع شده و دارای استراحتگاه نیز می‌باشد.

آثار:ساقی‌نامه | سوگندنامه | گوهر عشق | غزلیات | قصاید | رباعیات | ترجیع بند | مقطعات | مفردات

یدالله مایل تویسرکانی

یدالله مایل تویسرکانی روزنامه‌نگار، شاعر، متخلص به مایل متولد ۱۲۶۳ یا ۱۲۶۵ قمری در تویسرکان در استان همدان است. در زادگاهش و در همدان به تحصیل عقلی و نقلی پرداخت و از کشیشی فرانسوی زبان فرانسه را آموخت. زبان‌های عربی و روسی را نیز فراگرفت. در سال ۱۲۸۳ شمسی در تویسرکان مدرسه‌ای به سبک نوین دایر کرد اما عده‌ای از عوام به تحریک مرتجعین آن را تخریب کردند. در سال ۱۲۹۸ شمسی به تهران رفت و ضمن تدریس به همکاری با مطبوعات پرداخت. یک سال و نیم بعد به ریاست فرهنگ بابل منصوب شد. در ۱۳۰۲ شمسی سرپرستی مدارس ایرانی در قفقاز را عهده‌دار گردید. پس از سوء قصد به جان وی، مدارس قفقاز از سوی دولت ایران تعطیل شد و ناچار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۰۶ به ریاست معارف مازندران منصوب شد و در سال ۱۳۱۴ با همین منصب به کرمان رفت. چند سالی نیز روزنامه شفق سرخ را اداره کرد. شعرش در قالب‌های سنتی است. حدود ۲۰۰۰۰ بیت شعر سروده‌است و چند اثر ترجمه نیز از او چاپ شده‌است. او در سال ۱۳۲۹ شمسی درگذشت.

• مسجد جامع تویسرکان
• پارک توریستی و چنار کمربسته: واقع در شهر سرکان در ۳ کیلومتری تویسرکان
• آرامگاه میررضی‌الدین آرتیمانی
• آرامگاه حیقوق پیامبر
• آبشار اللو و آبشار افشار در سرکان
• قلعه اردلان: در روستای اشتران تویسرکان
• پل تاریخی فرسفج (جنوب غربی شهر فرسفج)
• پل و قلعه تاریخی عصر قاجاریه در روستای کرزان
• کاروان‌سرای شاه‌عباسی فرسفج
• مدرسه شیخ علی خان زنگنه یا حوزه علمیه شهر تویسرکان
• درخت چنار قطور و کهنسال ۳۰۰۰ ساله (مسجد باغوار)
• دره گزندر سرابی (تویسرکان)
• طبیعت کوهستان الوند جنوبی
• دره باغ‌های آرتیمان (روستای آرتیمان)
• راسته بازار (بازار سر پوشیده مربوط به دوره صفویه)
• روستاهای گردشگری اشتران، گشانی، سنجوران و شهرستانه
• امامزاده بابا ابراهیم بین روستای باباپیرعلی و بوجان

فرش و قالی تویسرکان

در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستان‌های پر برف و دهات دور از دسترس و وجود پشم و پنبهٔ فراوان، از قدیم قالی بافی وجود داشته‌است. وجود فرش‌های بالنسبه مرغوب با نقوش و رنگ آمیزی‌های زیبا که متجاوز از ۱۰۰ سال عمر دارند نشان از فرش‌بافی مطلوب و با ارزشی، حداقل در برخی روستاها یا مناطقی که دارای خان و ارباب بوده‌اند، می‌دهد.

منبت کاری

تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظریف کاری و منبت کاری از دیرباز در منطقه شهری تویسرکان رواج داشته و اخیراً شمار زیادی از اهالی روستاهای توابع شهرستان نیز به این صنعت روی آورده‌اند. این شهرستان با دارا بودن بیش از ۳۶۸۰ هکتار سطح زیرکشت درختان مثمر و بارده و ۷۱۰هکتار نهال گردو، بالاترین سطح زیرکشت در استان همدان و یکی از قطب‌های تولید گردو در کشور محسوب می‌شود، نقل و نبات، کلوچه، نان قندی، عسل، کشمش، برگه آلو و زردآلو و… نیز از دیگر سوغات شهرستان تویسرکان به‌شمار می‌رود و به تازگی منبت گلریز تویسرکان ثبت ملی شده‌است.

تویسرکان خاستگاه نقل و گردوی جهان است و از غذاهای محلی آن می‌توان به آش سماق، آش قوربا، آش کشکک، کاچی، آش ماست، آش بادمجان، آش ترخینه، آبگوشت یخنی و خورشت فسنجان اشاره کرد.

محله‌های شهر

• محله‌های قدیمی تویسرکان

تویسرکان قدیم از شش محله اصلی تشکیل شده بود به نام‌های جولستان، صادقیه، پایین محله، زرهان، دستجرده، باغوار. سرابی که خود قریه ای در مدخل ورودی شهر و در امتداد دره بسیار زیبای گزندر بوده، هم‌اکنون یکی از محله‌های اصلی و مهم این شهر تاریخی به حساب می‌آید.

شهرک‌ها

شهرک‌ها چند دهه ای است که در شهرستان تویسرکان تشکیل و رونق گرفته‌اند

شهرک‌های تویسرکان

شهرک طالقانی_شهرک قائم_شهرک نیروی انتظامی_شهرک فرهنگیان_شهرک سپاه

محله جولستان

مسجد جولستان در محلهٔ جولستان شهر تویسرکان توسط فردی به نام بیک محمد که جد خانواده‌های: صدیق، مقدم، گلمحمدی و نیکو است بنا نهاده شد. از حاج بیک محمد موقوفات متعددی از جمله مسجد، قنات، حمام و غسالخانه محله جولستان و یخچال پایین محله و پل رودخانه سرابی حد فاصل قلعه قاضی و شاهزید را می‌توان نام برد.

محله باغوار

محله باغوار یکی از محله‌های شهرستان تویسرکان است؛ که به دلیل وجود یک چنار چند هزار ساله در حیاط مسجد محله باغوار دارای شهرت جهانی است.

دانشکده فنی مهندسی

چندین سال می‌شود که دانشکده فنی مهندسی در شهر تویسرکان تأسیس شده‌است. دانشکده فنی و منابع طبیعی دانشگاه بوعلی سینا در سال ۱۳۸۹ با هدف تأمین نیروی انسانی متخصص و ماهر در رشته‌های گوناگون فنی و مهندسی به همت ناصر بحری اصفهانی ساخته تأسیس شد و از آن زمان تاکنون، این دانشکده در چارچوب فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی به هدایت علمی دانشجویان پرداخته‌است. افزایش کمی و کیفی فعالیت‌های تحقیقاتی، آموزشی، خدماتی و ترویج در حوزه «دانش مهندسی» نیازمند سرمایه‌گذاری عقلایی، خلاقیت و به‌کارگیری روش‌های نوین است. هدف کلی تأسیس چنین دانشکده ای در شهرستان تویسرکان به عنوان دانشکده اقماری، تأمین نیروی انسانی در سطح کارشناسی، جهت پیشبرد فعالیت‌های برنامه‌ریزی، تولید، تبدیل، نگهداری و توزیع محصولات کشاورزی و مواد غذایی برای جمعیت روزافزون کشور بوده‌است.

دانشگاه پیام نور

دانشگاه پیام نور مرکز تویسرکان در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ تأسیس و فعالیت علمی و آموزشی خود را آغاز نمود. این مرکز در حال حاضر با دارا بودن ۱۸ رشته تحصیلی و۲۱ رشته گرایش نقش عمده ای در تأمین و تربیت نیروهای انسانی متخصص و مورد نیاز کشور و استان را ایفا می‌نماید.

دانشگاه آزاد

واحد تویسرکان در خردادماه ۱۳۶۶ دریک ساختمان استیجاری مربوط به اداره آموزش و پرورش تأسیس و آغاز بکار نمود. بنای جدید دانشگاه در سال ۱۳۷۱ در جوار آرامگاه حضرت حیقوق نبی (ع) احداث و پس از تکمیل به فعالیت خود ادامه داد. کسب مقام برتر در کشور توسط صندوق رفاه در سال ۸۸ و ۸۶ و همچنین احراز مقام هفتم در سال ۸۷ و مقام دوم در سال ۸۹ در سطح کشور توسط امور مالی و در سال‌های ۸۸ و۸۹ در سطح منطقه بخشی از مقام‌هایی است که واحد تویسرکان در چند سال اخیر کسب نموده‌است.

• علیرضایی، کرم (۱۳۹۷). ساخت آوایی و دستور زبان لری. تهران: پازینه. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۸۰-۱۱۱-۲.
• امان‌الهی بهاروند، سکندر (۱۳۹۳). قوم لر. تهران: نشر آگه. شابک ۹۶۴-۳۲۹-۱۳۵-۹.