عزیزخان مکری

عزیزخان مکری در حدود سال ۱۱۷۱ شمسی در نستان (روستایی میان بوکان و سردشت) در یک خانوادهٔ بیگزاده کُرد بدنیا آمد. محمد سلطان مکری پدر عزیزخان از طوایف مکری آذربایجان بود. عزیزخان با وجود اینکه از خانزادگان کُرد محسوب می‌شد اما در ابتدا اهمیت و اعتباری نداشت و در گمنامی و بیچارگی به سر می‌برد.

در تبریز، به دلیل آنکه او فردی درس خوانده و داری خط خوشی بود با کمک برادرش در فوج ششم با درجهٔ یاوری در دوران سلطنت محمد شاه قاجار مشغول به خدمت شد. پس از مدتی فرخ‌خان مکری در سال ۱۲۱۵ در تبریز درگذشت. عزیزخان مکری ابتدا هفت سال با درجهٔ سربازی در نواحی کرمان و مکران خدمت کرد. عزیزخان به زبان‌های عربی، روسی و ترکی آذربایجانی آشنا بود.

زنان عزیزخان مکری به ترتیب حوریزاد خانم، رضیه خانم تیلکوهی و امیرزاده خانم فراهانی بودند. حوریزاد خانم از اهالی بوکان بود و روستایی به نام کهریزه حوریزاد خانم از او باقی مانده‌است. رضیه خانم تیلکوهی از عشایر اطرافِ دیواندره بود. امیرزاده خانم فراهانی دختر امیرکبیر از همسر اول او بود.

عزیزخان سه دختر به نام‌های ام‌کلثوم، فاطمه، اُمی‌خانم داشت که آرامگاهی در بوکان در جوار پارک ملّت این شهر به نام «گنبد اُمی‌خانم» وجود داشت. دیگر فرزندان عزیزخان که پسر بودند، اسامی آن‌ها عبارت بود از علی‌خان، حسین‌خان و سیف‌الدین‌خان که حسین‌خان در سال ۱۲۴۷ قبل از مرگ عزیزخان درگذشت. علی‌خان در قشون دولت ایران خدمت می‌کرد و در زمانی که وزارت جنگ در اختیار عزیزخان بود، او درجهٔ سرهنگی داشت و به «علی‌خان سرهنگ» شهرت یافته بود.روستایی به نام چاوان در نیم فرسخی بوکان به احترام علی‌خان در آن دوره به «علی‌آباد» تغییرنام یافت.

سیف‌الدین خان مکری کوچکترین فرزند پسر عزیزخان، پس از پدرش در سن هفت سالگی از سوی ناصرالدین شاه، به‌عنوان حاکم ساوجبلاغ مکری منصوب شد. بوکان، میاندوآب، سردشت با حومه و توابع آن‌ها از املاک عزیزخان به‌شمار می‌رفت. او در خطهٔ آذربایجان مالک حدود ۱۰۸ آبادی بود. عزیزخان مکری خانه‌هایی در تبریز در خیابان ششگلان کوچه هاتف فعلی نیز داشت.

عزیزخان مکری مردی باکفایت و متواضع و بخشنده و زیرک بود اما از طمع و جاه طلبی و قساوت خالی نبود و حکایت‌هایی از سخت‌گیری‌های او نقل شده‌است. روایت می‌شود روزی مردی روستایی به‌عنوان هدیه، کبک خوش خط‌وخالی را به خدمت عزیزخان می‌آورد و توصیف زیاد از جست‌وخیز و چابکی آن کبک در موقع شکار و بدام انداختن کبک‌های کوهسار به زبان می‌آورد.

سردار فرمان می‌دهد سر کبک را از تنش جدا سازند. آن مرد می‌گوید که قربان این کبک شکاری و قیمتی و حیف است که به کشتن آن امر دادید. عزیزخان می‌گوید سزای کبک شما کشتن است زیرا با صدایش هم‌نوعان خود را به دام می‌اندازد. جزای خیانتکاران همین است و بس.

یادداشت‌های پراکندهٔ در مورد عزیزخان مکری در مکتوبات دورهٔ قاجار وجود دارد. حمام قدیمی سردشت، قلعهٔ سردار بوکان، سد سردار مسجد جامع بوکان، امامزاده عون بن علی و زین علی در آذربایجان، انبار قدیمی تبریز از جمله آثار تاریخی هستند که به دستور عزیزخان مکری ساخته شده‌اند.

جنگ هرات

در لشکرکشی محمد شاه به هرات در سال ۱۲۱۵–۱۲۱۶ شمسی عزیزخان از جملهٔ سران سپاهی ایران بود که با فوج ششم به محاصرهٔ هرات رفته بودند. در این تاریخ او درجهٔ سرهنگی این فوج را داشت. در ۱۵ رمضان ۱۲۱۵ که هرات در محاصرهٔ لشکریان محمد شاه بود از جناب عزیزخان به شهر حملهٔ‌های پی‌درپی صورت گرفت و یار محمدخان وزیر کامران میرزا، امیریاغی هرات از محمدشاه امان خواست و تسلیم شد. به دستور محمد شاه، عزیزخان سرهنگ به داخل هرات رفت و دو روز با یار محمدخان و کامران میرزا مشغول گفتگو بود. عزیزخان نقش فعالی در جنگ هرات داشت و نام او در فهرست سرداران این جنگ برده شده‌است.

شورش فارس و زنجان

در سال ۱۲۱۹ شمسی پس از احضار فریدون میرزا حاکم وقت فارس به تهران، عزیزخان مکری به همراه میرزا نبی قزوینی حاکم جدید فارس به شیراز رفت و مورد اعتماد قرار گرفت. در سفر دوم میرزا نبی به فارس در سال ۱۲۲۲ عزیزخان مجدداً یکی از همراهان او بود. در جریان شورش مردم فارس در سال ۱۲۲۳ میرزا حسین‌خان آجودانباشی حاکم فارس بود اما عزیزخان در شیراز ماند و به خدمت حسین‌خان گرفته شد.

عزیزخان مکری به سبب توانایی‌اش مورد توجه امیرکبیر قرار گرفت و در زمان صدارت او، ماموریت‌های مهمی به عزیزخان داده شد. در سال ۱۲۲۸ عزیزخان مسئول خوشامدگویی به الکساندر (ولیعهد روسیه) که برای نظم بخشیدن به قفقاز و گرجستان به ایروان رفته بود، به آنجا رفت.

در هنگام شورش بابی‌ها در زنجان، عزیزخان مکری و میرزا حسن‌خان وزیر نظام در بازگشت از مأموریت ایروان وارد زنجان شدند و سعی کردند با ملایمت این غائله را فرو بنشانند، اما موفق نشدند و عزیزخان فرمان جنگ داد.

اهمیّت بسیاری که امیرکبیر به عزیزخان سردار می‌داد از نامه‌هایی که ناصرالدین شاه به امیرکبیر نوشته هویداست. جملهٔ مشهور: «عزیز، بیا تا عزیزت کنم» سخنی است که امیرکبیر به عزیزخان مکری گفته و در این زمان او را به معاونت ریاست بر کل قوای ایران منصوب کرده‌است. این امر پس از فرونشاندن شورش شیراز (به تحریک خانوادهٔ یهودی‌تبار و قوام الملک) بود.

صدارت امیرکبیر و دارالفنون

در سال ۱۲۳۰ در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه، شاه قصد سفر به عراق و اصفهان داشت، حکومت مرکزی تهران در غیاب ناصرالدین شاه به بهرام میرزا معزالدوله سپرده شده بود. پیشکار بهرام میرزا، عزیزخان مکری بود که در راس نُه فوج بود و تهران تحت امور او بود.

عزیزخان روز به روز در دستگاه امیرکبیر عزیزتر و محترم‌تر می‌شد و امیرکبیر به او سمتِ آجودان‌باشی کل عساکر که حکم فرماندهی کل قوای ایران را داشت، داد.

پس از تأسیس دارالفنون توسط امیرکبیر، عزیزخان مکری در سال ۱۲۳۱ بعنوان رئیس دارالفنون منصوب شد. عزیزخان مکری علاوه بر دیگر وظایف نظامی و قشونی که به عهده داشت، گزارش فعالیت‌ها و اقدامات کشور و این مدرسه را به اطلاع ناصرالدین شاه می‌رساند. به او در این مدرسه، تدریس دروس نظامی محول شده بود.

یاکوب ادوارد پولاک در سفرنامهٔ خود دربارهٔ عزیزخان آجودان‌باشی نوشته:

کُردها در کارهایشان به صلابت و شرافت شهرهاند. به همین دلیل شاه فعلی، حفاظت شخصی خود و خانواده‌اش را به یک سپاهی کُرد به نام آجودان‌باشی عزیزخان سپرده‌است؛ زیرا دیگر می‌تواند کامل اطمینان داشته باشد که وی در هر احوالی در کنارش خواهد بود.

سرکوب و مبارزه با بابی‌ها

پس از برکناری امیر کبیر، بابیان دوباره به قدرت رسیدند و در ۱۴ مرداد ۱۲۳۱ شمسی قصد ترور ناصرالدین شاه را کردند و عزیزخان مکری این بار مأمور تعقیب شبکه ترور و اعدام بابی‌ها شد. زرَینه تاج معروف به طاهره قرةالعین از مبلَغان مذهب باب که در تهران و خانهٔ محمودخان کلانتر حبس شده بود، به دستور عزیزخان و غلام او کشته شد. منابع بهائی این غلام را «سیاه خونخوار» یاد کرده‌اند.

منصب سردار کل و پیشکار

در سال ۱۲۳۲ به رغم مخالفت برخی از درباریان شاه از جمله میرزا آقاخان نوری صَدراَعظَم، طی تشریفاتی خاص، عزیزخان مکری به منصب سرداری کل رسید. در سال ۱۲۳۴، ناصرالدین شاه عزیزخان سردار کل را به‌طور مستقل مسئول امور لشکری ایران کرد. در سال ۱۲۳۶، میرزا آقاخان نوری از رشد و موقعیت سردار کل نگران بود و با اتهامات غیرواقعی به دنبال بی اعتبارساختن عزیزخان در نظر شاه بود.

سرانجام میرزا آقاخان نوری در دی ماه سال ۱۲۳۶ فرمان عزل و برکناری عزیزخان را از ناصرالدین شاه گرفت. سپس عزیزخان به سردشت تعبید شد. فرمان عزل عزیزخان توسط حاج علی خان حاجب‌الدوله قاتل امیر کبیر در دربار شاه مقابل شاهزادگان و صاحب منصبان و مستوفیان خوانده شد. قسمتی از متن این فرمان بدین شرح است:

امروز بیستم شوال است و او را از منصب سرداری و وزارت نظام معزول ساختیم و از آن محل و مقام که او را بود فرودآوردیم تا از این پس مقیم خانه و ملازم کاشانه خویش باشد و برشماست که هرکه را به صلاح و صواب نزدیک دانی بجای او منصوب داری.

در مدتی که عزیزخان از حکومت برکنار شده بود در املاک خود در بوکان به‌سر می‌برد. پس از عزل میرزا آقاخان نوری در سال ۱۲۳۸ از صدرات عظمی و تبعید به اصفهان، ناصرالدین شاه همهٔ درجات و مناصب سابق عزیزخان را به او بازگرداند و سپس ریاست قشون آذربایجان به او سپرده شد و او به عنوان پیشکار بهرام میرزا معزالدوله، والی آذربایجان در تبریز مستقر شد.

عضو شورای وزراء

در سال ۱۲۳۸ عزیزخان مکری از سوی ناصرالدین شاه به عضویت شورای وزرا درآمد. یک سال بعد در ۱۲۳۹ مظفرالدین شاه ولیعهد در تبریز حاکم آذربایجان شد و عزیزخان سردارکل پیشکار او گردید. ادوارد ایستویک، کاردار سفارت انگلیس در تاریخ ۸ مهر ۱۲۳۹ شمسی عزیزخان را در تبریز ملاقات کرده‌است و دربارهٔ او گفته:

سردارکل یکی از خدمتگزاران پیر و قدیمی دولت ایران است، نامش عزیزخان است و به یکی از قبایل کُرد منتسب و مذهبش سنی است. با اینکه از خانواده‌ای شریف نیست، میرزا تقی‌خان وزیر مشهور به علت کفایت، او را سمت آجودان‌باشی داد و بعد سردار کل یعنی فرماندهع کل قوی شد و در ایام جنگ ما با ایران همین سمت را داشت.

وزارت جنگ

از سال ۱۲۴۵ شمسی به فرمان ناصرالدین شاه، عزیزخان مکری از آذربایجان احضار و به سمتِ وزارت جنگ منصوب شد. در ۱۲۴۶ شاه به قصد سفر خراسان، دارالخلافه تهران را ترک کرد و عزیزخان علاوه بر مسئولیت وزارت جنگ، تعیین قراولان و افواج ملتزم رکاب را نیز برعهده داشت. در ۱۲۴۶ از وزارت جنگ عزل شد و به جای او کامران میرزا نایب السلطنه انتخاب شد.

عزیزخان سردارکل زمانی که پیشکار آذربایجان بود، دارای املاک زیادی بود. به دلیل علاقه‌اش به آذربایجان، دائماً تمایل داشت به این سرزمین برگردد. هرکسی که پیشکار آذربایجان می‌شد، در آنجا ماندگار نمی‌ماند. فریدون میرزا بر اثر دسیسه‌های عزیزخان مدت زیادی در تبریز نتوانست بماند.

هنگامی که تهماسب میرزا مؤیدالدوله در سال ۱۲۴۷ پیشکار آذربایجان شد، طایفهٔ اورامان شورش کردند. پس از سرکوب آن طایفه، سندی به دست آمد که حاکی از دخالت عزیزخان در این شورش بود و در نتیجهٔ آن، املاک عزیزخان ضبط شد و به سلطان‌آباد اراک رفت.

عزیزخان سردار در ۱۲۴۸ به دربار شاه احضار شد و در کمال احترام وارد تهران شد و شاه حکومتِ مازندران به را او داد که همزمان منصب سرتیپی فوج چهار تبریز نیز داشت و به دلیل اینکه در ساوجبلاغ مکری املاک زیادی داشت، حکومت آن ناحیه هم به عزیزخان سپرده شد.

عزیزخان در اوایل سال ۱۲۴۹ به آرزوی دیرینهٔ خود یعنی پیشکاری آذربایجان رسید اما به علّت کهولت سن و از دست دادن نفوذ کلام سابق، اقتدار گذشته را نداشت و در چهارشنبه ۲۱ دی ماه ۱۲۴۹ درگذشت و در امامزاده سیدحمزه تبریز دفن شد.

ناصرالدین شاه دربارهٔ مرگ عزیزخان در سفرنامهٔ کربلا و نجف خود نوشته:

روز پنجشنبه بیستم شوال ۱۲۸۷ درپای طاق اتراق شد، صبح حمام رفته بودم. تلگرافی از مستوفی الممالک رسید که شب چهارشنبه هیجدهم شوال عزیزخان سردار بعد از بیست روز ناخوشی در تبریز فوت شده‌است. با اینکه سن سردار مرحوم قریب به هشتاد سال بود، از فوت او بسیار افسوس خوردم.

• عزیزخان مکری با شمشیر و نشان‌های نظامی

• 

  عزیزخان مکری با درجهٔ سرداری کل

• عزیزخان مکری و اسبی که ناصرالدین شاه به او هدیه داد

• عزیزخان مکری وزیر جنگ و فرخ خان غفاری

• سند مربوط به ماموریت عزیزخان سردار کل . روزنامه وقایع اتفاقیه، ۱۵ صفر ۱۲۷۰ هجری قمری (۱۲۳۲ شمسی).

• نقش سردار عزیزخان مکری در سیاست داخلی و خارجی قاجار، ۱۳۹۳، دانشگاه تهران
• نامۀ ناصر الدین شاه به عزیز خان مکری سردار کل