تکاب

جمعیت این شهرستان به زبان‌های ترکی آذربایجانی و کردی سورانی سخن می‌گویند. مذهب مردمان این شهرستان نیز شیعه دوازده‌امامی، اهل سنت شافعی و اهل حق است.

اتحاد و برادری بین ساکنین این شهر از شاخص‌های اصلی تکاب است که نشان از فرهنگ والای مردمان آن دارد.

نام پیشین تکاب تا سال‌های ۱۳۱۶ و ۱۳۲۰ هجری شمسی تیکان‌تپه بوده‌است، این شهر تا پیش از ۱۳۱۷ به سبب وجود خار در تپه‌های اطراف شهر، «تیکان‌تپه» (خارتپه) نامیده می‌شد. سپس، بنا به تصویب فرهنگستان زبان ایران، نام آن به تَکاب تغییر یافت. مرکز قسمت مهمی از منطقه افشار، شهر تکاب می‌باشد، تکاب به معنای آب باریک و زمینی که آب کم و باریکی در آن باشد آمده‌است. تکاب به صورت اسم مرکب به معنی دره، زمینی که در بعضی از جاهای آن آب فرورود و از جای دیگر بر آید.

نام افشار برگرفته از نام قبیله کوچک قرخلو افشار است، که ترکمانان بودند؛ و در حین تاخت و تاز مغول‌ها به ایران، ماندگاه خویش را در حوالی رود اترک رها کردند و به آذربایجان روی آوردند. شاه اسماعیل صفوی قسمتی از ایشان را به شمال خراسان کوچانید و در حوالی ابیورد و نسا جای داد. سپس شاه عباس صفوی در اوایل اقتدار خود، به منظور کاهش نفوذ اقوام محلی، ایل افشار را از خراسان کوچانید، و در جلگه سرسبز و خرم ارومیه و منطقه افشار متوطن گردانید، و امور سرحدی این منطقه وسیع و مهم را تقریباً به طول ۱۲۰ کیلومتر می‌باشد، در عهده آن‌ها گذاشت و بدین جهت این منطقه به افشار موسوم گردید است. منطقه افشار از دو قسمت مشخص و با دو آب و هوای متفاوت تشکیل یافت، و در منتهی‌الیه جنوب خاورای آذربایجان غربی، مابین بیجار، گروس، سقز، خمسه زنجان و سراسکند میانه واقع شد است. منطقه‌ای که مرکز آن تکاب است و معروف به یوخاری‌محال (محال علیا) و منطقه دیگر را که مرکز آن صائین‌قلعه یا همان شاهین‌دژ فعلی است آشاقی‌محال (محال سفلی) می‌نامند.

ناحیه‌ای که امروزه تکاب نامیده می‌شود، در ناحیه‌ای واقع بوده که در سالنامه‌های آشوری از نیمهٔ دوم سدهٔ ۹ قبل از میلاد، زاموآ خوانده می‌شده، و همواره دستخوش تهاجم آشوریان بوده‌است. این ناحیه مسکن اقوام باستانی لولوبی و گوتی بوده‌است و بعدها دولت ماننا در آن تشکیل شد و از سدهٔ ۷ ق م با تشکیل دولت ماد از مراکز مهم اقتصادی دولت ماننا و ماد به‌شمار می‌رفت.

ازجمله آثار بر جای مانده از دورهٔ مادها در این منطقه، بناهای سنگی غار کرفتو است که با دست در دل سنگ تراشیده شده‌است و نمونه‌ای از معماری سنگی دورهٔ مادها به‌شمار می‌رود. این غار کاربرد دفاعی نیز داشته‌است و مردم برای گریز از تهاجم اورارتوها و آشوریها، در آن پناه می‌گرفتند. در کاوشهای باستان‌شناسی آثاری از دورهٔ هخامنشیان در زندان سلیمان و تخت سلیمان به دست آمده‌است. این کاوشها همچنین نشان می‌دهد که منطقه تکاب در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز مرکز تمدنهای درخشانی بوده‌است که از مظاهر آن، علاوه‌بر بناهای سنگی غار کرفتو در غرب تکاب، می‌توان به آثار ساسانی کوه بلقیس در مشرق تخت سلیمان فعلی هم اشاره کرد. به سبب نبودِ مراکز مسکونی مهم در این منطقه، به‌جز شیز، در منابع سده‌های نخستین اسلامی نامی از این منطقه برده نشده، ولی تاریخ آن در خلال تاریخ دیگر نواحی آذربایجان آمده‌است.

جغرافیا

رودخانه‌ها

از نظر تقسیم‌بندی رودهای منطقه تکاب را می‌توان به سه نوع دایمی، فصلی و اتفاقی تقسیم کرد. تنها رود پرآب و دایمی این منطقه رودخانه ساروق است که در واقع از طولانی‌ترین رودهای تکاب افشار به‌شمار می‌رود. این رودخانه شاخه اصلی زرینه رود را تشکیل می‌دهد. از جمله رودهای فصلی قجور چایی و حاج بابا چایی می‌توان نام برد از رودخانه‌های اتفاقی منطقه تکاب رودخانه رجال چایی می‌باشد

آب و هوا

آب و هوای شهر تکاب تابعی است از اقلیم حاکم بر آذربایجان، منتهی توپوگرافی ارتفاع و جهت گسترش ناهمواریها و دوری منطقه تکاب از دریا و کانون‌های رطوبتی شرایط ویژه‌ای به آب و هوای منطقه بخشیده که بارزترین مشخصه آن، زمستانهای سرد و برفی و تابستانهای معتدل و خشک می‌باشد و از این بابت اندک تفاوتی با اقلیم حاکم بر آذربایجان دارد. با در نظر گرفتن میانگین بارش سالانه ۳۵۰ میلی‌متر در گروه رژیم بارانی نیمه بیابانی یا نیمه خشک محسوب می‌شود. در بیشتر روزهای سرد سال به‌طور میانگین این شهر همراه با فیروزکوه رتبه سردترین شهر کشور را به خود اختصاص می‌دهد.

بیشتر درآمد مردم این شهر از راه کشاورزی و دامپروری بوده و کمتر واحد صنعتی در شهر تکاب به چشم می‌خورد. شهر تکاب در یک نگاه کاملاً خدماتی و در خدمت دامداری و کشاورزی است. در بخش معدن، تکاب دارای بزرگ‌ترین مجموعه تولید طلای ایران است. بزرگ‌ترین معادن طلای خاورمیانه با ذخایر ۸۰ تن طلای خالص در معادن زره‌شوران (اولین در ایران) و آقدره (دومین در ایران) در تکاب قرار دارد

تخت سلیمان (آتشکده آذرگشنسب)

تخت سلیمان مجموعه‌ای تاریخی است مشتمل بر دریاچه طبیعی، آتشکده آذرگشنسب، معبد آناهیتا، بنای چهارتاقی، تالار و کاخ شاهی که بر روی صفحه‌ای سنگی که از رسوب مواد کانی و طی میلیون‌ها سال ایجاد شده‌است، بنا گردیده. این مجموعه که امروزه تخت سلیمان نامیده می‌شود، در گذشته به آتشکدهٔ آذرگشنسب معروف بوده‌است. هرچند قدمت تأسیسات انسانی تخت سلیمان به هزارهٔ اول قبل از میلاد مسیح برمی گردد اما اوج شکوفایی آن مربوط به دورهٔ ساسانیان است. این اعتقاد وجود دارد که تخت سلیمان برای ساسانیان همان ارزشی را داشته که تخت جمشید برای هخامنشیان داشته‌است. ساسانیان به ویژه خسرو انوشیروان در آبادانی این مجموعه سعی فراوان کردند و خصوصاً ساخت بزرگ‌ترین و معتبرترین آتشکده در این مکان به‌طور روزافزون بر جایگاه این مکان افزود.

طی جنگ‌های ایران و روم در سال ۶۲۴ میلادی خسرو پرویز از هراکلیوس شکست سنگینی خورد و آتشکده ویران گردید. هرج و مرج اواخر دورهٔ ساسانی، حملهٔ اعراب به ایران، قرن‌ها حاکمیت عباسیان بر این سرزمین، حکومت ترکان در شمال شرق ایران و دور بودن آنان از نواحی غربی، همه باعث شد تا تخت سلیمان برای مدت‌های طولانی به بوته فراموشی سپرده شود تا اینکه مجدداً در دورهٔ ایلخانی و تمایل آنان به مناطق غربی ایران و انتخاب تبریز، مراغه و سلطانیه به عنوان پایتخت، باعث شد جهت عمران و آبادانی این منطقه اقدام گردد. آنان از این منطقه به عنوان پایتخت استفاده می‌کردند. با افول ایلخانان، تخت سلیمان کم‌کم مرکزیت خود را از دست داد و از حدود قرن ۱۱ هجری قمری به بوتهٔ فراموشی سپرده شد.

دور تا دور مجموعهٔ تخت سلیمان با دیوارهای عربی و برج‌های متعدد حفاظت می‌شده‌است و مساحت آن حدود ۱۲۴۰۰۰ متر مربع است و به‌طور متوسط ۱۵ متر بلندی دارد. قطر دیوار حدود چهار متر است و ۳۸ برج نگهبانی از مجموعه حفاظت می‌کرده‌اند. حصار دارای دو دروازه بوده، یکی در ضلع شمالی و دیگری دروازهٔ ضلع جنوب شرقی.

ایوان غربی (ایوان خسرو)، معبد آناهیتا، هشت ضلعی دورهٔ ایلخانی، بقایای کاخ‌های دورهٔ ایلخانی، تالار شورا، موزه و نمایشگاه از دیگر نقاطی است که در این مجموعه قرار دارند.

جاذبه‌های گردشگری

از مناطق دیدنی و گردشی این شهر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تخت سلیمان و آتشکده آذرگشسپ که به عنوان چهارمین اثر باستانی ایران در میراث جهانی یونسکو یونسکو ثبت شده‌است. این محوطه باستانی با قدمت ۳۵۰۰ ساله جزو ده اثر بزرگ ملی در دست بازسازی می‌باشد.
• زندان سلیمان: کوهی استوانه‌ای شکل تو خالی که در زبان مردم محلی زندان سلیمان نامیده می‌شود
• کوه بلقیس:باارتفاع۳۳۳۵ قرار دارد. دریاچه‌ای فصلی وابسته به این کوه.
• مسجد جامع تکاب: با قدمت بیش از صد سال با معماری زیبا ثبت شده در آثار لیست آثار ملی
• سد قجور:مربوط به دوره پهلوی است و در تکاب، ۵ کیلومتری شرق تکاب واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است
• مسجد اوغول بیگ
• یخچال اوغول بیگ
• آرامگاه ایوب انصاری:مربوط به سدهٔ ۹ ه‍.ق است این بقعه جزو زیباترین مقابر مذهبی آذربایجان به حساب می‌آید بنای مذکور از تناسبات بسیار زیبایی برخوردار است که احتمال می‌رود ۵۰ سال بعد از فوت این عالم و فقیه این بنا را به پاس‌داشت وی می‌سازند؛ و در ۱۳ کیلومتری جنوب تکاب واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۳۵ با شمارهٔ ثبت ۱۲۴۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
• بازار تکاب افشار:بازار روباز تکاب در سال ۱۳۲۸ تا سال ۱۳۳۸ توسط معمار معروف شهر تبریز استاد غلام حسین معمار باشی تبریزی به دستور ساعد السطان افشار فتحعلی خان افشار در چهار خیابان اصلی به مرکزیت چهارراه فعلی تکاب ساخته شده‌است.
• آبگرم تخت سلیمان (ایسدی سو): با چشمه‌های آب گرم، که برای درمان بیماری‌های روماتیسمی محبوبیت دارد.
• چمن متحرک چملی: جزیره‌ای متحرک در داخل آب دریاچه چملی، واقع در روستای بدرلو تکاب که از مناطق بسیار زیبا ولی در عین حال گمنام و ناشناخته می‌باشد
• قلعه سردار افشار بنای ساختمانی معروف به قلعه که در داخل شهر قرار دارد.
• مسجد جامع یولقون آغاج
• زندان نبی کندی
• خانه اربابی نصرت آباد (قالا)
• آبشار قینرجه
• قلعه ساری قورخان
• آبگرم و آبشار قینرجه در روستایی به همین نام واقع در جاده تخت سلیمان.
• چهار ستون تاریخی چهار طاق زوار (کلیسای چهارطاقی) در روستای چهارطاق.
• زندان برنجه
• آب سرد یار عزیز
• کوه چهل چشمه
• از آثار باستانی و دیدنیهای شهرستان تکاب مسجد جامع تاریخی روستای اغولبیک که در ۵ کیلومتری شهرستان تکاب واقع و ۷سال زودتر از مسجدجامع تکاب بنا شده‌است. همچنین یخچال طبیعی بی‌نظیر قدیمی که قدمت آن به بیش از یک قرن می‌رسد می‌توان اشاره نمود؛ و کوره خانه قدیمی و… می‌توان اشاره نمود.

آب سرد معدنی روستای اوغول‌بیگ که در دربند واقع گشته خواص درمانی بسیار مفید دارد و سالانه مردم زیادی از روستاهای اطراف و شهرستان تکاب به آنجا می‌آیند. نور تپه که یکی از آثار قدیمی و تاریخی روستای اغولبیک که هم زیارتگاه و هم کوره آجر پزی، که آجر مسجد جامع اغولبیک در آنجا تولید می‌شده‌است و یکی از آثار ثبت شده میراث فرهنگی می‌باشد.

فرش افشار

اقتصاد تکاب افشار کشاورزی و دامداری است و از این حیث تقریباً خودکفا و صادرکننده است، اما بخش مهم دیگری از اقتصاد منطقه محصولات صنایع دستی و بر عهده زنان فرشباف تکاب است. قالی و قالیچه‌های نفیس و گرانبهای افشار محبوبیت خاصی در بازارهای فرش دنیا دارد، و از حیث رنگ و مرغوبیت و طرز بافت و نقشه از فرش‌های درجه اول است. هرچند گاهی قالیچه‌های آن چنان ظریفی توسط زنان و دختران ماهر و هنرمند تکاب افشار بافته می‌شود، که می‌توان آن را در کیف دستی جای داد. اما در کل فرش افشار شهرت خود را به کیفیت و دوام آن مرهون، و به فرش آهنین معروف است. خانواده‌های بسیاری از بافتن این فرش‌ها امرار معاش می‌کنند. در زمانی که بازار فرش دستباف رونق خوبی داشت بیش از ۱۸ هزار نفر به‌طور مستقیم به کار فرش بافی اشتغال داشتند، فرش دستباف افشار تکاب به نوعی سوغات این شهر هم محسوب می‌شود.

اگر بخواهیم اطلاعاتی کافی در مورد رنگ‌های گیاهی به کار رفته در قالی‌های افشار کسب کنیم، باید از رنگرزان سراغ بگیریم. کلیه رنگ‌ها را کوپ رنگی یا «قازان رنگی» می‌گویند. به دلیل اینکه، این رنگ‌ها را در داخل خم یا قازان تهیه می‌کردند.

اغلب مردم در تکاب به کشاورزی و دامداری مشغول هستند و شاید معروف‌ترین سوغات این شهر که به نوعی صنایع دستی هم به حساب می‌آید فرش این منطقه باشد.

نقشه و طرح‌های فرش تکاب برگرفته از فرهنگ و طبیعت این شهرستان است. از دیگر صنایع دستی تکاب می‌توان به گلیم، جاجیم، صنایع چوبی و پشمی اشاره کرد. اتاقک

تا پیش از تأسیس مدارس، آموزش و پرورش در تکاب توسط ملایان در مکتب خانه‌ها صورت می‌گرفت. با شروع مشروطه شیخ ابوالحسن ذوالمجدین، که به علوم جدید و زبان فرانسه آشنایی داشت با کمک همکارانش به تدریس با شیوه جدید مبادرت کرد. مدرسه محمدیه -با نام جدید شهید چمران- در سال ۱۲۹۶، اولین مدرسه تکاب است که به کمک حسینعلی خان سردار افشار ساخته شد. در سال ۱۳۲۰ نیز مدرسه دخترانه زند تأسیس شد. نخستین دبیرستان تکاب در سال ۱۳۳۲ به کمک افتخار الملک تأسیس شد.

کدهای استان آذربایجان غربی برای شماره‌گذاری خودرو ۱۷ و ۲۷ و ۳۷ است که کد ۱۷ برای شهرستان ارومیه و کد ۲۷ و ۳۷ برای شهرستان‌های آن می‌باشد. پلاک خودروهای تکاب ایران ۲۷ ق است.

تمامی مناطق زیر به ترتیب جمعیت و وسعت از شماره ۱ تا ۶ ردیف شده‌اند:

۱- شریف‌آباد: بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین منطقه تکاب با حدود ۱۶ هزار نفر جمعیت است که این مقدار ۳۲ درصد کل جمعیت شهری تکاب و ۲۰٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

۲- باغ سلاطین و باغ هادی: دومین منطقه تکاب از لحاظ جمعیت و وسعت است که حدود ۱۴ هزار نفر را در خود جای داده‌است که این مقدار ۲۸٪ کل جمعیت شهری تکاب ۱۷٫۵٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

۳- قره ناو (به همراه فرمانداری): سومین منطقه تکاب با حدود ۹ هزار نفر جمعیت است که این مقدار ۱۸٪ کل جمعیت شهری تکاب و ۱۱٫۲۵٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

۴- شرکت نفت (شرکت - کوی پاسداران - کوی فرهنگیان): چهارمین منطقه تکاب با حدود ۶ هزار نفر جمعیت است که این مقدار ۱۲٪ کل جمعیت شهری تکاب و ۷٫۵٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

۵- یادبود (میدان آزادی و پارک ملت): پنجمین منطقه تکاب با حدود ۳ هزار نفر جمعیت است که این مقدار ۶٪ کل جمعیت شهری تکاب و ۳٫۷۵٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

۶ - بیمارستان (بیمارستان - ۱۷ شهریور - سبزیخانه): ششمین منطقه تکاب با حدود ۲ هزار نفر جمعیت است که این مقدار ۴٪ کل جمعیت شهری تکاب و ۲٫۵٪ جمعیت شهرستان تکاب است.

کل جمعیت شهرستان: ۸۰ هزار نفر

جمعیت شهری: ۵۰ هزار نفر

جمعیت روستایی: ۳۰ هزار نفر

درصد شهرنشینی: ۶۲٫۵٪

درصد زندگی روستایی: ۳۷٫۵٪

مسافت مسیر جاده‌ای تکاب به ارومیه مرکز استان ۲۸۰ کیلومتر و مسافت مسیر جاده‌ای تکاب به تهران ۵۰۰ کیلومتر است.

فاصله شهر تکاب با کلانشهرهای مهم و شهرهای همجوار (تمامی این محورها از نوع شبکه دسترسی سطح ۲ درون منطقه‌ای هستند):

• تخت سلیمان
• تخت بلقیس
• آتشکده آذرگشنسب
• آرامگاه ایوب انصاری
• زندان سلیمان
• مسجد جامع تکاب
• استاد اباصلت صادقی
• سید یحیی یثربی
• شهریار افشار
• حسن انوری

• «پایگاه جستجوی نامهای جغرافیایی». دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۱۲-۱۹.
• محمدی، علی. تکاب افشار. تهران: ناشر، مؤلف کتاب، علی محمدی، ۱۳۶۹

• شورای شهر تکاب بایگانی‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۱ توسط Wayback Machine
• عکس‌هایی از طبیعت زمستانی تخت سلیمان تکاب