کردستان ایران
مناطق کردنشینِ ایران، کردستان ایران یا کردستان خاوری (کردی: ڕۆژهەڵاتی کوردستان) نام بخشی‌های است که در ایران واقع شده‌اند و شامل مناطق کردنشین در استان‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام و آذربایجان غربی (مکریان و مناطق غربی استان) است. جمعیت این سه استان در سرشماری ۱۳۹۵ روی هم ۴٬۱۳۵٬۶۰۳ بوده‌است که بر اساس نقشه پراکنش مردم کرد در ایران بر اساس استان‌ها در حدود ۳٬۸۵۰٬۰۰۰ از آن‌ها کرد می‌باشند.
کردستان ایران | |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | کردستان، ایلام، کرمانشاه، بخش‌های جنوب و غرب از آذربایجان غربی |
| مساحت | |
| • کل | ۷۴۲۶۸ کیلومتر مربع (۲۸۶۷۵ مایل مربع) |
| مجموع مساحت سه استان کردستان، کرمانشاه و ایلام (بدون احتساب منطقه کردنشین مکریان) | |
| جمعیت | |
| • کل | ۸ تا ۱۰ میلیون ۱۰ تا ۱۲ میلیون |
| مردم‌شناسی | |
| • زبانها | کردی (سورانی، لکی، کرمانجی، کردی جنوبی، هورامی) |
| • دین‌ها | اسلام سنی، اسلام شیعه، زرتشتی، یارسان، یهودیت، بهاییت |
استان آذربایجان غربی با حدود ۱ میلیون و ۹۸۰ هزار نفر کرد (۶۰ درصد جمعیت استان)، استان خراسان شمالی با حدود ۴۰۰ هزار نفر کرد (حدود ۵۰ درصد جمعیت استان)، استان خراسان رضوی با حدود ۳۰۰ هزار نفر کرد (۵ درصد جمعیت استان)، استان تهران با حدود ۲۵۰ هزار نفر کرد (۲ درصد جمعیت استان)، استان البرز با حدود ۲۰۰ هزار نفر کرد (۷٫۵ درصد جمعیت استان)، استان همدان با حدود ۱۷۰ هزار نفر کرد (۱۰ درصد جمعیت استان) و سایر مناطق کشور با حدود ۳۰۰ هزار نفر، مهم‌ترین مناطق با جمعیت قابل توجه کرد در ایران هستند و بنابراین کل جمعیت کردهای ایران روی هم بیش از ۷٬۲۰۰٬۰۰۰ میلیون نفر (در حدود ۷٫۷۵ درصد جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵) می‌باشد. در کشورهای ایران، ترکیه و سوریه آمارگیری دقیقی از وسعت و جمعیت کردها وجود ندارد.
تاریخ
به‌طور کلی از بدو تاریخ کوه‌های بالای میانرودان مسکن و جایگاه مردمی بوده‌است که با امپراتوری‌های جلگه‌ها یعنی امپراتوری‌های بابل و آشور در جنگ بوده‌اند و گاه آن‌ها را شکست می‌داده‌اند. مادها پس از ورود به زاگرس اقوام بومی آنجا یعنی کاسی‌ها و لولوبیان و گوتیان و دیگر اقوام آسیانی را در خود حل کردند و زبان خود را در منطقه رواج کامل دادند. زبان‌های کردی (سورانی/کرمانجی) با سایر زبان‌های ایرانی مانند فارسی و بختیاری و تالشی و گیلکی و بلوچی از یک ریشه واحد هستند.
- گوتیان امروزه به عنوان اجداد کردها یا اقوامی پروتو کرد شناخته شده‌اند.
- گرنوت وینفوهر بیشتر کردی را نزدیک به زبان پهلوی اشکانی می‌داند.
- در دوره‌های تاریخ، منطقه کردستان بخشی از امپراتوری‌های ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی گشت.
- پس از حمله مغول، منطقه جبال به دو بخش نامساوی عراق عجم، بزرگتر و در سمت شرق، و کردستان، کوچکتر و سمت غرب، که کرمانشاه نیز جزئی از آن بود تقسیم گشت.
- در زمان غازان خان، کردستان شرقی یکی از نواحی ایران بود. در دوره صفوی، کردستان یکی از چهار ولایت ایران بود. در دوره سلطنت شاه عباس اول کردستان یکی از ایالات ایران بود و والی آن یکی از پنج والی ایران بود. کردستان یکی از ولایات عصر زند بود. طبق قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶، کردستان بخشی از استان غرب بود. در ۱۳۴۴، ایران به سیزده استان تقسیم شد که کردستان یکی از آن‌ها بود.
در قرن نوزدهم، کرمانشاه اهمیت تجاری و استراتژیک زیادی یافت و مرکز کردستان ایران شد. کرمانشاه ولایتی مجزا از اردلان را شکل داد. مرکز اردلان، که کردستان هم خوانده می‌شد، سنه بود. در ۱۸۰۶، فتحعلیشاه بزرگترین پسرش محمدعلی میرزا را به حکومت کل کردستان و لرستان منصوب کرد. او ارتشی به مربیگری فرانسویان تشکیل داد و در دوره او کرمانشاه سدی در برابر پیشروی عثمانی شد.
زبان
هنگامی که از زبان کردی سخن به میان می‌آید، مقصود زبانی است که کردها هم اینک با آن سخن می‌گویند. زبان شناسان و شرق‌شناسان غربی گفته‌اند که: این زبان از زبان‌های هندواروپایی و خانواده‌های هند و ایرانی و در زمرهٔ زبان‌های ایرانی است و با زبان فارسی شباهت بسیاری دارد. احمد کسروی، در شیخ صفی و تبارش، تاریخ تبار و زبان مردم آذربایجان می‌نویسد: پیش از صفوی هیچ شاعر ترک گویی در آذربایجان پیدا نشد و همگی مردم هر که ماد و آریایی‌تبار بودند به زبان پهلوی آذری گفتگو می‌کردند که همانند فارسی و لری و کردی بود.حمزه اصفهانی در کتاب سنی ملوک الارض و الانبیا می‌نویسد:پارسیان، دیلمیان (یکی از گروه‌های مهم ایرانی‌زبان) را کردهای طبرستان می‌دانستند - چنان‌که اعراب را کردهای سورستان.
کردی از ریشه زبان‌های ایران قبل از حمله اعراب به ایران است. زبان کردی دارای ادبی بسیار پهناور است. قدیم‌ترین نوشته به زبان پهلوی اشکانی قباله‌ای است که از اورامان در کردستان به دست آمده‌است.
زبان کردی شامل گویش‌های متعدداست و مکمل گروه «ایرانی-آریایی» هستند که به خانواده بزرگ زبان‌های هندو ایرانی تعلق دارد. به‌طور کلی زبان کردی به سه گروه گویشی تقسیم می‌شود: ۱- گروه غربی شامل گویش‌های موسوم به کُرمانجی/ کِرمانجی ۲-گروه شرقی ۳- گروه مرکزی و هم چنین گروه جنوبی که از تعداد زیادی گویش‌های ناهمگون تشکیل شده‌است که از این بین می‌توان به گویش لکی، گویش سنجابی، کلهری اشاره کرد. - مرداویز)
کرمانجی گویش کردهای شمال خراسان (بجنورد، قوچان، فاروج، شیروان، مانه و سمنقان، اسفراین و…)، ناحیه مرزی ایران و ترکیه (تمام کردهای استان آذربایجان غربی به غیر از منطقه مکریان)، همچنین روستاهای تکاب و شاهین‌دژ و کردهای ساکن شهر ارومیه است. سورانی در بخش میانی مناطق کردنشین ایران شهرهای اصلی سورانی‌زبان عبارتند از: بوکان، مهاباد، سنندج، شهرهای کردنشین جنوبی آذربایجان غربی و مناطق شمال غربی استان کرمانشاه. کردی جنوبی دارای لهجه‌های کردی کرمانشاهی، گروسی، کلیایی، مایانی، سنجابی، لکی، کلهری و کردی ایلامی است که در استان کرمانشاه و ایلام و بخش‌هایی از استان‌های کردستان بدان تکلم دارند.
زبان نوشتاری کردهای ایران در حال حاضر زبان فارسی است. عبدالحمید حیرت سجادی بایگانی‌شده در ۸ مارس ۲۰۲۲ توسط Wayback Machine، محقق سنندجی، در کتاب «شاعران کرد پارسی‌گوی» بیش از ۱۲۵۰ شاعر کرد را که اشعاری فارسی داشته‌اند در اثر ۹۰۰ صفحه‌ای خود معرفی کرده‌است. این شاعران تمامی از مناطق کردنشین ایران هستند و سروده‌های فارسی ایشان مضامین عارفانه، عاشقانه، اجتماعی و سیاسی را دربر می‌گیرد.
دین و مذهب
کردهای استان آذربایجان غربی اهل‌سنت هستند. در استان کردستان اکثریت با اهل تسنن است، اما جمعیتی از کردهای شیعه نیز در شهرستان‌های بیجار و قروه زندگی می‌کند. مهاجرت سبب شده تا در مرکز استان، شهر سنندج نیز جمعیتی از اهل تشیع به وجود بیاید.
در استان کرمانشاه جمعیت میان مردم شیعه، اهل‌سنت و یارسان تقسیم شده‌است. مردم یارسان عمدتاً در منطقهٔ دالاهو در غرب استان کرمانشاه، مناطق لک‌نشین شرق استان و نیز در مرکز استان زندگی می‌کنند.
در استان ایلام اکثریت با کردهای شیعه است، اما اقلیتی از پیروان یارسان نیز در این استان زندگی می‌کنند.
در میان کردها همچنین مردمی با مذاهب مسیحی، یهودی و بهایی زندگی می‌کنند. آماری از کردهای بدون اعتقاد مذهبی تاکنون ارائه نشده‌است.
هنری بایندر سیاح فرانسوی که در اواخر قرن نوزدهم از قصر شیرین دیدن کرده‌است، در سفرنامهٔ خود با عنوان «در کردستان، در بین‌النهرین و پرشیا» که در سال ۱۸۸۷ به چاپ رسیده‌است می‌نویسد:
.... بیشتر کُردان ایران از فرقهٔ علی‌اللهی هستند. اگر آن‌ها را در انجام کارهایشان آزاد گذارند، آن‌ها هم در کار دیگران مداخله نمی‌کنند. حس احترام به عقیدهٔ مذهبی دیگران در نزد ایشان بسیار زیاد است.
جمعیت
مناطق کردنشین ایران قسمت‌هایی از استان آذربایجان غربی، و قسمت اعظم استان‌های کردستان، کرمانشاه. لرستان، ایلام و خراسان شمالی و قسمت‌های جنوبی و کمی هم شمال را در بر می‌گیرد. کرمانشاه بزرگترین شهر کردنشین ایران با جمعیت ۹۴۶٬۶۵۱ (۱۳۹۵) است . همچنین کرمانشاه پر جمعیت ترین شهر کردستان ایران به حساب می آید.
جدول زیر شامل جمعیت شهرهای بزرگ کردنشین ایران براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی است:
| ردیف | نام شهر | استان | جمعیت شهر | جمعیت شهرستان | رتبه در استان |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | کرمانشاه | استان کرمانشاه | ۹۴۶٬۶۵۱ | ۱٬۰۸۳٬۸۳۳ | ۱ |
| ۲ | سنندج | استان کردستان | ۴۱۲٬۷۶۷ | ۵۰۱٬۴۰۲ | ۱ |
| ۳ | ایلام | استان ایلام | ۱۹۴٬۰۳۰ | ۲۳۵٬۱۴۴ | ۱ |
| ۶ | سقز | استان کردستان | ۱۹۵٬۲۹۰ | ۲۳۴٬۳۷۷ | ۲ |
| ۴ | بوکان | آذربایجان غربی | ۱۹۳٬۵۰۱ | ۲۵۱٬۴۰۹ | ۳ |
| ۵ | مهاباد | آذربایجان غربی | ۱۶۸٬۳۹۳ | ۲۳۶٬۸۴۹ | ۴ |
سازمان سیا جمعیت تمامی کُردهای ساکن در ایران را ۱۰٪ جمعیت کشور برآورد کرده‌است.
جمعیت ایران بالغ بر ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ تن (سرشماری سال ۱۳۹۰) و ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ تن (سرشماری سال ۱۳۹۵) و وسعت ایران ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع است بنابراین سه استان عمدتاً کرد نشین در سال ۱۳۹۰ در حدود ۴٬۵۱ درصد وسعت ایران و در حدود ۵٬۳۱ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۰ و ۵٬۱۷ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ را تشکیل می‌دهد که نشان دهنده کاهش درصد جمعیت این چهار استان به جمعیت کل کشور طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ می‌باشد (رشد کمتر جمعیت نسبت به بقیه مناطق و مهاجرت منفی داخلی یا خارجی). جمعیت کل این سه استان در سال ۱۳۹۵ بر اساس سرشماری ۱۳۹٬۱۳۲ نفر نسبت به سال ۱۳۹۰ افزایش یافته‌است (به‌طور میانگین سالانه ۲۷٬۸۲۷ نفر).
| ردیف | نام استان | مرکز | وسعت (کیلومتر مربع) | جمعیت سال ۹۰ | جمعیت سال ۹۵ |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | کردستان | سنندج | ۲۹٬۱۳۷ | ۱٬۴۹۳٬۶۴۵ | ۱٬۶۰۳٬۰۱۱ |
| ۲ | کرمانشاه | کرمانشاه | ۲۴٬۹۹۸ | ۱٬۹۴۵٬۲۲۷ | ۱٬۹۵۲٬۴۳۴ |
| ۳ | ایلام | ایلام | ۲۰٬۱۳۳ | ۵۵۷٬۵۹۹ | ۵۸۰٬۱۵۸ |
| کل | بخش‌های کردنشین ایران | کرمانشاه (بزرگترین شهر) | (۴٬۵۱٪) ۷۴٬۲۶۸ | (۵٬۳۱٪) ۳٬۹۹۶٬۴۷۱ | (۵٬۱۷٪) ۴٬۱۳۵٬۶۰۳ |
فرهنگ و آداب و رسوم
نوروز
در داستان‌های کردی آمده‌است که چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح کی مورس (به فارسی کیومرث) نامی از مردم کرد پیدا شد و از همان ابتدای کار اهریمن نامی با وی به دشمنی برخاست. او در کوهستانهای رواندز با اهریمن به جنگ پرداخت و در آغاز پیکار به سپاهیانش فرمان داد که در صورت پیروزی بر دشمن و کشتن اهریمن بر ستیغ کوه‌ها و بالای تپه‌ها و گردنه‌ها، برج‌هایی از آتش برافروزند تا هم نشانی بر اعلام پیروزی باشد و هم فرمانی بر بازگشت سپاه از جبهه‌ها به نزد وی. سرانجام پیکار با اهریمن به پیروزی سپاه کی مورس پایان یافت و آتش‌ها بر بالای کوه‌ها زبانه کشید و با تابش شعله‌ها پیروزی حق بر باطل و شکست اهریمن به آگاهی عامه رسید. روز پیروزی بر دشمن ده روز پیش از موقع نوروز کنونی بود. کی مورس فرمان داد نه تنها آن روز بلکه ۹ شبانه روز پس از آن را همراه با برافروختن آتش و مراسم جشن و سرور بگذرانند. بدین ترتیب در مدت برگزاری این مراسم جه‌ژنی ۹ روژ از کوه‌ها گرفته تا مراکز شهرها را فروغ تابناک آتش همراه با آهنگ پیروزی دربرگرفته و شب تیره را به روز روشن مبدل ساخته بود. از آن هنگام جه‌ژنی نه‌روژ شکوهی خاص یافت و هر سال همراه با مراسم ویژهٔ آتش بازی برگزار می‌شد.
چهار سال سال بعد از کی مورس ضحاک نامی با سپاه عظیم خود از اورشلیم به سوی کردستان روی آورد و این سرزمین را اشغال کرد. ضحاک دو مار داشت که آن‌ها را می‌پرستید و به مردم نیز دستور داد که در مقام پرستش مارهای وی برآیند. پابپای این فرمان ظلم و ستم آغاز کرد و به اذیت و آزار رعایا پرداخت. کردها مدتی تحمل کردند سرانجام کاوه آهنگر پیدا شد؛ و گروهی از ستمدیدگان را به دور خود جمع کرد. کاوه مدت‌ها در اندیشه بود تا موقع مناسبی برای قیام علیه ضحاک بیابد، تا آنکه شب جه‌ژنی ۹ روژ (جشن نه روز) را برای این کار مهم برگزید. در سپیده دم جه‌ژنی ۹ روژ، (برابر با بیست و یکم مارس) به همدستی یارانش به سوی مرکز ستمگری ضحاک یورش برد و آن را به زیر نفوذ خود درآورد. او پس از کشتن ضحاک با انبوه ستمدیدگان پیروز، به سوی اقامتگاه شاهزاده‌ای آریائی به نام فریدون پسر آبتین حرکت کرد و او را به پادشاهی خواندند. در این روز مژده پیروزی کاوه بر ضحاک ستمگر بر همه جا پیچید و بدین ترتیب جلوه جاودانی و خاطرهٔ شکوهمند نوروز که زمینهٔ اصلی آن از دوره کیومرث بود، بر صفحه روزگار نقش بست.
اقتصاد منطقه
منطقه به سبب مرزی بودن و قرار گرفتن جنگ ایران و عراق و جنگ با احزاب مخالف کرد و تبعیض‌های سیاسی و دور بودن از مرکز ایران از لحاظ صنایع پیشرفته پیشرفت چندانی ندارد. اما طی سال‌های اخیر تعدادی کارخانه بزرگ و کوچک ساخته شده.
صنایع
عمده‌ترین صنایع پیشرفته منطقه عبارت‌اند از: صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد در ایلام(گاز و نفت) و کرمانشاه و کردستان و آذربایجان غربی، سیمان، شمش سازی طلا در قروه و تکاب، سدسازی و موادغذایی و …
صنایع مهم دستی و سنتی کردستان عبارت‌اند از: فرش و قالی، گلیم بافی و گیوه بافی، موج بافی و …
معادن
کردستان از نظر ذخایر معدنی بسیار غنی است و ذخایر طلای کشور و معادن بزرگ آهن و آلومینیوم و… در این منطقه وجود دارد.
نفت و گاز
استان‌های ایلام (رتبه دوم ذخایر گازی در میان سایر استان‌ها) و کرمانشاه داری ذخایر عظیم نفت وگاز هستند، که به‌طور تقریبی ۱۵٪ تا ۱۳٪ ذخایر نفت وگاز اثبات شده ایران در این دو استان قرار دارد.
گردشگری
کردستان در بخش کوهستانی و پر بارش ایران قرار دارد. همین امر سبب به وجود آمدن رودهای پرآب و طبیعت سرسبز حاشیه آن شده‌است. وجود آب در دیرباز مورد توجه مردمان باستان بوده‌است تا در آنجا سکونت گزینند. وجود آب و مهاجرت مادها به کردستان زمینه را برای تشکیل امپراطوری‌های بزرگ به وجود آورد که آثار آن همچنان در این دیار قابل مشاهده است. در کنار طبیعت دلنشین وجود بازارچه‌های مرزی از لحاظ جذب گردشگر اهمیت چند برابر دارد که سالانه میلیون‌ها توریست را از سراسر کشور به شهرهای مرزی می‌کشاند و نقش مهمی در اقتصاد استان‌ها بازی می‌کند.
| استان | شهر | نام اثر | وضعیت |
|---|---|---|---|
| کرمانشاه | کرمانشاه | سنگ نبشته بیستون | ثبت جهانی و ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کرمانشاه | کرمانشاه | طاق بستان | در حال ثبت جهانی و ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کرمانشاه | کنگاور | معبد آناهیتا | در حال ثبت جهانی و ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کرمانشاه | روستای برناج | گوردخمه برناج | درحال ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کرمانشاه | پاوه | غار قوری قلعه | در حال ثبت جهانی و ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| کرمانشاه | روستای ریجاب | روستای تاریخی وگردشگر ریجاب | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| کرمانشاه | سرپل ذهاب | قلعه یزدگرد | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کردستان | بیجار | قلعه و دژ تاریخی قمچغای | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| کردستان | روستای هورامان | روستای تاریخی وگردشگر هورامان | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| کردستان | مریوان | دریاچه زریوار | در حال ثبت جهانی و ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| کردستان | سقز | غار کرفتو | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| کردستان | سقز | قلعه زیویه | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| آذربایجان غربی | مهاباد | غارسهولان | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| آذربایجان غربی | مهاباد | فقرگاه | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| آذربایجان غربی | برادوست ارومیه | دریاچه مارمیشو | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| آذربایجان غربی | سردشت | آبشار شلماش | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| آذربایجان غربی | بوکان | غار قلایچی | ثبت در فهرست آثار ملی طبیعی ایران |
| آذربایجان غربی | بوکان | تپه قلایچی | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| ایلام | ملکشاهی | نقش‌برجسته گل گل ملکشاهی | ثبت در فهرست آثار ملی ایران |
| استان | محل سرچشمه | نام | حوضه آبریز |
|---|---|---|---|
| کردستان | چهل چشمه (اطراف سقز) | قزل ازون (سفید رود) | دریای خزر |
| کرمانشاه | به هم پیوستن رودهای روانسر و پراو (رود سیمره) | کرخه | رود دجله |
| آذربایجان غربی | کوهستانهای مابین مهاباد و پیرانشهر | زاب کوچک | خلیج فارس |
| آذربایجان غربی | کوهستانهای کردستان عراق، گذر از بانه ،سقز، بوکان | سیمینه رود | دریاچه ارومیه |
| کردستان | کوهای چهل چشمه (اطراف سقز) | زرینه رود | دریاچه ارومیه |
| آذربایجان غربی | (کردستان) ترکیه | ارس | دریاچه ارومیه |
| آذربایجان غربی | دالامپر | برده سور | دریاچه ارومیه |
احزاب و سازمان‌های سیاسی
- حزب دمکرات کردستان
- حزب دمکرات کردستان ایران
- حزب کومله کردستان ایران
- حزب حیات آزاد کردستان
- جامعه دموکراتیک و آزاد شرق کردستان (کودار)
- جنبش جمهوریخواه شرق کردستان
- جامعهٔ زنان آزاد شرق کردستان (کژار)
- اخوان المسلمین ایران (جماعت دعوت و اصلاح ایران)
- سازمان دموکراتیک یارسان
- سازمان خبات انقلابی کردستان ایران
- کومله سازمان کردستان حزب کمونیست ایران
- کومله زحمتکشان کردستان
- سازمان دفاع از حقوق بشر کردستان ایران
- حزب آزادی کردستان
رسانه‌ها
این رسانه‌ها اغلب به دو زبان کردی و فارسی هستند که هدف آن‌ها بیشتر مخاطبان کرد تبار ایرانی است.
- داخل ایران
- شبکه کردستان (استانی)
- رادیو استانی کرمانشاه (استانی)
- رادیو کردی تهران
- رادیو ارومیه
- شبکه سحر ۲ (برون مرزی)
- شبکه کردستان (استانی)
- شبکه استانی کرمانشاه (استانی)
- رادیو استانی کرمانشاه (استانی)
- رادیو کردی تهران
- رادیو ارومیه
- شبکه مهاباد (محلی)
- شبکه ایلام (استانی)
- شبکه اترک (استانی)
- رادیو مهاباد (محلی)
- رادیو استانی کردستان (استانی)
- رادیو ایلام (استانی)
- خارج از ایران
- شبکه کردینو متعلق به گروه جم
- شبکه ماهواره‌ای روداو
- شبکه ماهواره‌ای کوردستان ۲۴
- شبکه ماهواره‌ای فورکرد
جستارهای وابسته
- ایل‌های کرد ایران
- کردهای خراسان
- کردهای قزوین
- کردان فارس
- مردم لک
- یارسان
پانویس
- ↑ شماره کتابشناسی ملی:۲۸۹۰۸۵۹/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۸-۶۱-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۵۸ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
- ↑ «تشکیل استان کُردستان شمالی». خبرگزاری مجلس شورای اسلامی جلسه ۲۴۶ سال ۷۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹.
- ↑ سعید خضری (بهار ۱۳۸۸). «جغرافیای تاریخی موکریان در چهار سده اخیر». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۳۱ فروردین ۱۳۹۲ (فارسی). (نشانی در پایگاه مجلات نور؛ نشانی در فصلنامه تحقیقات جغرافیایی)
- ↑ A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds living in these countries (i.e. in Kurdistan proper and in other parts of the states comprising the area taken together). CIA Factbook estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million]", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]" Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 18 million]".
- ↑ "The Kurdish population". Fondation-Institut kurde de Paris. 20 December 2016. Retrieved 2017-10-15.
- ↑ «همایش ملی بررسی حوادث سیاسی مناطق کردنشین ایران (۱۳۳۰–۱۳۲۰ شمسی)». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (۱۱۹ و ۱۲۰): ۱۱۳. ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۲۲.
- ↑ اعظم‌آزاده, منصوره; بقالی, هاوژین (1391), "تحلیل جامعه شناختی سلفی گری به مثابهٔ یکی از منابع هویت ساز در کردستان ایران", مطالعات اجتماعی ایران (18): 4–29
- ↑ کندال، کردها، ترجمه ابراهیم یونسی ص۱۷۴
- ↑ The Kurds and Kurdistan: a selective and annotated bibliography By Lokman I. Meho, Page 1, ABC-CLIO, 1997
- ↑ شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۵۷۷طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ
- ↑ "Ludwig Paul, "Kurdish Language" in Encyclopaedia Iranica" http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i
- ↑ "Ludwig Paul, "Kurdish Language" in Encyclopaedia Iranica" http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i Any attempt to study or describe the history of the Kurdish (Kd.) language(s) faces the problem that, from Old and Middle Iranian times, no predecessors of the Kurdish language are yet known; the extant Kurdish texts may be traced back to no earlier than the 16th century CE
- ↑ Mallory, J.P. (1989), In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth, London: Thames & Hudson.
- ↑ Maria T. O'Shea, 2004, Trapped between the Map and Reality: Geography and Perceptions of Kurdistan p. 66 ff.
- ↑ Windfuhr, Gernot (1975), “Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes”, Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457-471
- ↑ Lambton, A.K.S.. "Kirmāns̲h̲āh." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill Online, 2013. Reference. 23 May 2013 <http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/kirmanshah-SIM_4392>
- ↑ امیراحمدیان، بهرام. «تقسیمات کشوری». دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۱۳.
- ↑ سیسیل جی ادموندز: کردها، ترک‌ها، عرب‌ها ص ۱۳، ترجمه یونسی
- ↑ و. نیکیتین - کرد و کردستان ترجمه محمد قاضی - نشر درایت ۱۳۶۳. ص ۴۲–۵۱،
- ↑ کتابشناسی کسروی
- ↑ تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاه و السلام نویسنده:حمزه اصفهانی، حمزه بن حسن. ناشر: منشورات دار مکتبه الحیاه. متن: «کانت الفرس تسمی الدیلم الاکراد طبرستان کما کانت تسمی العرب اکراد سورستان»
- ↑ «دانشنامه کوچک <». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۸ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «زبانها و گویش‌های ایران. منبع: کتاب تاریخ زبان فارسی نویسنده: دکتر پرویز ناتل خانلری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۸ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ هوشمند، احسان: [پرونده:///E:/کتاب%2047/کرد%20یا%20کردها%20مدخلی%20جامعه%20شناختی%20بر%20کردشناسی.pdf کرد یا کردها مدخلی جامعه‌شناختی بر کردشناسی]. منبع: نشریه گفتگو، شهریور ۱۳۸۳ شماره ۴۰.
- ↑ مقالهٔ مسیحیت در کردستان در دانشنامهٔ کردستانیکا
- ↑ «مقالهٔ یهودیت در کردستان، نوشتهٔ دکتر م. ایزدی». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۸ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ بایندر، هنری. سفرنامهٔ هنری بایندر: کردستان، بین‌النهرین و ایران، ترجمهٔ کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا (یساولی)، چاپ اول: ۱۳۷۰؛ ص ۳۸۲.
- ↑ [۱]
- ↑ «جمعیت سقز».
- ↑ CIA – IRAN بایگانی‌شده در ۳ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine Teh World Factbook
- ↑ https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری
- ↑ کیوان، نوروز در کردستان، ۵۹.
- ↑ کیوان، نوروز در کردستان، ۶۰ و ۶۱.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۷.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۳.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۳.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۳.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۲.
- ↑ [۲]
- ↑ [۳]
- ↑ [۴]
- ↑ http://www.islahweb.org
- ↑ pazadik.org/
- Towfīq, F. (15 Dec 1987). "ʿAŠĀYER". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 2012-12-09.