زبان لکی
زبان لَکی از زبانهای ایرانی شاخه شمالی غربی و از زبان های کردی رایج در غرب ایران است. برخی منابع لکی را زبانی مستقل از کردی و شاخه‌ای دیگر از زبانهای ایرانی شمال غربی می‌دانند. حدود یک‌ونیم میلیون تا دو میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۱۴) به این زبان سخن می‌گویند. زبان لکی به درخواست مقامات دولتی استان لرستان به عنوان یک زبان مستقل ایرانی در مرداد ماه ۱۳۹۶ ثبت ملی شد. در زبان لکی کنونی برخی از لغات، اصطلاحات و واژه‌های موجود در زبان اوستایی با کمترین تغییر، رایج و معمول هستند. ادبیات لکی، منظوم و مملو از اشعار، ضرب‌المثل‌ها، تمثیل‌ها، افسانه‌ها و بسیاری از کلمات و جملات آن دارای اوزان عروضی است، با این تفاوت که شعر لکی همه‌جا ۱۰هجایی است، اما گاهی ۸ و ۱۲هجایی نیز دارد. زبان و ادبیات لکی در معرض فراموشی و آسیب جدی است. رسم‌الخط واحدی در زبان لکی وجود ندارد. عبدالعلی میرزانیا کارشناس، شاعر و پژوهشگر زبان لکی می‌گوید: واژه‌های زبان لکی در معرض فراموشی قرار دارند که این موضوع هشداری جدی برای مقابله با آسیب رسیدن به این زبان کهن است. زبان گفتاری اکثر کودکان لک زبان، فارسی است.
| لکی | |
|---|---|
| کردی: له‌کی، Lekî | |
| زبان بومی در | ایران، ترکیه، عراق |
| منطقه | غرب ایران |
| قومیت | مردم لک |
شمار گویشوران | ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ (تخمین ۲۰۰۰) (بدون تاریخ) |
هندواروپایی
| |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | lki |
| گلاتولوگ | laki1244 |
| زبان‌شناسی | 58-AAC-aac |
تبارشناسی
دهخدا در مورد لک‌ها می‌گوید: «کردهای لک در لرستان ساکن و خوش‌هیکل و تنومندند. رنگ آنها گندمی و مویشان سیاه یا خرمایی تیره است.» همچنین در مورد لهجه لکی می‌نویسد: «لهجه‌ای از زبان کردی که مردم هرسین و توابع بدان سخن گویند.» دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز، لکی را لهجه‌ای از زبان کردی دانسته‌است. برخی از زبانشناسان لکی را در شاخه کردی جنوبی طبقه‌بندی کرده‌اند.ژویس بلو معتقد است که گروه جنوبی زبان کردی از تعداد زیادی گویشهای ناهمگون تشکیل شده که از این بین می‌توان به گویش کرمانشاهی، گویش سنجابی، گویش کلهری، گویش لکی، گویش ایلامی و غیره اشاره کرد. اما به تازگی برخی از زبانشناسان رویکرد جدیدی را در این مورد آغاز کرده‌اند که دربارهٔ این‌گونه طبقه‌بندی ابهام دارد. فرامرز شهسواری زبان لکی را یک شاخه مستقل زبانهای ایرانی در گروه شمال غربی و جدا از کُردی و لُری می‌داند.محمد دبیر مقدم در کتاب رده‌شناسی زبانهای ایرانی لکی را به عنوان زبانی مستقل و جدا از کُردی و لُری طبقه‌بندی کرده‌است.
گویشهای جنوبی کردی شامل تعداد زیادی لهجه‌های منفرد و متفاوت نظیر (کرمانشاهی، کلهری، لکی ،سنجابی، فیلی) در استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان در غرب ایران و نیز در شرق عراق می‌باشند.
برخی از منابع زبان‌شناسی لکی را در شاخه زبانهای کردی از شاخه زبانهای ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند. ویلیام فرالی لکی را شاخه‌ای از زبان لری می‌داند.
ویژگی‌ها
برخی معتقدند ساختار اصلی دستوری و افعال لکی «همانند دیگر لهجه‌های کردی» در زمره زبانهای شمال غربی ایرانی قرار می‌گیرد. این ارتباط همچنین با مشاهده بقایای ساختار کنایی (ارگاتیو) در لکی تصدیق می‌شود. در گویش لکی مانند هورامی و لهجه اردلانی و کرمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می‌شود، بنابراین زبان لکی شبیه به کردی و از لری متفاوت است. حمید ایزد پناه محقق لر، دربارهٔ زبان لکی می‌گوید که این زبان از لری متفاوت است؛ لکی مربوط به پهلوی اشکانی است و لری مربوط به فارسی هخامنشی می‌باشد و لکی را همان شعر فهلوی دانسته‌است. لکی در دسته شمال غربی زبانهای ایرانی قرار دارد و چون لری در شاخه جنوبی زبانهای ایرانی قرار دارد. می‌توان گفت لکی در دسته زبان لری قرار نمی‌گیرد و پیوند ۸۰ درصدی با لری خرم‌آبادی را می‌توان در حضور بیشینه طوایف لک ایران در شهر خرم‌آباد دانست. این که ۷۰ درصد واژه‌های لکی و زبان فارسی و ۶۹ درصد با لری شمالی و ۷۸ درصد با لری خرم‌آباد یکی است، به گفته فرامرز شهسواری دلیل صریحی است که زبان لکی کاملاً از لُری و کُردی جداست و مشابهت‌ها به دلیل همجواری جغرافیایی است:
«به‌طور تقریبی، انواعی که بین ۸۰–۹۰ درصد تشابه واژگانی دارند، ممکن است به یک زبان واحد تعلق داشته باشند یا نه. زبانهای با بیش از ۹۰ درصد تشابه واژگانی معمولاً گویشهای یک زبان هستند.»
تحقیقات اتنولوگ و آنونبی
تحقیقات اتنولوگ و آنونبی دربارهٔ زبان لکی نشان می‌دهد ۷۰ درصد واژگان لکی با زبان فارسی مشترک است. ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی و ۶۹ درصد با لری شمالی.
در لرستان جایگزینی زبانی به سوی لری در میان گویشوران لکی در جریان است و گویشوران لری نیز به نوبه خود گرایش به استفاده بیشتر از فارسی معیار دارند.
محل زندگی گویشوران
حوزه گسترش لکی عبارت است از:
- استان لرستان:
- شهرستان سلسله (با مرکزیت الشتر)
- شهرستان دلفان (با مرکزیت نورآباد)
- شهرستان کوهدشت
- شهرستان خرم‌آباد
- شهرستان بروجرد
- شهرستان رومشکان
- استان کرمانشاه:
- شهرستان هرسین
- بخشی از شهرستان صحنه
- شهرستان کنگاور
- بخشی از شهرستان کرمانشاه
- استان ایلام:
- بخشی از شهرستان چرداول
- شهرستان هلیلان
- بخشی از شهرستان دره شهر
- استان همدان:
- شهرستان نهاوند
- بخش‌هایی از جنوب غربی استان همدان
- بخش‌هایی دیگر از طوایف لک در کردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. در کردستان عراق تعداد گویشوران لک بیشتر از ایران است.
- گروه‌های زیادی از لک‌ها در طول تاریخ از مناطق خود کوچانده و تبعید شده‌اند از جمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به کردهای تبعیدی معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانی‌ها به اطراف آنکارا (شهر هایمانا یا هیمنا) کوچانده شدند به لک‌های «شیخ بزینی» یا کردهای هیمنه‌ای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده‌اند.
- معمولاً لک‌های جنوب استان همدان لر دانسته می‌شوند.
در تاریخ‌های گذشتگان از جمله تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی از شانزده ولایت به عنوان کردستان یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری نخستین کسی بود که اسم کردستان و شانزده ولایت آن را آورده‌است: «کردستان و آن شانزده ولایت است و حدودش به ولایات عرب و خوزستان و عراق عجم و آذربایجان و دیاربکر پیوسته‌است. آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند، تاج خاتون، دربند رنگی، دزبیل، دینور، سلطان آباد، چمچمال، شهر زور، کرمانشاه (قرمیسین) هرسین، وسطام.»
در اسناد تاریخی قرن شانزده میلادی نیز طوایف لک را بخشی از طوایف کرد می‌دانند نظیر کتاب شرفنامه شرف‌خان بدلیسی که به فارسی نوشته شده‌است.
- بخش‌هایی دیگر از مردم قوم لک در کرکوک و خانقین عراق سکونت دارند. در عراق تعداد گویشوران لک را بیشتر از ایران حدس زده‌اند.
طوایف استان لرستان خود سه بخش اصلی هستند، لر بختیاری، لر بالا گریوه‌ای یا خرم‌آبادی، و لک.
با این حال دکتر پرویز ناتل خانلری زبان لری و بختیاری را هم‌خانواده با کردی می‌داند. در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایل‌های بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویش‌هایی سخن می‌گویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچ‌یک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست، و میان خود آنها نیز ویژگی‌ها و دگرگونی‌هایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آنها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویشهای بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند.
چالش‌ها
یکی از مشکلات این زبان، عدم تدریس آن در مراکز علمی است. از آنجا که زبان لکی دارای یک رسم‌الخط استاندارد لکی نیست، آموزش این زبان در مناطق لک‌نشین تاکنون عملی نشده‌است.
یک سال پس از ثبت زبان لکی، در جلسه‌ای که توسط تنی چند از زبانشناسان در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۹۷ در استان لرستان تشکیل شد، قرار شد در آینده‌ای نزدیک رسم‌الخطی واحد برای زبان لکی معرفی شود.
ثبت ملی زبان لکی
لکی به عنوان زبانی قدیمی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران در جلسهٔ روز ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، به عنوان اثری ملی در حوزهٔ میراث ناملموس به در خواست لرستان ثبت شد.
ثبت زبان لکی به عنوان یک زبان مستقل و جدای از زبان کردی واکنش منفی و تندی را از طرف برخی از کردهای ایران و عراق در پی داشت و باعث شد دانشجویان دانشگاه مهاباد طی نامه‌ای از سازمان میراث فرهنگی تقاضا کنند از این تصمیم صرف نظر کند. احزاب کرد اپوزسیون ایران هم آن را آسمیلاسیون و تفرقه افکنی در بین کردها قلمداد کردند.
آواها
| لکی | a | e | ê | i | î | o | ö | ü | u | û | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| فارسی | آ (مثل آرام) | اَ (مثل اشک) | کسرهٔ کشیده (در فارسی معادل ندارد) | اِ، کسرهٔ کوتاه (مثل امروز) | ای (مثل ایلام) | اُ، ضمهٔ کشیده (در فارسی معادل ندارد) | (در فارسی معادل ندارد) | (در فارسی معادل ندارد) | اُ (مثل اردک) | او (مثل دوست) | |
| مثال | Agir (آتش) | Esp (اسب) | Sê (سیاه) | Esir (اشک) | Fîl (فیل) | Non (نان) | Sör (قرمز) | Sür (عروسی) | Kurd (کرد) | Dûs (دوست) |
- اُ (مثل اردک) از لری وارد لکی شده‌است و برخی از لک‌ها این آوا را ندارند (لرها معمولاً «آ» را به «ۆ» تبدیل می‌کنند).
دستور
ضمایر شخصی
| مفرد | مفرد فارسی | جمع | جمع فارسی |
|---|---|---|---|
| مِ | من | ئیمه | ما |
| تۆ | تو | هُمَ | شما |
| ئو | او | ئه‌ون، یه‌ون | آنها، ایشان |
- ضمیر انعکاسی "خود " در لکی «ووژ» است.
ضمایر اشاره
| حالت | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| نزدیک | یه(-وه) | یِونَ |
| نزدیک فارسی | این | اینها |
| دور | ئه‌وه | ئِونَ |
| دور فارسی | آن | آنها |
حالت مجهولی
- پسوند مجهول‌ساز در لکی "-ریا" و "یا" است.
| فارسی | لکی |
|---|---|
| کشته‌شده | کوشریا |
| خورده‌شده | هوه‌ریا |
| خوانده‌شده | خوه‌نریا |
| سوخته‌شده | سزیا |
| قهر‌کرده | توریا |
| شکسته‌شده | اشکیا |
| پخته‌شده | کولیا |
افعال
- حال ساده فعل "خوردن":
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| مه‌رم | مه‌ریمن | |
| مه‌رین | مه‌رینان(-ون) | |
| مه‌رێ | مه‌رن |
مثال: ئاوه مه‌هوارد. (آب خوردم)
- ماضی ساده فعل "خوردن":
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| هواردم | هواردمان(-ون) | |
| هواردت | هواردتان(-ون) | |
| هواردێ | هواردان(-ون) |
مثال: ئاوت هوارد. (آب خوردی)
- ماضی استمراری فعل "خوردن":
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| مه‌هواردم | مه‌وواردمان(-ون) | |
| مه‌هواردت | مه‌هواردتان(-ون) | |
| مه‌هواردێ | مه‌هواردان(-ون) |
مثال: ئه‌وانه مه‌هووارد. (آب می‌خوردند)
- ماضی نقلی فعل "خوردن":
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| هواردمه | هواردمانه(-ونه) | |
| هواردته | هواردتانه(-ونه) | |
| هواردیه | هواردیانه(-ونه) |
مثال: ئاومان هواردیه. (آب خورده‌ایم)
- ماضی بعید فعل "خوردن":
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| هواردۊیم | هواردۊیمان(-ون) | |
| هواردویت | هواردۊیتان(-ون) | |
| هواردۊیتێ | هواردۊیان(-ون) |
مثال: ئاوتان هواردۊی. (آب خورده بودید)
جستارهای وابسته
- گویش چهاردولی
- زبان کردی
- گویشهای جنوبی کردی
منابع
- ↑ Ethnologue report for Laki
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Laki". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ «لکی زیرشاخه کردی در اتنولوگ».
- ↑ «زبان کردی-لکی در گلاتولوگ».
- ↑ Windfuhr, G. (۲۰۰۹). The Iranian Languages, Routledge, p. ۵۸۷
- ↑ V. Minorsky, “Lak”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Both of these linguists declared that Laki was related to Kurdish and different from Lori. Since then, all linguists and other scholars consider Laki to be included in the Northwest group of Iranian language and include Lori among the Southwest group of Iranian languages. It has been only recently that some linguists, on the basis of a new scientific approach, have begun to have doubt about 0this kind of classifications in general.
- ↑ «زبان‌ها و گویشهای ایران. منبع: کتاب تاریخ زبان فارسی نویسنده: دکتر پرویز ناتل خانلری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۷ مه ۲۰۰۹.
- ↑ آیت محمدی. سیری در تاریخ سیاسی کرد. انتشارات پرسمان. ۱۳۸۲
- ↑ [۱]
- ↑ Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia
- ↑ Ethnologue report for laki
- ↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,
- ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران ۱۳۸۰، س. ۵۴۸–۵۴۹
- ↑ آیت محمدی. سیری در تاریخ سیاسی کرد.انتشارات پرسمان. ۱۳۸۲
- ↑ لغت‌نامهٔ دهخدا، لکی
- ↑ رده‌شناسی زبانهای ایرانی، دکتر محمد دبیر مقدم.
- ↑ https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-1
- ↑ Lakī and Kurdish Author: Shahsavari, Faramarz Source: Iran and the Caucasus, Volume 14, Number 1, 2010 , pp. 79-82(4) [۲]
- ↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989.
- ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000.
- ↑ ANONBY, ERIK JOHN (2006-03). "BĀHENDAYAL: BIRD CLASSIFICATION IN SOUTHERN LURI (IRAN)". Journal of Ethnobiology. 26 (1): 1–35. doi:10.2993/0278-0771(2006)26[1:bbcisl]2.0.co;2. ISSN 0278-0771.
- ↑ Shahsavari, Faramarz (2010). "Lakī and Kurdish". Iran and the Caucasus. 14 (1): 79–82. doi:10.1163/157338410X12743419189423. ISSN 1609-8498.
- ↑ Laki
- ↑ زبان لکی ثبت ملی شد، جامعه تحلیلی خبری الف.
- ↑ زبان لکی ثبت ملی شد، عصر ایران.
- ↑ ثبت زبان لکی در فهرست ملی میراث ناملموس کشور، خبرگزاری صدا و سیمای لرستان.
- ↑ http://www.asriran.com/fa/news/552261/زبان-لکی-ثبت-ملی-شد
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ بلو، جویس، ۱۳۸۷، کردی، در راهنمای زبانهای ایرای: جلد دوم، زبانهای ایرانی نو، ویراستار: رودریگر اشمیت، مترجمان: آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا، ترجمهٔ فارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس، چاپ دوم، پاییز ۱۳۸۷؛ ص ۵۴۴.
- ↑ LAK TRIBE,.
- ↑ لکی؛ گویش یا زبانی مستقل؟، همشهری استان‌ها.
- ↑ رده‌شناسی زبانهای ایرانی، دکتر محمد دبیرمقدم، دانشگاه بوعلی سینا.
- ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000, P.77,.
- ↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux: étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. 55-62
- ↑ G. Windfuhr, The iranian Languages, Routledge, 2009, P. 587
- ↑ فرهنگ کردی کرمانشاهی، علی اشرف درویشیان، (کردی به فارسی)، نشر سهند، تهران، ۱۳۷۵
- ↑ جامعه‌شناسی مردم کرد، مارتین وان برویین سن، نشرپانیذ، تهران1378
- ↑ The Encyclopaedia of Islam By Sir H. A. R. Gibb, Volume V, page 823
- ↑ William J. Frawley, William Frawley, International Encyclopedia of Linguistics& 4-Volume Set, Volume 1, Oxford University Press, 2003, ISBN 978-0-19-513977-8, page. 310.
- ↑ «http://persiandee.com/blog/?p=240».
- ↑ «Kurdish Academy of Language: Laki». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
- ↑ The Kurds: a concise handbook By Mehrdad R. Izady, pages: 174-175
- ↑ تفضلی، احمد. فهلویات. . نامه فرهنگستان. ترجمهٔ شکوهی.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۹.
- ↑ «ḤASANVAND». Encyclopædia Iranica. ۱۵ دسامبر ۲۰۰۵. دریافت‌شده در ۷ مارس ۲۰۱۵.
- ↑ مسعود کیهان (۱۳۱۱)، جغرافیای مفصل ایران
- ↑ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ۱۳۱۱
- ↑ Ethnologue report for language code: lki
- ↑ Anonby, Erik John, Kurdish or Luri? بایگانی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine Laki’s disputed identity in the Luristan province. بازدید: آوریل ۲۰۰۹. (پی‌دی‌اف)
- ↑ امیدعلی نجف‌زاده، ووسی عنبری (مقدمه) (بهمن ۱۳۹۵). مردم‌شناسی قوم لک. انتشارات واژگان.
- ↑ آیت محمدی. سیری در تاریخ سیاسی کرد. ا نتشارات پرسمان. ۱۳۸۲
- ↑ رشیدیاسمی (کُرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. ص ۱۷۲–۱۸۱)
- ↑ امین آزادبخت. «رشته فرهنگ عامه و زبان و ادبیات بومی لرستان». پایگاه خبری گلونی.
- ↑ رسم‌الخط واحدی برای زبان لکی معرفی می‌شود، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کهن‌زبان «لکی» ثبت ملی شد، امرداد - تارنمای خبری زرتشتیان ایران.
- ↑ جداسازی لهجه لکی و ایجاد تفرقه در کوردستان سیاست همیشگی رژیم است، کوردستان میدیا.