فرهاد میرزا معتمدالدوله

پدرش عباس میرزا نایب‌السلطنه (پدر محمدشاه قاجار) و مادرش فصل بهار خانم، به نوشته عزالدوله گرجی یا ارمنی بود که از تفلیس او را آورده بودند. همسر او جهان‌آرا سلطان خانم است. فرهاد میرزا در سال ۱۲۵۰ به حکومت لرستان و خوزستان و سپس حکومت اردلان (کردستان) منصوب شد. ناصرالدین شاه در نخستین سفر خود به فرنگ او را به عنوان نایب‌السلطنه برگزید.

در سال ۱۲۹۷ هجری قمری (۱۲۵۹ خورشیدی) ناصرالدین شاه طی فرمانی ۱۰۷۱ تومان مالیات اردکان فارس را تیول فرهاد میرزا کرد. یعنی همه مالیات اردکان به او می‌رسید و ۱۰۷۱ تومان را به تهران می‌فرستاد. حکومت فارس و بنادر آن نیز در دستان وی بود و از طرف او، حاجی محمدباقر خان اصفهانی در بوشهر، نایب‌الحکومه بود.

از اقدامات مهم فرهاد میرزا در فارس ایمن کردن راه‌ها از دزد و راه زن بود، اما به نوشته حاجی سیاح، روشی که به کار بست اصلاً مناسب و درست نبود زیرا «به محض اینکه تهمت دزدی به کسی زده می‌شده‌است و قبل از اثبات جرم، تمام دارایی متهم ضبط و سر و دست او بریده می‌شد».

حکومت تمامی بنادر با پسرش اویس میرزای احتشام‌الدوله بود که حاجی ابراهیم خان به نیابت از او حکومت می کرد. به نوشته حاجی سیاح، «دست تجاوز و ظلم و ستم هر دو همیشه برسر بیچارگان دراز بوده، به طوری که به هیچ چیز کسی که دچار غضب این دو می‌شدند، رحم نمی‌کردند و تمام زندگی و هویت فرد را نابود می‌کردند. کسی هم قدرت شکایت نداشت. اینها چه سرها بریده‌اند و چه اعضاء که قطع کرده‌اند و بسیاری از مال‌ها را غارت کرده‌اند».

روزی آقا سید حسن که از علمای عصر قاجاریه در شهر برازجان بوده، حاج سیاح را به خانه خود دعوت می‌کند، در خلوت حاج سیاح از اوضاع شهر فارس و حکومت آن سؤال می‌کند. آقا سید حسن توضیح می‌دهد که فرهاد میرزای معتمدالدوله شخص بیرحم خون‌خواری است که به محض تهمت دزدی، سر و دست متهم را از تن جدا می‌کند، از این بابت راه‌ها امنیت کامل دارد اما ظلم مزدوران حکومت بی پایان است. بزرگان این اطراف را به قتل رسانیده و حیدرخان را که شخص معروف و ثروتمندی بوده‌، کشته و هر چه را داشته، غارت کرده‌است.

• قمقام الزخار و صمصام البتار در احوالات مولی الکونین ابی عبدالله الحسین علیه السلام
• هدایت السبیل و کفایت الدلیل (سفرنامه مدینه)
• جام جم
• زنبیل
• کنزالحساب
• منشآت
• نصاب انگلیسی
• دیوان اشعار

• FARHĀD MĪRZĀ MOʿTAMAD-AL-DAWLA
• دائرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب)