لواسان

این شهر در سرشماری سال ۱۳۹۵ دارای ۱۸٬۱۴۶ نفر جمعیت بوده‌است که شامل ۹۳۱۸ نفر مرد، ۸۸۲۸ زن و ۶۱۳۰ خانوار بوده‌است.

شهر لواسان در دامنهٔ رشته کوه البرز و در موقعیت ۳۵٫۸° عرض شمالی و ۵۱٫۶° طول شرقی واقع شده‌است. متوسط ارتفاع شهر ۱۷۰۰ متر از سطح دریا است که در ساحل دریاچه سد لتیان به ۱۶۰۰ متر و در شمالی‌ترین نقاط شهر به ۱۸۵۰ متر می‌رسد.

شهر لواسان را از شمال، کوه‌های ورجین، باغدره، کند و سینک* افجه، از سمت باختر کوه‌های قصران، از سمت شمال خاوری و خاور کوه‌های ایرا، فیل زمین، لواسانکوه و جاجرود و از جنوب کوه‌های تلو، قوچک، زینکوه و اراکوه در بر می‌گیرند.

این شهر مرکز بخش لواسانات می‌باشد. بخش لواسانات مناطق زیادی را دربر می‌گیرد اما بدنهٔ شهر لواسان را از باختر به خاور محله‌های لشگرک، باغ سرهنگ قریب، نوشانی، اصطلک، توک مزرعه، اصطلک پایین (کشفیا)، چناربن، احمدآباد، باستی، شورکاب، جائیج (جاج)، گلندوک (گلهم دو رودک)، نجارکلا (شامل سیدپیاز)، دستگرد، قاضی‌آباد، ناران، کلاک، باغ دره، سبو کوچک، تیمورآباد، ناظم آباد و سبو بزرگ تشکیل می‌دهند. هر یک از محله‌های نامبرده فوق تا قبل از تأسیس شهرداری لواسان در سال ۱۳۴۹ توسط باغات و مزارع احاطه شده بودند اما با رشد شهرنشینی و مهاجرت و گسترش شهر لواسان که ناگزیر همراه با تخریب باغات و مزارع و تبدیل آن‌ها به ساختمان‌های مسکونی و ویلاها بوده‌است؛ به مرور بزرگتر شده و به همدیگر چسبیده، یکپارچه و ادغام گردیده‌اند.

• لواسان در زبان پارسی پهلوی به معنای لبه یا تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید می‌باشد و از دو بخش «لو» و «آسان» تشکیل شده که معانی آن‌ها بدین شرح است: ۱- لو به معنی «لب یا لبه، سره و تیغه کوه» است همچنان‌که در لهجه قدیم مردم تهران «لواشُدَنِ خورشید (به لهجه محلی: لَواشُویَن)» به معنی به سر کوه رسیدن نور خورشید به هنگام غروب است، همچنین به معنای به قله کوه رسیدن انسان یا حیوانات نیز می‌باشد؛ همچنین لو در این گویش به معنی کنار است (مثل "لو دره" که به چم کنار دره‌است). "لو" به معنی سره و تیغه کوه در نام نقاطی از معابر کوه‌ها در راه‌های کوهستانی قصران نیز در پاره‌ای از آبادی‌های قصرانِ درونی بکار می‌رود، مانند سرلو در نزدیکی افجه یا «سر لو فشم (مخففا سلّو فشم)» میان آبادی‌های آهار و فشم و «سرلوآهاربَشم (مخففا سلّوآهاربشم)» میان آبادی‌های شهرستانک و آهار و غیره… در کل "لو" صورت محلی کلمه لب (در زبان پهلوی: لَپ[lap]) است و دلیل آن اینکه: هنرمندان لواسانی که در طهران قدیم کار می‌کرده‌اند، خود را لباسانی می‌خوانده‌اند؛ چنان‌که نام سازندهٔ در قدیمی و نفیس بقعه سید اسماعیل در تهران که مورخ به تاریخ ۸۸۶ هجری است؛ در سرلوحه آن چنین خوانده می‌شود: "عمل استاد حسین بن حسن نجار لباسانی" و همچنین نام سازندگان صندوق بقعه امامزاده یحیی، که از سال ۸۹۵ هجری بجا مانده چنین است: " عمل استاد حسین و اخوه محمد بن حسن لباسانی" و نیز در کتیبه مرقد امامزاده قاسم در شمیران به تاریخ ۹۶۳ هجری چنین خوانده می‌شود: " به عمل قطب الدین بن سیف نجار بن اسکندر معصوم لباسانی". ضمناً از تبدیل یافتن "واو" و "ب" به یکدیگر در زبان‌های کهنه و نوی ایرانی شواهد فراوانی مثل "واته" و "باد"، "بالاً و "والاً و صدها مثال دیگر وجود دارد. ۲- واژه آسان که صفت فاعلی از مصدر "آسدن" و ریشه "آس" به معنی بلند شدن و برخاستن و نیز آمدن است، همان است که در نامگذاری سرزمین فارسی‌زبان خراسان نیز بکار گرفته شده‌است و الف و نون در آخر دو کلمه لواسان و خراسان علامت صفت فاعلی است نه پسوند مکان. خور یا خُر در نام خراسان (یا خوراسان) به معنی خورشید بوده و در کل به معنی جایی می‌باشد که خورشید از آن بالا می‌آید و طلوع می‌کند؛ چنان‌که فخرالدین اسعد گرگانی که در حدود سال ۴۴۶ هجری داستان ویس و رامین را که از ماجراهای افسانه آمیز دوره اشکانی و در اصل به زبان پهلوی بوده، به نظم فارسی برگردانده است، در معنی خراسان اینچنین سروده‌است:

دیگر موارد نیز اثبات می‌نماید که شبهه‌ای در این که آسان به معنی برآینده و سرزننده‌است، وجود ندارد، مثلاً به همین معنی کلمه آسغ در لهجه بلوچی و آسین در لهجه استرآبادی (گرگانی) که به معنی آمدن می‌باشند در این گویش‌ها وجود دارند و در لهجه بلوچی نیز آسان با کلمه روش (از ریشه روشن و روشنائی) ترکیب شده و به صورت "روش آسان" معنی برآمدن آفتاب و برخاستن خورشید گرفته‌است. در زبان ارمنی نیز کلمه اَسَن که از زبان‌های ایرانی (پهلوی) به عاریت گرفته شده به همین معنی موجود است. همچنین استاد پورداوود در مقاله خورشید، مندرج در یشتها ذکر کرده‌است: «خراسان نیز که از قدیم تا به امروز اسم ایالت شرقی ایران است به معنی مشرق است، که جزء اخیر این اسم (آسان) به معنی برآینده و بالارونده‌است»، با توجه به تفصیلات فوق لواسان نیز به همان صورت به معنای لبه یا جایی است که در آن «بالا آمدن» (اشاره به خورشید) صورت می‌پذیرد بنابراین با لفظی بهتر می‌توان گفت لواسان به معنای تیغه کوهی است که محل برآمدن خورشید می‌باشد زیرا در اصطلاح و شیوه ایرانیان اینطور بوده‌است که آغاز بامداد را به برآمدن خورشید از پشت کوه یاد می‌کرده‌اند و به ویژه رشته کوه البرز را جایگاه طلوع خورشید می‌دانسته‌اند که مثال از این باب فراوان است. در اوستا، البرز محل طلوع و غروب خورشید دانسته شده و در مهریشت بند ۱۱۸ آمده‌است: (با ستایش پسین، یا ستایش پیشین، من تقرب می‌جویم مادامی که خورشید از بالای آن (کوه) بلند هرا (هرابرز یا البرز) طلوع کند و غروب نماید) و در وندیداد چنین آمده‌است: (برخیز ای خورشید با اسبان تندرو از میان کوه البرز عبور کن و جهان را منور و روشن گردان).

• نام لواسان را نخستین بار ناصر خسرو قبادیانی بلخی در حدود هزار سال پیش در اوایل کتاب سفرنامهء خود بدین صورت در باب کوه دماوند ذکر کرده‌است: «میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گویند». بنابراین لواسان ابتدا به کوه دماوند اطلاق شده و سپس بر منطقه کوهستانی غرب و جنوب غرب کوه دماوند یعنی لواسانات نهاده شده‌است که حد میان ری و کوه دماوند محسوب می‌شود و با توجه به اینکه در پهنه قصران (معرب کوهسران) که شامل لواسانات، رودبار قصران، مابقی شمیران و تهران (بجز ری) نیز می‌شود؛ کوه فراوان است و از این همه کوه، در رشته شرقی آن به ویژه کوه دماوند که مرتفع‌ترین قله این پهنه وسیع است، این خاصیت وجود دارد که آفتاب بامدادی برای مردم هر دو قصران (علیا و سفلی) از آنجا سر بر می‌زند، نام لواسان به معنای تیغهٔ طلوع خورشید برای این منطقه نامی بسیار با مسمی و زیبا به نظر می‌رسد با توجیهی بدین تلخیص که در هر بامداد در پهنه شمالی ری قدیم و تهران کنونی آفتاب از آنجا (یعنی شرق) طلوع می‌کند.
• لازم است ذکر شود که گاهی از شهر لواسان در منابع و کتب تاریخی به صورت «کوشک دشت» یاد شده‌است. کوشک دشت به معنای دشتی است که کاخی در آن واقع می‌باشد. حسین کریمان نگارنده کتاب قصران (کوهسران) در ذکر حد شرقی قصران می‌نویسد: علی کامهٔ دیلمی که از سرداران صحنهٔ سیاست به عهد آل بویه بود و فخر الدوله بسال ۳۷۳ هجری او را از میان برداشت، در قصران برای خویش کاخی پی افکند و بعدها آن محل را کوشک دشت گفتند و کوشک دشت امروز شهر لواسان را گویند. ظهیرالدین مرعشی آملی در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران در ذیل شرح خروج الثائر باللّه علوی گفته: «علی کامه را در طبرستان نایب خود گردانید و خود به عراق رفت. علی کامه در قصران به کنار جاجرود قصر بنیاد کرد و آنجا می‌بود. الحال آن وادی را کوشک دشت می‌خوانند، و تلی که آنجاست قصر علی کامه بوده‌است. حاج معصومعلی شاه نیز در کتاب طرائق الحقایق از پهنه فعلی شهر لواسان با نام کوشک دشت یاد کرده‌است. هنوز برخی از بقایا و آثار این کاخ در نزدیکی سد لتیان مشاهده می‌شود.

نام شهر لواسان بدون پسوند یا پیشوند می‌باشد و نباید آن را با دهستان لواسان کوچک یا دهستان لواسان بزرگ که دیگر مناطق بخش لواسانات هستند، اشتباه گرفت. گاهی اشتباهاً آن را شهر گلندوک یا شهر لواسان کوچک می‌نامند که این اسامی غیررسمی بوده و کاربرد ندارند زیرا دهستان لواسان بزرگ یا مرکز آن یعنی روستای لواسان بزرگ، شهر نیستند که برای رفع تشابه اسمی با آن‌ها از پسوند استفاده شود و اگر هم روزی شهر شوند وسعت آن‌ها به اندازه‌ای نیست که بزرگتر از شهر لواسان باشند. اطلاق نام محله گلندوک بر کل شهر لواسان که تنها یکی از چندین محله شهر لواسان است نیز یک غلط مصطلح دیگر است که در برخی موارد دیده می‌شود در حالی که برخی محله‌های شهر لواسان مثل نجارکلا و سبو از وسعت بیشتری برخوردارند و تنها دلیل این امر این است که شهرداری لواسان در بدو تأسیس در محله گلندوک احداث گردیده‌است. شهر فرحناز نام سابق لواسان بود که در دوره پهلوی دوم برای مدت کوتاهی بر روی این شهر نهاده بودند که با اعتراض اهالی شهر مجدداً به صورت شهر لواسان نامگذاری شد.

بومیان لواسان و بیشتر آبادی‌ها بخش لواسانات به گویش لواسانی صحبت می‌کنند با این حال برخی آبادی‌های لواسان همچون همچون ایرا و وسکاره به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. گویش لواسانی گونه ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که شباهت بسیاری به زبان مازندرانی دارد. دانشنامه ایرانیکا درباب زبان مردم لواسان آورده‌است: مردم لواسان زبان بومی آمیخته‌ای از زبان فارسی و حاشیه دریای خزر دارند تا جایی که به زبان مازندرانی در روستاهای جنوب شرق لواسان چون وسکاره و ایرا می‌رسدگیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.

نژاد مردم بومی شهر لواسان و مناطق دیگر لواسانات آریائی و همانند شهر ری باستان از شاخه مادها می‌باشد که به مرور زمان در پی مهاجرت‌های اقوام بنا به دلایل گوناگونی مثل جنگ، تجارت، کار، تبعید، حکمرانی و… اختلاط‌هایی با یونانی‌ها، سادات هاشمی و نیز اقوام دیگر ساکن در فلات ایران داشته‌است.

پروانه مافی، فرماندار سابق شهرستان شمیران، در دی ماه سال ۱۳۸۵ ضمن خبر از نامزدی شهر لواسان برای عضویت در جامعه جهانی ایمن، انتخاب لواسان به عنوان نخستین شهر امن ایران و صد و یکمین شهر امن جهان را اعلام نمود.

لواسان نخستین شهر هوشمند در ایران و ۱۳۱اُمین شهر هوشمند جهان می‌باشد. در راستای پروژه هوشمندسازی لواسان، این شهر مجهز به سیستم مانیتورینگ (نصب حدود ۴۰ دوربین در سطح شهر) گردید تا علاوه بر کنترل سرعت غیرمجاز، از ساخت و سازهای غیرقانونی در سطح شهر جلوگیری شود. همچنین مجهزسازی شهر به لرزه‌سنج و کنترل آب و هوا و نیز مجهزسازی مینی بوس‌ها به سیستم جی پی اس در دستور کار قرار دارد و در آینده‌ای نه چندان دور ابر وای فایِ اینترنتِ پرسرعت و رایگان، در شهر لواسان راه اندازی خواهد شد.

در جنوب لواسان سد لَتیان قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسیده‌است. این سد بتونی نقش بسزایی در تأمین آب و برق شهر تهران دارد. نام این سد قبل از انقلاب فرحناز بوده‌است. رودخانهٔ جاجرود که از ارتفاعات کوه‌های دربندسر، گرمابدر، ایگل، زایگان و قسمت جنوبی توچال (بخشی از کوه‌های البرز مرکزی) سرچشمه می‌گیرد، آبریز اصلی سد است. رودخانه‌های لوارک (کند)، افجه و لار (برگ جهان) و نیکنامده که قبل از احداث سد شاخه‌هایی از رود جاجرود بودند و به جاجرود می‌ریختند با گذر از لواسان، امروزه به خود دریاچهٔ سد می‌ریزند. قبل از احداث سد در مکان امروزی دریاچهٔ سد، روستای آباد گارکلو و باغستانی که به آن شانی (شاهانی) می‌گفتند وجود داشته که دولت با قیمت خوبی زمین‌های اهالی را در سال ۱۳۴۳ خریداری نمود و اهالی در محله‌های نجارکلا، شورکاب، ناران و کلاک ساکن شدند.

• لشگرک
• باغ سرهنگ قریب
• نوشانی
• اصطلک (به زبان عامیانه عسلک خوانده می‌شود - دانشگاه پیام نور واحد لواسانات در این محله قرار دارد)
• توک مزرعه
• اصطلک پایین (کشفیا)
• چناربن
• احمدآباد
• باستی یا همان شهرک باستی
• شورکاب
• جائیج (جاج): این محله باستانی و دارای تاریخ مدون است و از نظر رسمی و ثبتی شهرک سپاه، شهرک مخابرات (آزادگان) و شهرک پرواز را نیز دربرمی‌گیرد. نام جاجرود از این محل مشتق شده‌است.
• گلندوک (در اصل: گلهم دو رودک)
• نجارکلا (این محله شامل محله سیدپیاز هم می‌شود و در قدیم مرکز لواسانات، رودبار قصران، بومهن و سیاهرود بود)
• دستگرد
• قاضی‌آباد (قاضی با)
• کلاک
• ناران (نارون)
• باغ دره
• سبو کوچک (سب کوچیک)
• تیمورآباد
• ناظم آباد
• سبو بزرگ (سب بزرگ)

در شهر لواسان سه امامزاده بنام‌های امامزاده عبدالله و امامزاده فضلعلی و امامزاده پیرعطا به ترتیب در محله‌های جائیچ (جاج)، ناران و سبو بزرگ شهر مدفون هستند. متولیان امامزاده‌های لواسان اغلب افراد بومی هستند. هر محله شهر لواسان حداقل یک مسجد و چند حسینیه و تکیه دارد. حسینیه علی پروین در منزل شخصی اش واقع در محله شورکاب لواسان احداث گردیده‌است.

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳ خورشیدی.
• «قصران، نوشته دکتر حسین کریمان».