ازبک‌ها
اُزبِک‌ها یکی از اقوام ترک‌تبار باشندهٔ آسیای میانه هستند. ازبک‌ها بیشینهٔ جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند و در درهٔ فرغانه که شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان می‌شود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمال‌غربی افغانستان نیز جمعیت زیادی دارند. ازبک‌ها به زبان ازبکی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن می‌گویند و بیشتر آن‌ها مسلمانان سنی مذهب حنفی هستند. از میان اقوامی که تحت حاکمیت شوروی بودند، ازبکان دچار کمترین همگون‌سازی فرهنگی روسی (روسی‌سازی) شده‌اند؛ و اغلب زبان ازبکی را به عنوان زبان نخست خود می‌شناسند.برابر تاریخ قوم ازبک به عنوان قومی مرکب و برآمده از فارسی‌زبانان ایرانی‌تبار آسیای میانه و تُرک‌تبارهای زردپوست آسیای میانه پیشینهٔ تاریخی چندانی ندارد و بیشتر آن‌ها تاجیک‌هایی هستند که در ۲۰۰ سال اخیر ترک‌زبان شده‌اند.
| کل جمعیت | |
|---|---|
| ۳۰٬۸۸۸٬۷۴۱ (۲۰۱۳ م) | |
| مناطق با جمعیت چشمگیر | |
 ازبکستان | ۲۳٬۹۸۹٬۷۹۰ (۲۰۱۳) |
 افغانستان | ۳٬۵۳۰٬۰۰۰ (۲۰۱۳) |
 تاجیکستان | ۱٬۲۱۰٬۲۳۶ (۲۰۱۳) |
 قرقیزستان | ۹۸۰٬۰۰۰ |
 قزاقستان | ۴۹۰٬۰۰۰ |
 ترکمنستان | ۲۶۰٬۰۰۰ |
 روسیه | ۴۹۹٬۸۶۲ |
 عربستان سعودی | ۳۰۰٬۰۰۰ |
 پاکستان | ۷۰٬۱۳۳ (۲۰۰۵) |
 چین | ۱۲۴٬۸۰۰ |
 اوکراین | ۲۲٬۴۰۰ |
 استرالیا | ۸۰٬۰۰۰ |
 امارات متحده عربی | ۱۵٬۹۶۰ |
 ترکیه | ۴۵٬۰۰۰ |
 مغولستان | ۵۶۰ |
| زبان‌ها | |
| ازبکی فارسی و روسی به‌عنوان زبان دوم | |
| دین | |
| اسلام به‌طور تاریخی تنگری‌باوری | |
| قومیت‌های وابسته | |
| اویغور و سایر مردمان ترک | |
منشأ ژنتیکی
جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان‌دهندهٔ درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی می‌باشند. هنگامی که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همین‌طور چندین حمله شدید از ناحیهٔ مغول‌ها تحت تأثیر قرار گرفت. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغول‌ها است.
تاجیک‌های ازبک شده
برخی از اقوامی که امروز ترک نامیده می‌شوند در اصل ترک نیستند بلکه ترک‌زبان شده‌اند برای نمونه می‌توان کشورهای عرب‌زبان مانند مصر و الجزایر را نام برد یعنی عربیزه شده‌اند نه این که از نظر تباری عرب باشند. اویغورها و ازبک‌ها از نظر نژادی، اقوامی به صورت کامل ترک نیستند و به نظر می‌رسد حدود ۷۰ درصد از ازبک‌ها، تاجیک‌های ازبک‌شده‌ای هستند که در صد سال اخیر ترکیزه و ترک‌زبان شده‌اند. در این خصوص خیلی از بزرگان مانند هرمان وامبری نوشته‌اند. روند ترک‌سازی تاجیک‌ها از قرن ۱۶ میلادی آغاز شد و همچنان ادامه دارد.
در سال ۱۹۲۴ با تلاش پان‌ترک‌ها و سیاست تاجیک‌ستیزی توسط امپراتوری روسیه مرزبندی‌ای صورت گرفت و نواحی زیادی از شهرهای تاجیک‌ها به ازبک‌ها واگذار شد. در سال ۱۹۲۶ هم ۷۰ درصد اهالی شهرهای تاریخی تاجیکان یعنی سمرقند و بخارا و چند ناحیهٔ دیگر تاجیک‌نشین را در اسناد ازبک نوشتند. ازبک نوشتن تاجیک‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه داشت و در حال حاضر حدود ۹۰ درصد مردم سمرقند، بخارا و دیگر نواحی تاجیک‌نشین در اسناد و شناسنامه‌ها ازبک ثبت شده‌اند. طی صد سال اخیر بیشتر مکاتب تاجیکی در ازبکستان تعطیل شدند و تنها در سرخان‌دریا کمی وضع زبان فارسی بهتر است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، زبان ازبکی به عنوان زبان رسمی اعلام شد و این اتفاق سبب هر چه بیشتر شدن تعطیلی مکاتب تاجیکی و ازبک‌سازی تاجیک‌ها (ترکی‌سازی تاجیک‌ها) در ازبکستان شده‌است.
تاریخچه
ریشهٔ واژه ازبک (اوزبیک) به نام اوغوز خان می‌رسد، اوغوز خان بنام اوغوز بیک نیز مشهور بود است. این واژه به احتمال زیاد از نام این امپراتور ترک ریشه دارد.باتو خان فرزند جوجی خان و نوادهٔ چنگیز خان به اروپا حمله کرد و برادرش شیبان را به فرمانروایی مجارستان برگزید. بیشتر سربازان باتو از میان اقوام ترک بودند و تنها افسران عالی‌رتبه از میان مغولان بودند. سربازان تحت فرماندهی شیبان بعدها در تیومن در مرکز روسیه امروزی و سیبری حاکمیت یافتند. شیبک خان به افتخار جدش تخلص شیبک را برگزید و به سرزمین‌های آباد فرارود یورش برد. او دولت تیموریان را از میان برد ولی خودش گرفتار شاه اسماعیل صفوی گشت. بعد از او ازبکان در آسیای میانه باقی‌ماندند.
وجه تسمیهٔ ازبک به سربازان شیبانیان این بود که فرمانروای اردوی زرین در زمان منگو تیمور فرزند هولاکو و پشت ششم شیبان فردی به نام اوزبیک خان بود. از فرمانروایان ازبک، اوزبیک خان و پسرش جانی بیگ در تاریخ پیش از تیمور مشهورند. پس از دورهٔ تیمور این امرا در ماوراءالنهر قدرت یافتند. در دوره صفوی، ازبک عنوان سلسله امرای شیبانی است که بوسیلهٔ شیبک خان تأسیس شد (۹۰۵ ه.ق) و غالباً بسبب تعصب در مذهب تسنن و تجاوز به خراسان با شاهان صفوی در زدوخورد بوده‌اند. مرکز امرای این سلسله سمرقند بوده‌است و امرای مزبور با خانات خیوه و خانات بخارا و خانات خوقند و امرای آستراخان (معروف به خانان جانی) خویشاوند و منسوب بوده‌اند.
جستارهای وابسته
نگارخانه
نگاره‌ای از دو خان ازبک در شمال افغانستان کنونی، ۱۸۴۲
منابع
- ↑ Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 83,7% -ni Özbekler teşkil eder ve 2020'de Özbekistan nüfusu [۱] kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 26 milyon 125 bin 209 Özbek yaşamaktadır.
- ↑ "Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 5 January 2019. Retrieved 10 June 2013.
- ↑
- ↑ "Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 7 June 2017. Retrieved 10 June 2013.
- ↑ en:Demographics of Tajikistan «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰ نوامبر ۲۰۲۱.
- ↑ "Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 10 June 2013.
- ↑ CIA World Factbook – Kyrgyzstan
- ↑ «Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۴.
- ↑ «CIA World Factbook – Turkmenistan». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۴.
- ↑ (روسی) Russia Census 2002 بایگانی‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
- ↑ Rhoda Margesson (January 26, 2007). "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7. Report RL33851, Congressional Research Service.
- ↑ «Chinese National Minorities». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۴.
- ↑ «State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۴.
- ↑ Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri بایگانی‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.
- ↑ Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
- ↑ «Uzbek». Encyclopedia Britannica.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۸ نوامبر ۲۰۲۰.
- ↑ Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751.
- ↑ http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140906_ea_safar_abdullah_interview
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مارس ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
- ↑ A. H. Keane,A. Hingston Quiggin, A. C. Haddon, Man: Past and Present, p.312, Cambridge University Press, 2011, Google Books, quoted: "Who take their name from a mythical Uz-beg, Prince Uz (beg in Turki=a chief, or hereditary ruler)."
- ↑ "A HEAVILY ARMED UZBEK , SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY". www.christies.com (به انگلیسی). Retrieved 2020-05-31.
- دائرةالمعارف فارسی
- ویکی‌پدیای انگلیسی